Λόγος πανηγυρικὸς εἰς τὴν 50ετηρίδα τοῦ ἀγῶνος
καὶ τὴν ἀνακομιδὴν τοῦ ἱεροῦ λειψάνου
τοῦ ἀοιδίμου Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε´

Ἀλ. Λυκοῦργος (1871)

«Καὶ ἔσται ἡ ἡμέρα ὑμῖν αὐτῇ μνημόσυνον
καὶ ἑορτάσετε αὐτὴν ἑορτὴν Κυρίῳ
εἰς πάσας τὰς γενεὰς ὑμῶν».
(Ἐξόδ. ΙΒ´ 14)

Ἡ ὁμιλία εὑρίσκεται εἰς τὴν ἔκδοσιν: Γ. Βαλσάµης (1995), Οἱ Πατριάρχες τοῦ Γένους, 
Ἐκκλησιαστικὴ Βιβλιοθήκη Ἱερᾶς Μητροπόλεως ∆ηµητριάδος, σσ. 179-199, Βόλος, 1995

---

Τίς ἡ νεκροφόρος αὕτη λάρναξ, περὶ τὴν ὁποίαν συνωθεῖται ἁπανταχόθεν τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ἀνατολῆς ἀχανὴς συρρεύσας καὶ μυριάριθμος ὁ πανελλήνιος οὗτος λαός; ἐὰν ἐπίσημον ξένον ἡ Ἑλλὰς ὑποδέχεται ζῶντα, πόθεν τὰ σημεῖα τοῦ πένθους; Καὶ ἐὰν νεκρὸν μέγαν συνῆλθε νὰ κηδεύσῃ τὸ πανελλήνιον, πόθεν ἡ θυμήρης καὶ εὐφρόσυνος ἀγαλλίασις, ἡ διὰ τῆς πενθίμου συγκινήσεως ἐξαστράπτουσα εἰς τὰ ὄμματα πάντων; Ἢ μήπως ἐκ τῶν παραλίων ἐκείνων, ὅπου, διαφυγοῦσα τὸν πέλεκυν τῆς σφαγῆς, διεσώθη τοσάκις νέα Ἰφιγένεια ἡ Ἑλλάς, μετεκόμισεν Ἕλληνά τινα, πρὸ πολλοῦ ἀποδημοῦντα, εἰς τὸ πάτριον ἔδαφος τὸ ἀτμήλατον σκάφος; ἀλλὰ τότε τις ὁ παράδοξος οὖτος θαλασσοπόρος ὅστις ἀποχαιρετῶν ἐσχάτως τὰς διὰ τὴν νέαν Ἑλλάδα εὐξείνους ἀληθῶς τοῦ Πόντου ἀκτάς, συγκινεῖ βαθέως ὁλόκληρον τὸν χριστιανικὸν τῆς Ἀνατολῆς κόσμον ἀπὸ τοῦ Νέβα μέχρι τοῦ Εὐρώτα, ὅστις, καὶ νεκρός, ἐγγίσας, σείει καὶ κλονεῖ τὸ ἔδαφος τῆς Ἑλλάδος ἁπάσης, καὶ τὸν ὁποῖον ἐξῆλθε νὰ ὑποδεχθῇ πεζὴ καὶ ἀσκεπὴς ἡ πρωτεύουσα τοῦ Ἑλληνικοῦ βασιλείου; Ὦ, χαῖρε πατρὶς τοῦ μαρτυρίου καὶ τῆς δόξης Ἑλλάς, διότι ἔχεις εἰς τοὺς κόλπους σου τὸν ἐνδοξότερον τῶν νέων τῆς πίστεώς Σου μαρτύρων. Χαίρετε, Ἕλληνες, καὶ πανέλληνες, διότι ἠξιώθητε, τέλος πάντων, νὰ ὑποδεχθῆτε σήμερον ἐλεύθεροι ἐλευθέρως τὸν σεπτὸν καὶ μεγαλώνυμον ἀρχηγόν Σας, ὅστις ἔπεσε θῦμα πολυπενθὲς καὶ πολυδάκρυτον τῆς ἀναστάσεως τοῦ γένους. Χαῖρε σὺ μάλιστα, ὦ εὔανδρε τοῦ Πέλοπος χώρα, διότι ὁ περίδοξος υἱός σου ἐκεῖνος, ὅστις παίγνιον παντὸς αἰκισμοῦ καὶ πάσης ἀτιμωρησίας ἐρρίφθη εἰς τὴν θάλασσαν ἄταφος καὶ ἠτιμασμένος ἀφ᾿ οὖ ὡς ἐκ θαύματος διασωθεὶς ἐκ τοῦ βυθοῦ ἐκηδεύθη λαμπρῶς ὑπὸ τῆς Κυβερνήσεως ὁμοδόξου καὶ εὐεργέτιδος χώρας, ἔρχεται σήμερον μετὰ πεντήκοντα ὅλα ἔτη νὰ κηδευθῇ καὶ ὑπὸ ἑλληνικῶν χειρῶν, ἤ, μᾶλλον εἰπεῖν, ἔρχεται νὰ ἀπολάβῃ παρὰ τοῦ πανελληνίου γένους σεβασμὸν καὶ προσκύνησιν πολὺ ἀνωτέραν καὶ θερμοτέραν ἧς ἀπελάμβανεν ἄλλοτε ζῶν ἔτι ἐπὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου τῆς ὀρθοδοξίας. Ὑπὲρ πάντας δὲ καὶ πρὸ πάντων χαίρετε Σεῖς, ὦ ἀείμνηστοι καὶ ἔνδοξοι πρόμαχοι καὶ μάρτυρες τοῦ ἱεροῦ ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος ἀγῶνος, σὺ ὦ, Ὑψηλάντη, καὶ Ῥήγα, Μαυρομιχάλη καὶ Κολοκοτρώνη, Καραϊσκάκη καὶ Βότζαρη, Κουντουριώτη καὶ Μιαούλη, Ζαήμη καὶ Λόντε, καὶ ἅπασα ἡ σεμνὴ χορεία τῶν μακαρίων πνευμάτων τῶν ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος εὐκλεῶς ἀγωνισαμένων. Τὸ πολυώδινον τέκνον τῶν ἀγώνων καὶ θυσιῶν Σας, ἡ Ἑλλάς, πανηγυρίζει καὶ ἑορτάζει σήμερον, τὴν πεντηκονταετηρίδα τῆς ἀειμνήστου καὶ ἐνδόξου ἐκείνης ἐποχῆς, κατὰ τὴν ὁποίαν ἀπεφασίσατε, λαμβάνοντες εἰς χεῖρας τὸ ξῖφος, νὰ ἐλευθερώσητε τὸ εὐγενεστερον καὶ ἐνδοξότερον τῶν ἐθνῶν ἀπὸ τοῦ ζυγοῦ τῆς σκληροτέρας καὶ βαρυτέρας τῶν δουλειῶν, καὶ ὅπως μὴ παρευρεθῆτε εἰς τὴν τελετὴν ταύτην ὀρφανοὶ τοῦ ἐθνάρχου Σας, ὅπως μὴ μείνῃ ἡ ἡρωϊκή Σας χορεία ἄνευ τοῦ ἱεροῦ καὶ ἐνδόξου αὐτῆς κορυφαίου, μετεκάλεσεν αὐτὸν ἐκ τῶν Ποντικῶν παραλίων, καὶ ἰδοὺ ἔχετε προϊσταμενον ἐν ἡμῖν τὸν πρωθιεράρχην ὑμῶν καὶ ἐθνάρχην, ἔχετε τὸν μέγα ἱερομάρτυρα τοῦ ἀγῶνος Σας, ἔχετε τὸν παναοίδιμον οἰκουμενικὸν Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τὸν Ε´.
Μεγαλειότατε Βασιλεῦ τῶν Ἑλλήνων, πρόσελθε πρὸς τὴν νεκρικὴν ταύτην λάρνακα, διότι ἐν αὐτῇ ἐγκλείεται τὸ ἱερὸν λείψανον τοῦ τελευταίου πατριάρχου τοῦ ὑπὸ τὴν δουλείαν ἑλληνικοῦ γένους, τοῦ τελευταίου ἄνευ σκήπτρου καὶ διαδήματος βασιλέως τῶν δουλευόντων Ἑλλήνων, καὶ διότι ἵσταται ἀοράτως περὶ αὐτὴν ἡ γεραρὰ χορεία τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων, τῶν ὁποίων αἱ χεῖρες, οἱ ἱδρῶτες, αἱ θυσίαι, τὰ αἵματα ἔπλασαν τὸν θρόνον, ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἵστασαι. Μεγαλειοτάτη βασίλισσα τῆς Ἑλλάδος, χύσον ἓν δάκρυ θαλερὸν ἐπὶ τοῦ λειψάνου τοῦ νεκροῦ τούτου, διότι προέστη καὶ ἐμαρτύρησεν ὑπὲρ τῆς ἐκκλησίας ἐκείνης, ἐξ ἧς μεταλαμπαδεύθη τὸ οὐράνιον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως φῶς εἰς τὴν ἀδελφικὴν ἐκείνην χώραν, ἥτις καυχώμεθα ὅτι Σὲ ἐγέννησε. Πανιερώτατε Μητροπολῖτα Ἀθηνῶν, πρόσελθε μετὰ τῆς περὶ Σὲ ἱερᾶς Συνόδου καὶ τῶν ἄλλων ἁγίων ἐν Χριστῷ ἀδελφῶν καὶ παντὸς τοῦ κλήρου, καὶ προηγοῦ τῆς ἐπικηδείου ἅμα καὶ πανηγυρικῆς ταύτης πομπῆς. Ἰδοὺ ὁ πατριάρχης τοῦ γέροντός σου, τοῦ ἀοιδίμου Γερμανοῦ, ἰδοὺ ὁ Γρηγοριος, ἰδοὺ ἡ χορεία τῶν ἡρώων τῆς μεγάλης καὶ ἐνδόξου ἐκείνης γενεᾶς, ἐκ τῆς ὁποίας καυχώμεθα ὁ ἑλληνικὸς κλῆρος ὅτι περιλείπεσαι μόνος μετ᾿ ὀλιγίστων ἄλλων. Ἐκλαμπρότατοι πρεσβευταὶ καὶ ἀντιπρόσωποι τῶν εὐεργετίδων καὶ λοιπῶν φιλικῶν δυνάμεων, προσέλθετε καὶ ὑμεῖς εἰς τὴν ἱερὰν ταύτην πανήγυριν τῆς μικρᾶς καὶ ἀσθενοῦς καὶ παρηγκωνισμένης καὶ συκοφαντουμένης καὶ ἀναξιοπαθούσης Ἑλλάδος, διότι πανηγυρίζει μικροῦ ἀλλὰ μέγαν λαοῦ ἀγῶνα, ὅστις, ἐὰν δὲν φέρῃ τὸν ἐξωτερικὸν ὄγκον μυριονέκρων μαχῶν, καὶ παρασκευὴν ὁπλῶν καὶ μηχανῶν φονικῶν, κατὰ τὴν ἡρωϊκὴν ὅμως ἀνδρίαν τῶν προσώπων, ὅσα τὸν ἐκίνησαν καὶ διεξήγαγον, οὐδενὸς ἅλλου ἐλαττοῦται, καὶ τοῦ ὁποίου καρπὸς ὑπῆρξεν ὁ φιλελληνισμός, ἡ ὡραιότερα σελὶς τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας τοῦ αἰῶνος τούτου. Ὑπουργοί, ἄρχοντες, λειτουργοὶ τοῦ κράτους, καὶ σύμπασα ἡ πολυπληθὴς καὶ σεβάσμια αὕτη ὁμήγυρις, προάγετε μετὰ σεβασμοῦ καὶ εὐλαβείας, διότι ἡ Ἑλλὰς ἑορτάζει σήμερον τὰ γενέθλιά της, καὶ ὅπως πάλαι οἱ Ἰσραηλῖται ἀνήγαγον ἐκ τῆς Αἰγύπτου εἰς τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας τὰ ὀστᾶ τοῦ πατριάρχου Ἰωσήφ, καὶ ἔθαψαν αὐτὰ ἐν Σικίμοις, οὕτω καὶ ἡμεῖς, ὁ νέος τῆς χάριτος Ἰσραήλ, ἀνεκομίσαμεν καὶ κηδεύομεν τὰ ἱερὰ λείψανα τοῦ νέου ἐν τῇ Αἰγύπτῳ τῆς δουλείας πατριάρχου εἰς τὴν διὰ τοῦ αἵματος αὐτοῦ καὶ τόσων ἄλλων περὶ αὐτὸν μαρτύρων ἐλευθερωθεῖσαν Ἑλλάδα. «Καὶ ἔσται ἡ ἡμέρα ὑμῖν αὕτη μνημόσυνον, καὶ ἑορτάσετε αὐτὴν ἑορτὴν Κυρίῳ εἰς πάσας τὰς γενεὰς ἡμῶν».
Τοιαύτης ἡμέρας ἔπρεπε καὶ ἄλλος τις ἑμοῦ ἰκανωτερος νὰ πλέξῃ τὸν πανηγυρικὸν στέφανον, καὶ νὰ ἐξύμνησῃ τοὺς ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος ἀγωνισθέντας ἥρωας τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως. Ἀλλὰ τοῦ σημερινοῦ λόγου ἡ ὑπόθεσις εἶναι τόσον μεγάλη καὶ ἔνδοξος, ὥστε δὲν εἶναι κίνδυνος νὰ διακυβευθῇ εἰς τὰς ἀσθενεῖς καὶ ἀδεξίους μου χεῖρας. Ῥητορικῆς εὐγλωττίας καὶ δεινότητος ἔχουσιν ἀνάγκην τὰ ἀφανῆ καὶ μικρά, ὄχι ὅμως καὶ ὁ περίδοξος καὶ μέγας τῆς ἑλληνικῆς ἐθνεγερσίας ἀγών, διότι τούτου καὶ μία μόνη σελίς, καὶ μία ὄψις, ἀρκεῖ νὰ πλουτίσῃ οἴκοθεν καὶ τὸν πτωχότερον τῶν ῥητόρων. Ἄλλως δέ, τολμήσας νὰ ὑπακούσω εἰς τὴν ἐντολὴν τῆς σεβαστῆς κυβερνήσεως, καὶ παρουσιαζόμενος ἐνώπιον τοῦ πολυπληθοῦς καὶ πανελληνίου τούτου ἀκροατηρίου κατὰ τὴν μεγάλην καὶ ἐπίσημον ταύτην ἡμέραν, δὲν προτίθεμαι νὰ ἐπιχειρήσω τὰ ἀδύνατα, νὰ πανηγυρίσω ὅλον τὸν ἑλληνικὸν ἀγῶνα, ἀλλ᾿ ἀκροθιγῶς μόνον ψαύων τὰ κατ᾿ αὐτόν, νὰ Σᾶς ὑπενθυμίσω, πρῶτον τί ἔπραξαν ἐν γένει ὑπὲρ τῆς ἀπολυτρώσεως τοῦ ἔθνους οἱ ὑπὲρ αὐτῆς λαμπρῶς καὶ ἐνδόξως ἀγωνισάμενοι, καὶ δεύτερον τί ὀφείλομεν νὰ πράξωμεν ἡμεῖς, ὅπως συντηρήσωμεν καὶ προαγάγωμεν τὸ ἔργον ἐκείνων.
Οὐδείς, Μεγαλειότατε βασιλεῦ, καὶ πᾶσα ἡ λοιπὴ τῶν παρόντων ὁμήγυρις, οὐδεὶς ἀγνοεῖ τὴν ἐξαιρετικὴν καὶ ἰδιαζουσαν ἀποστολήν, ἣν ἡ θεία Πρόνοια ἐνεπιστεύθη εἰς τὸ ἔθνος τὸ ἑλληνικόν, καὶ ἣν ἐπικυροῖ ὁλόκληρος ἡ μέχρι τοῦδε αὐτοῦ ἱστορία. Εἶναι πασίγνωστον, τί ἔπραξεν ἡ Ἑλλὰς ἐν τῇ ἀρχαιότητι. Πρώτη αὐτὴ ἐν τῷ κόσμῳ ἐγκαινιάσασα τὴν πολιτικὴν ἐλευθερίαν, προεκάλεσε μὲν καθ᾿ ἑαυτῆς τὸν συνασπισμὸν τῆς δεσποτικῆς Ἀσίας, ἀλλὰ διὰ τῶν ἐν Μαραθῶνι καὶ Σαλαμίνι ἐνδόξων αὐτῆς τροπαίων ἀποκρούσασα τὴν ἐπιδρομήν, ἤγειρε προπύργιον ἀνυπέρβλητον μεταξὺ ἐκείνης καὶ τῆς Εὐρώπης καὶ διὰ παντὸς ἐξησφάλισε ταύτην ἀπὸ τῆς ἀσιατικῆς δεσποτείας καὶ βαρβαρότητος. Παραλλήλως δὲ πρὸς τὴν πολιτικὴν συνήκμασε καὶ ἡ τοῦ πνεύματος ἐλευθερία, ἧς καρπὸς ἀγλαὸς καὶ πολύτιμος ὑπῆρξαν τὰ διάφορα εἴδη τῆς ἑλληνικῆς φιλολογίας καὶ τέχνης. Δυστυχῶς ὅμως τὴν ἐλευθερίαν διεδέχθη ἡ ἀκολασία καὶ ἡ διχόνοια καὶ καρπὸς αὐτῶν πικρὸς ὑπῆρξεν ὁ ζυγὸς τῆς δουλείας. Ἀλλ᾿ ἂν ἡ Ἑλλὰς αἱμοσταγὴς καὶ ψυχορραγοῦσα ἐν Χαιρωνείᾳ ὑπὸ τὸ ξῖφος τοῦ Μακεδόνος, παρεδόθη μετ᾿ ὀλίγον εἰς τοὺς ῥωμαίους πολιτικῶς, ἡ θεία ὅμως Πρόνοια ἐπεφύλαττεν εἰς αὐτὴν ἄλλην νέαν ἀποστολήν, πολλῷ τῆς πρώτης ὑψηλοτέραν καὶ θειοτέραν. Ὅτε ἦλθε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου, καὶ υἱὸς Θεοῦ κατέβη ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ ἀνέλαβε σάρκα ἀνθρωπίνην, καὶ ἐξετέλεσε τὸ μέγα τῆς κοσμοσωτηρίου ἀπολυτρώσεως ἔργον, καὶ διὰ τῶν ἱερῶν αὐτοῦ ἀποστόλων καὶ μαθητῶν ἤρχισε νὰ διαδίδηται πανταχοῦ τὸ θεῖον τῆς χάριτος Εὐαγγέλιον, οὐ μόνον πρώτη μεταξὺ πάντων τῶν ἐθνῶν ἡ Ἑλλὰς ἐπίστευσεν εἰς τὸν Θεάνθρωπον λυτρωτήν, ἐπιγνοῦσα ἐν αὐτῷ τὸν ἄγνωστον ἐν Ἀθήναις Θεόν, ἀλλὰ καὶ πρώτη αὐτὴ ἀνέλαβε τὸν ὑπὲρ τῆς διαδόσεως καὶ στηρίξεως τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐνδοξότατον ἀγῶνα. Εἰς τὴν γλῶσσαν αὐτῆς, διαδεδομένην ἤδη διὰ τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου καὶ τῶν διαδόχων αὐτοῦ εἰς πάντα σχεδὸν τὰ ἔθνη τοῦ γνωστοῦ τότε κόσμου, ἐγράφη καὶ ἐκηρύχθη τὸ Εὐαγγέλιον. Διὰ τοῦ αἵματος τῶν καρτερικωτάτων αὐτῆς μαρτύρων ἐνισχύθη καὶ ἐκραταιώθη ἡ πίστις. Διὰ τῆς σοφίας τῶν ἐν αὐτῇ ἀναλαμψάντων θείων πατέρων καὶ διδασκάλων ἀνεπτύχθησαν καὶ διεμορφώθησαν αἱ σωτηριώδεις τοῦ Εὐαγγελίου διδασκαλίαι. Διὰ τῶν ἐν αὐτῇ συγκροτηθεισῶν ἁγίων ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν Συνόδων ὡρίσθησαν μὲν καὶ καθιερώθησαν τὰ δόγματα ἐκεῖνα, ὅσα συναπαρτίζουσι τοὺς κυρίους τοῦ Χριστιανισμοῦ χαρακτῆρας, κατεβλήθησαν δὲ τῶν δυσεβῶν αἱρέσεων τὰ φρυάγματα. Ἐν ᾧ δὲ ἡ Ῥώμη, εἰς τὰ ἀνύπαρκτα δικαιώματα τῆς δῆθεν διαδοχῆς τοῦ ἀποστόλου Πέτρου στηριζομένη, ἐζήτησε καὶ ζητεῖ ἀκόμη νὰ ἄρξῃ τοῦ Χριστιανικοῦ κόσμου διὰ τῆς βίας καὶ τῆς ὕλης, ἡ Ἑλλὰς ἦρξε πράγματι, καὶ ἄρχει μέχρι τῆς σήμερον διὰ τοῦ πνεύματος.
Εἶναι αἱ πρῶται ἡμέραι τοῦ Ἀπριλίου τοῦ 1821, καὶ ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία διανύσασα μετὰ φρίκης καὶ ἀγωνίας τὴν ἁγίαν τεσσαρακοστήν, διέρχεται ἤδη τὴν ἁγίαν καὶ μεγάλην ἑβδομάδα τῶν Παθῶν τοῦ Σωτῆρος. Οὐδεμία δὲ τῶν ἡμέρων τούτων παρέρχεται χωρὶς νὰ αὐξήσῃ ὁ τρόμος τῶν Χριστιανῶν, καὶ μάλιστα τῶν ἐν τοῖς Πατριαρχείοις καὶ τῶν περὶ αὐτὰ κληρικῶν καὶ λαϊκῶν, διότι ἑκάστη ἡμέρα προστίθησι καὶ νέον κατάλογον θυμάτων εὐγενῶν καὶ περιφανῶν εἰς τὸ ἑλληνικὸν μαρτυρολόγιον. Ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέσῳ τῆς φρίκης καὶ τοῦ τρόμου αἱ ἐκκλησιαστικαὶ ἀκολουθίαι τῶν ἁγίων ἐκείνων ἡμερῶν ἐξακολουθοῦσι μετὰ πάσης τάξεως καὶ ἀκριβείας, οὐδεὶς δὲ ἐν τῇ μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ παραλείπει τὸ καθῆκον του, ἥκιστα δὲ πάντων ὁ ἀνώτατος ἀρχηγὸς τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ ἔθνους, ὁ Πατριάρχης. Περὶ τὸ δειλινὸν τοῦ μεγάλου Σαββάτου εἰσέρχεται εἰς τὸ πατριαρχικὸν δωμάτιον γέρων κληρικός, ὑπερεβδομηκοντούτης τὴν ἡλικίαν, μέτριος τὸ ἀνάστημα, ἰσχνὸς τὸ σῶμα, φέρων πώγωνα μέτριον καὶ μιξοπόλιον, ὅστις κεκοπιακὼς καὶ καταβεβλημένος κάθηται εἰς τὴν γωνίαν τοῦ ἀνακλίντρου. Ἐὰν ἀποβλέψῃ τις εἰς τὴν ἀπέριττον καὶ ἥκιστα πολυτελῆ ἐνδυμασίαν του, ἀμφιβάλλει, ἐὰν ἀνήκει εἰς τὴν ἀνωτέραν τάξιν τῆς κληρικὴς ἱεραρχίας· ἀλλὰ παρατηρεῖ τὸ βαθὺ πρὸς τὸν εἰσελθόντα σέβας τῶν περὶ αὐτόν, πείθεται ἀμέσως ὅτι αὐτὸς εἶναι ὅπως καὶ εἶναι, ὁ ἔνδοξος ἐπὶ σοφίᾳ καὶ συνέσει καὶ ζήλῳ καὶ ἀρετῇ, ἀλλὰ πολυπαθὴς καὶ πολύτλας ἀρχηγὸς τοῦ δεδουλωμένου ἔθνους, ὁ ἀπὸ τριῶν ἐτῶν τὸ τρίτον ἤδη πατριαρχεύων, ὁ πολὺς ἐν ἔργοις καὶ λόγοις Γρηγόριος ὁ πέμπτος. Ἀτενίζων τότε εἰς τὴν μορφὴν τοῦ γέροντος, καταλαμβάνεσαι ὑπὸ σεβασμοῦ ἅμα καὶ ὑπὸ ἀνεξηγήτου τινὸς θλίψεως· ὑπὸ σεβασμοῦ, διότι βλέπεις ὀφθαλμοφανῶς ἀπεικονισμένην ἐπὶ τῆς ἱερᾶς ἐκείνης μορφῆς τὴν θερμὴν καὶ ἔνθεον ψυχὴν τοῦ σοφοῦ καὶ ἐναρέτου, ἀλλ᾿ ἅμα καὶ δραστηρίου καὶ συνετοῦ μεγαλεπηβόλου Πατριάρχου, οὗτινος ἑκάστη Πατριαρχεία εἶχε σημειωθῇ διὰ μιᾶς μεγάλης καὶ ἐθνωφελοῦς πράξεως· ὑπὸ θλίψεως δέ, διότι οἱ γλαυκοὶ τοῦ γέροντος ὀφθαλμοὶ δὲν ἔχουσι πλέον τὴν παλαιὰν αὐτῶν λάμψιν καὶ γοργότητα, καὶ οἱ χαρακτῆρες τοῦ προσώπου καταβεβλημένοι καὶ σκυθρωποί, ὄχι ἐκ τῆς ἡλικίας, οὐδ᾿ ἐκ τῆς μακρᾶς νηστείας, ἀλλ᾿ ἐκ τῶν ἀλλεπαλλήλων ἀπὸ δύο ἤδη μηνῶν καὶ ἐπέκεινα ψυχικῶν ὀδυνῶν καὶ παθημάτων. Ὁ Γρηγόριος εἶχε ἰδιοσυγκρασίαν σώματος καὶ ψυχῆς ῥωμαλέαν, καὶ τὰ μεγάλα πολιτικὰ γεγονότα, ὅσα κατὰ παράδοξον συγκυρίαν συνέπεσαν πρὸς ἑκάστην τῶν τριῶν αὐτοῦ πατριαρχειῶν, εὗρον αὐτὸν ἀείποτε ὀρθὸν καὶ ἄκαμπτον κατὰ τὴν ἀνδρίαν καὶ τὸ φρόνημα. Ἀλλὰ αἱ πολιτικαὶ περιστάσεις τῆς τρίτης ταύτης πατριαρχείας ἦσαν τοιαῦται, ὥστε ἡ συναίσθησις τοῦ μεγέθους καὶ τῶν κινδύνων τῆς προπαρασκευαζομένης ἀναστάσεως τοῦ γένους, καθὼς καὶ αἱ αἱματηραὶ σκηναί, ὅσαι συνώδευσαν τὴν τελευταίαν τεσσαρακοστὴν εἶχον ἐπὶ τέλους καταβάλῃ αὐτόν. Ἐδειλία δὲ καὶ ἐφοβεῖτο ὄχι περὶ ἑαυτοῦ· ἀπ᾿ ἐναντίας ὁ περὶ τοῦ προσώπου του κίνδυνος εὗρεν αὐτὸν ἀπτόητον καὶ ἀνδρεῖον μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς τοῦ ἐνδόξου ἀλλὰ φοβεροῦ τοῦ σταδίου. Ὄχι μόνον ἀπέκρουσεν ἐντόνως καὶ διαρρήδην τὴν πρότασιν φίλων, συμβουλευσάντων αὐτόν, νὰ δραπετεύσῃ, ἀλλὰ καὶ ὡς χρέος του ἱερὸν ἐθεώρησε νὰ σταθῇ τότε μάλιστα κατὰ τὰς φοβερὰς ἐκείνας ἡμέρας τοῦ κινδύνου εἰς τὴν θέσιν του, ὡς ὁ ἀνώτατος παρὰ τῷ τυράννῳ ἀντιπρόσωπος καὶ ἐγγυητὴς τοῦ ἔθνους, θυσιάζων ἑαυτὸν ἐν ἀνάγκῃ ὑπὲρ τοῦ λαοῦ. «Ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὑτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων». Τόσον δὲ βέβαιος ἦτο περὶ τῆς θυσίας ταύτης, ὥστε ὄχι μόνον εἰς τοὺς ἐν τοῖς Πατριαρχείοις τηρουμένους Σέρβους προεῖπε τὸν θάνατον του, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ἡμέραν ταύτην τοῦ μεγάλου Σαββάτου, παρὰ τὴν λιτὴν τράπεζαν, ἥτις τῷ παρετέθη μετὰ διήμερον ἀσιτίαν, ἡρώτησέ τινας τῶν παρακαθημενων οἰκείων, τίνα νομίζουσι ὀλιγώτερον ὀδυνηρὸν θάνατον, τὸν διὰ καρατομίας ἢ τὸν δι᾿ ἀγχόνης; Ἀλλ᾿ ἂν δὲν ἐφοβεῖτο περὶ ἑαυτοῦ, ἐφοβεῖτο ὅμως καὶ ἔτρεμε περὶ τοῦ δυστυχοῦς ἔθνους καὶ ἑκάστη πληγὴ τοῦ δημίου κατὰ τὰς τελευταίας σφαγὰς ἤνοιγε συγχρόνως καὶ μίαν πληγὴν εἰς τὴν καρδίαν του, ἥτις ἀντήχει μετ᾿ ὀδύνης εἰς πᾶσαν σφαγὴν καὶ εἰς πᾶσαν εἴδησιν παντὸς κινήματος εἴτε τῶν τυράννων εἴτε τοῦ τυραννουμένου καὶ πρὸς τὸν μέγαν ἀγῶνα συγκινουμένου καὶ ἐξανισταμένου ἔθνους.
Ἐπῆλθεν ἡ νὺξ τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, καὶ πεντακισχίλιοι Γενίτσαροι περιφέρονται εἰς τὰς ὁδοὺς τοῦ Φαναρίου, χωρὶς νὰ ἐνοχλήσωσι, χωρὶς νὰ φονεύσωσί τινα. Ὁ βηματισμὸς αὐτῶν ἀντηχεῖ μετὰ φρίκης εἰς τὰς οἰκίας τοῦ Φαναρίου καὶ εἰς τὸ Πατριαρχεῖον. Αὐξάνει δὲ τὸν φόβον καὶ τρόμον τοῦτον ἡ ἀπραξία καὶ ἡσυχία αὕτη τῶν ἀγρίων στρατιωτῶν, ὡς προάγγελος νέου τινὸς ἀγνώστου, ἀλλὰ φοβερωτέρου τῶν μέχρι τοῦδε ἔργων. Ὁ Γρηγόριος, ἔντρομος καὶ ὑπὸ ἀπαισίων προαισθημάτων κατεχόμενος, εἰσέρχεται εἰς τὸ δωμάτιόν του, ὅπου ἐν κατανύξει καὶ μετὰ δακρύων προσεύχεται μέχρι τῆς ὥρας τῆς Ἀναστάσεως. Ἡ ἐξουσία εἶχε προκηρύξει, ὅτι οἱ Χριστιανοὶ δύνανται ἀνενόχλητοι νὰ ἑορτάσωσι τὸ Πάσχα, ὅθεν καὶ ὁ κράκτης ἠδυνήθη νὰ σημάνῃ μετὰ τὸ μεσονύκτιον, καὶ οἱ τολμηρότεροι τῶν εὐσεβῶν, διελθόντες τὰ πλήθη τῶν Γενιτσάρων, συνήχθησαν εἰς τὴν πατριαρχικὴν ἐκκλησίαν, ὅπου εἶχεν ἤδη καταβῆ καὶ ὁ Πατριάρχης μετὰ τῶν ἀρχιερέων καὶ τοῦ λοιποῦ κλήρου, ἐν ᾧ συγχρόνως φρουρὰ τρισχιλίων στρατιωτῶν περιέζωσε τὸ Πατριαρχεῖον. Ὁ Πατριάρχης συνιερούργησε κατὰ τὸ σύνηθες μετὰ δώδεκα ἀρχιερέων, οὐδὲν δὲ ἐγένετο ἢ παρετηρήθη, ἐνθυμίζον τὴν τρομοκρατίαν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων, εἰ μὴ ἡ ἐκ τῆς συνήθους αὐτῶν θέσεως ἐν τῷ ναῷ ἔλλειψις τῶν ἐπισήμων προσώπων, ἐν οἷς καὶ τοῦ πρεσβευτοῦ τῆς Ῥωσσίας, ὡς καὶ ἡ ἰδιαιτέρα συγκινησις τοῦ Πατριάρχου, ὅστις, ὅτε ψάλλοντος τοῦ χοροῦ τὸ «Ἀγαπήσω σε Κύριε ἡ ἰσχύς μου», ἠσπάσθη κατὰ τὸ σύνηθες τοὺς συνιερουργοῦντας ἱερεῖς, ἧτο πλήρης δακρύων! Μετὰ τὴν λειτουργίαν οἱ περὶ τὸν Πατριάρχην ἀνέβησαν εἰς τὸ Πατριαρχεῖον, ὅπου περὶ τὴν δεκάτην ὥραν πρὸ μεσημβρίας ἔρχεται ἡ εἴδησις, ὅτι ὁ μέγας διερμηνεὺς εἰσῆλθε μετὰ τοῦ γραμματέως τοῦ ἐπὶ τῶν Ἐξωτερικῶν ὑπουργοῦ καὶ ἄλλων ἐπισήμων τῆς Πύλης προσώπων εἰς τὸ μέγα Συνοδικόν. Ὁ Γρηγόριος ἀνέρχεται ἐκεῖ, ὅπου προσκαλοῦνται μετὰ σπουδῆς καὶ οἱ ἄλλοι ἀρχιερεῖς καὶ οἱ ἄρχοντες τοῦ γένους εἰς συνεδρίασιν, ἥτις καὶ συγκροτείται μετὰ πάσης ταχύτητος. Τότε ἀναγινώσκεται φιρμάνιον, δι᾿ οὗ ὁ Πατριάρχης κηρύττεται ἐκπτωτος τῆς θέσεώς του, καὶ ἐξόριστος. Ὁ Γρηγόριος παρευθὺς ἐγερθεὶς ἐξέρχεται τῆς αἰθούσης. Ἐκεῖ δὲ παρευθὺς περικυκλοῦται ὑπὸ τῶν Τούρκων, καὶ ἀπάγεται διὰ θαλάσσης εἰς τὸ δεσμωτήριον τοῦ Βοσταντσίμπαση. Μετὰ δὲ τὴν ἐκ τοῦ Συνοδικοῦ ἔξοδον τοῦ Γρηγορίου ἀνεγνώσθη ἕτερον φιρμάνιον, δι᾿ οὗ διετάσσετο ἡ ταχίστη νέου ἐκλογὴ Πατριάρχου. Ἡ ψῆφος ἔπεσεν ἐπὶ τοῦ ἐν Ἀδριανουπόλει πρῴην Πατριάρχου Κυρίλλου, ἀλλ᾿ ὁ γραμματεὺς τῆς Πύλης ἀπεκρίθη ὅτι ἡ ἐκλογὴ δὲν εἶναι δεκτή, ἅτε ἀπόντος τοῦ ψηφισθέντος, καὶ διότι ὁ διάδοχος πρέπει νὰ ἐκλεχθῇ αὐθωρεί. Ὅθεν καὶ ἐξελέχθη ὁ Πεισιδίας Εὐγένιος, ὅστις καὶ συνωδεύθη κατὰ τὸ σύνηθες εἰς τὴν ὑψηλὴν Πύλην, ὁπόθεν μετ᾿ ὀλίγον ὑπέστρεψεν ἐν πομπῇ καὶ παρατάξει λαμπρότερα τοῦ συνήθους.
Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ τούτῳ τί ἐγένετο ὁ ἱερὸς Γρηγόριος; Ὑπεβλήθη εἰς διαφόρους βασάνους. Καὶ οἱ μὲν ἠρώτουν αὐτόν, τίνες ἦσαν οἱ ἀρχηγοὶ τῆς ἀποστασίας, οἱ δὲ προέτρεπον εἰς ἄρνησιν τῆς πίστεως· ἀλλ᾿ ὁ καρτερικὸς ἱεράρχης πρὸς ἐκείνους μὲν ἐσιώπα, πρὸς τούτοις δὲ ἀπεκρίθη λέγων. «Μάτην κοπιάζετε· ὁ Πατριάρχης τῶν Χριστιανῶν ἀποθνῄσκει Χριστιανός». Ἀφ᾿ οὖ ἐν τούτοις παρῆλθεν ὁ ὑπὸ τῆς ἐξουσίας προϋπολογισθεὶς χρόνος, ὁ Γρηγόριος ἐξαχθεὶς τοῦ δεσμωτηρίου καὶ ὑπὸ φρουρὰς πολυαρίθμου συνοδευόμενος, ὡδηγήθη εἰς τὸ παράλιον, ὅπου πλῆθος τρικώπων λέμβων ἐπέπλεον. Ἐκεῖ δὲ ἀποχαιρετίσας καὶ εὐλόγησας πάντας τοὺς οἰκείους, ἀσπασθέντας μετὰ λυγμῶν καὶ δακρύων τὴν δεξιάν του, ἐπεβιβάσθη εἰς μίαν τῶν λέμβων, ὅπου συνεπέβη καὶ ὁ ἀρχιβασανιστής. Ἐπέβη δὲ καὶ ὁ φρούραρχος μετὰ τῆς φρουρᾶς εἰς τὰς λοιπὰς λέμβους καὶ τὸ θῦμα ὡδηγήθη εἰς τὴν ἀποβάθραν τοῦ Φαναρίου, ὅπου συνήθως ἐξετελοῦντο αἱ θανατικαὶ ποιναί. Ὁ Γρηγόριος, ἰδὼν τὸ παρὰ τὴν ἀποβάθραν συνηγμένον ἀπειράριθμον πλῆθος τῶν Τούρκων, ἐνόμισεν ὅτι ἐκεῖ ἧτο ὁ τόπος τῆς καταδίκης του. Ὅθεν καὶ ἅμα ἀποβὰς ἀνέτεινε τοὺς ὀφθαλμοὺς πρὸς τὸν οὐρανόν, ἐποίησεν τὸ σημεῖον τοῦ Σταυροῦ, καὶ γονυπετήσας ἔκλινε τὴν κεφαλήν, ὡς διὰ ν᾿ ἀποκεφαλισθῇ· ἀλλ᾿ ὁ ἀρχιβασανιστὴς ἐλάκτισεν αὐτὸν λέγων «Ἐγέρθητι καὶ βάδιζε». Πλὴν αἱ δυνάμεις τοῦ πρὸ πολλοῦ ἐκ τῆς μακρᾶς ἐγκρατεύσεως καὶ τοσούτων, σωματικῶν καὶ ἠθικῶν βασάνων πάσχοντος γέροντος εἶχον ἐξαντληθῇ· ὅθεν καὶ δὲν ἠδύνατο νὰ ἀνεγερθῇ. Οἱ δὲ περὶ τὸν ἀρχιβασανιστὴν ὑποβοηθοῦντες αὐτὸν προήγαγον διὰ τοῦ πλήθους ἕως εἰς τὸ προαύλιον τοῦ Πατριαρχείου· ἐν ᾧ δὲ οἱ ἐν τῷ Πατριαρχείῳ, ἀγνοοῦντες τὰ ἔξωθεν γινόμενα, καὶ νομίζοντες τὸν Γρηγόριον εἰς ἐξορίαν μόνον καταδικασθέντα κατὰ τὸ ἀναγνωσθὲν φιρμάνιον, συνετέλουν τὰ κατὰ τὸν εὐφημισμὸν τοῦ νέου Πατριάρχου, οἱ δήμιοι ἐξήρτησαν ἀγχόνην ἐκ τοῦ ἀνωφλίου τῆς μεσαίας πύλης τοῦ πατριαρχικοῦ προαυλίου, καὶ σύραντες τὸν Πατριάρχην, ὅστις, ἀνατείνας τὰ ὄμματα πρὸς τὸν οὐρανόν, εἶπε«Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ δέξαι τὸ πνεῦμά μου»· καὶ ἐξέτεινε πρὸς εὐλογίαν τῶν πιστῶν ἀμφοτέρας τὰς χεῖρας, ἐνέβαλον εἰς τὸν βρόχον τὸν τράχηλόν του, καὶ ἀνασύραντες ἀπηγχόνισαν. Μόλις δὲ ἐξέπνευσε, καὶ προσελθὼν ὁ φρούραρχος προσήλωσεν ἐπὶ τοῦ ἀσπαίροντος ἔτι σώματος χάρτην, δηλοῦντα διὰ μακρῶν ὅτι ὁ Πατριάρχης τῶν ῥωμαίων ἀπηγχονίσθη ὡς ἄπιστος καὶ ἀχάριστος πρὸς τὴν Ὑψηλὴν Πύλην, καθ᾿ ὅλα δὲ τὰ φαινόμενα ὡς ἀρχηγὸς καὶ μυστικὸς συνένοχος τῆς ἐπαναστάσεως, καὶ ὡς καταγόμενος ἐκ τῆς ἀποστατησάσης Πελοποννήσου.
Ὡς κεραυνὸς ἐνέσκηψεν εἰς τοὺς ἐν τοῖς Πατριαρχείοις καὶ εἰς ἅπαντας τοὺς Χριστιανοὺς κατοίκους τῆς πρωτευούσης αἱ φρικώδεις λέξεις «ἐκρέμασον τὸν Πατριάρχην». Ἔφριξαν πάντες διότι ἡ θυσία αὕτη ἐθεωρήθη, καὶ εὐλόγως, ὡς νέα ἀφετηρία νέων σφαγῶν καὶ λεηλασιῶν, αἵτινες καὶ ἤρχισαν ἀμέσως, διότι αὐθημερὸν ἀπηγχονίσθησαν εἰς τρία διάφορα τῆς πόλεως μέρη τρεῖς ἐκ τῶν ἐγκριτωτέρων ἀρχιερέων, πρὸ μηνὸς ἤδη τηρούμενοι ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, ὁ Ἐφέσου, ὁ Ἀγχιάλου καὶ ὁ Νικομηδείας, ὅστις, εἰ καὶ ἕνεκα τοῦ βαθυτάτου γήρατος ἐξέπνευσε καθ᾿ ὁδὸν ἀπαγόμενος, καὶ νεκρὸς ὅμως ἀπηγχονίσθη. Ἀλλὰ τίς εἶναι δυνατὸν νὰ περιλάβῃ εἰς τὰ στενὰ ὅρια λόγου, καὶ νὰ ἀπαριθμήσῃ μόνον τὰς νέας σφαγὰς καὶ ἀπαγωγὰς καὶ διαρπαγὰς καὶ ἱεροσυλίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Καὶ δὴ παραλείπομεν πάντα ταῦτα καὶ περιοριζόμεθα εἰς τὴν κυριωτάτην τῆς τραγωδίας σκηνήν. Ἐκρέματο ἐπὶ τῆς ἀγχόνης ὁ ἱερομάρτυς Γρηγόριος, θέαμα καὶ σκοπὸς πάσης ὕβρεως τοῦ διαβαίνοντος ἐκεῖθεν ὄχλου τῶν βαρβάρων, τρεῖς κατὰ συνέχειαν ἡμέρας, μεθ᾿ ἃς οἱ δήμιοι, καθελόντες αὐτὸν καὶ ἐκδύσαντες παρέδωκαν ἡμίγυμνον εἰς τοὺς ἐπὶ τούτῳ συνδραμόντας ἐκεῖ Ἰουδαίους, οἵτινες λαβόντες μετὰ χαρᾶς τὸ σχοινίον τῆς ἀγχόνης καὶ ἀλαλάζοντες περιέσυραν ἐπὶ τῶν λιθοστρώτων ἀγυιῶν τὸν νεκρὸν τοῦ ἱερομάρτυρος, μέχρις οὗ φθάσαντες εἰς τὸ παράλιον, τὸ ἔρριψαν ὑβρίζοντες εἰς τὴν θάλασσαν. Τότε δὲ ὁ δήμιος λαβὼν τὴν ἄκραν τοῦ σχοινίου, εἰς ὃ ἦτο ὁ Πατριάρχης, ἐπέβη εἰς ἀκάτιον, καὶ φθάσας κατὰ μέσον τὸν Κεράτιον κόλπον, προσέδεσε λίθους εἰς τὸν λαιμὸν τοῦ νεκροῦ, καὶ διατρυπήσας αὐτὸν τρὶς καὶ τετράκις διὰ μαχαίρας, ὅπως καταβυθισθῇ, τὸν ἀφῆκε καὶ ἀνεχώρησε.
Τοιοῦτον ἄτιμον καὶ σκληρότατον θάνατον παρεσκεύασαν, καὶ τοιαύτας ὕβρεις καὶ ἀτιμώσεις περὶ τοῦ νεκροῦ ἐμηχανεύθησαν οἱ μισόχριστοι, ὅπως ἀτιμάσωσι καὶ καταισχύνωσι τὸ ἑλληνικὸν γένος καὶ τὴν ἄσπιλον καὶ ἄμωμον τοῦ Χριστοῦ νύμφην τὴν ἐκκλησίαν. Ἀλλ᾿ εἰς μάτην οἱ ἀγῶνες καὶ οἱ μόχθοι αὐτῶν, διότι, παρὰ πᾶσαν προσδοκίαν, ὁ Κύριος τῆς δόξης ἐπεφύλασσεν εἰς τὸν ἔνδοξον τοῦτον ἱερομάρτυρα τιμὰς πολὺ ἀνωτέρας καὶ λαμπροτερας ἐκείνων, ὧν ἠθέλησαν νὰ τὸν ἀποστερήσωσιν. «Ὠσθεὶς ἀνετράπην τοῦ πεσεῖν, καὶ ὁ Κύριος ἀντελάβετό μου». Ὁ νεκρὸς τοῦ ἐνδόξου ἱερομάρτυρος ἀναδύεται μετ᾿ οὐ πολὺ ἐκ τοῦ βυθοῦ τῆς θαλάσσης, καὶ ὑπὸ τῶν κυμάτων τῇ δὲ κἀκεῖσε παραριπτόμενος, φθάνει πλησίον ἑλληνικοῦ τινος πλοίου, ὅπου ἀναγνωρισθεὶς ἀναλαμβάνεται κρυφίως τὴν νύκτα. Ὁ δὲ εὐσεβὴς Κεφαλλὴν πλοίαρχος Σκλάβος, ἀναπετάσας πάσῃ σπουδῇ τὰ ἰστία, σπεύδει πρὸς τὰς χριστιανικὰς ἀκτὰς τοῦ Εὐξείνου Πόντου, σῳζόμενος καὶ σῴζων εἰς Ὀδησσον τὸ πολύτιμον εὕρημα.
Τίς δύναται νὰ περιγράψῃ τὴν χαρὰν καὶ συγκίνησιν, τὴν εὐφροσύνην καὶ τὰ δάκρυα τῶν Χριστιανῶν τῆς ῥωσσικῆς ἐκείνης μεγαλοπόλεως, ἥτις καὶ πρότερον μέν, ἀλλ᾿ ἐσχάτως μάλιστα μετὰ τὴν ἐν Δακίᾳ ἔκρηξιν τῆς ἐπαναστάσεως, εἶχεν ἀποβῆ τὸ κυριώτατον καὶ ὑπὸ μυριάδων στομάτων εὐφημούμενον καὶ εὐλογούμενον ἄσυλον τῶν κατατυραννουμένων καὶ σφαζομένων Ἑλλήνων. Σπεύδουσιν ἅπαντες πρὸς τὸν διὰ θαύματος ἀνευρεθέντα, ἅμα δὲ ἄσηπτον καὶ ἄοσμον διατηρηθεντα νεκρὸν τοῦ πολυπενθοῦς καὶ πολύκλαυστου Πατριάρχου, πρῶτοι δὲ πάντων οἱ ἐπιφανεῖς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, κληρικοί τε καὶ λαϊκοί, οἵτινες καὶ τὸν ἀναγνωρίζουσι, μετ᾿ αὐτῶν δὲ τὸν ἀναγνωρίζουσι ἀδιστάκτως καὶ ὁμοφώνως καὶ πάντες οἱ προσελθόντες δυτικοί, ὅσοι, ἐν Κωνσταντινουπολει πρότερον ὄντες, εἶχον ἀφορμὴν νὰ τὸν ἴδωσιν ἐκ τοῦ σύνεγγυς.
Ὁλόκληρος ἡ ὀρθοδοξούσα Ῥωσσία ἀπὸ τοῦ εὐσεβέστατου καὶ φιλανθρωποτάτου αὐτοκράτορος Ἀλεξάνδρου μέχρι καὶ τοῦ τελευταίου χριστιανοῦ συγκινοῦνται βαθέως πρὸς τὸ ἄκουσμα. Κατὰ διαταγὴν τῆς αὐτοκρατορικῆς κυβερνήσεως τελεῖται λαμπρὰ καὶ μεγαλοπρεπὴς κηδεία τοῦ ἱεροῦ λειψάνου, τὸ ὁποῖον κατατίθεται εἰς πολύτιμον λάρνακα, ἐνδεδυμένον ὁλόχρυσον ἀρχιερατικὴν στολήν, καὶ προπέμπεται ἐν μέσῳ λαμπρὰς καὶ ἐπισημότατης συνοδίας ἀρχιερέων καὶ ἱερέων, πολιτικῶν καὶ στρατιωτικῶν καὶ λαοῦ, ἁπανταχόθεν τῆς Ῥωσσίας συνδραμόντος, πυροβολούντων ἀδιακόπως τῶν σημαιοστολίστων πλοίων καὶ τοῦ φρουρίου, εἰς τὴν καθεδρικὴν ἐκκλησίαν τῆς Μεταμορφώσεως. Ἐκεῖ δὲ μετὰ τὴν θείαν ἱερουργίαν ψάλλεται ἡ νεκρώσιμος ἀκολουθία καί, ἀφ᾿ οὗ ἔμεινεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ταύτῃ τρεῖς ὁλοκλήρους ἡμέρας, ὅπως προφθάσῃ νὰ τὸ ἀσπασθῇ ὁ πολλαχόθεν συρρεύσας εὐσεβὴς λαός, μετηνέχθη εἰς τὴν ἑλληνικὴν ἐκκλησίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπου καὶ ἐτάφη ἀπέναντι τῆς πύλης τοῦ πρὸς νότον παρεκκλησίου. Ἐκεῖ δέ, ὡς εἰς λιμένα ἀσφαλῆ καὶ ἀσάλευτον μετὰ μακρὸν κλύδωνα καὶ σάλον καταφυγοῦσα ναῦς, ἔμεινε τεθαμμένον μέχρι τῶν ἐσχάτων τούτων ἡμέρων.
Τοιαύτην δόξαν καὶ εὔκλειαν ἐπεφύλαττεν ὁ Κύριος εἰς τὸν ἱερὸν καὶ ἀείμνηστον τοῦτον ἄνδρα, ὡς βραβεῖον καὶ ἔπαθλον ἄξιον τοῦ χριστομιμήτου ἀγῶνος του «Ὡμοίωσεν αὐτὸν δόξῃ ἁγίων». Ἀλλὰ τίς δύναται κατὰ τὴν ἐπίσημον ταύτην στιγμήν, ὅτε ἀνακομίσαντες ἔχομεν ἀποδοθεῖσαν εἰς τὴν Ἑλλάδα σώαν καὶ ἀνέπαφον τὴν πολύτιμον ταύτην παρακαταθήκην, τὸ ἱερὸν καὶ τρισέβαστον τοῦτο λείψανον, τίς δύναται νὰ φανῇ ἀμνήμων καὶ ἀγνώμων πρὸς τὸ ἔθνος ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐν μέσῳ τῶν φρικαλέων ἐκείνων κινδύνων καὶ σφαγῶν ἔτεινε χεῖρα σκέπης καὶ σωτηρίας πρὸς τοὺς τυραννουμενους πατέρας ἡμῶν; Τίνος ἡ καρδία δὲν αἰσθάνεται βαθεῖαν καὶ ζωηρὰν εὐγνωμοσύνην πρὸς τὰ ἀδελφικὰ τῶν γενναίων καὶ φιλελλήνων Ῥώσσων αἰσθήματα; Ὅ,τι ποτέ, ὦ εὐσεβὴς καὶ κραταιοτάτη Ῥωσσία, ὅ,τι ποτὲ καὶ ἂν συμβῇ, ὅ,τι ποτὲ καὶ ἂν ἐπιφυλάττῃ ὁ μέλλων χρόνος εἰς τὴν Ἑλλάδα, οὐδέποτε αὕτη θέλει λησμονήσει ὅτι σὺ καὶ πρότερον πολλάκις καὶ μετὰ ταῦτα, μάλιστα δὲ κατὰ τὰς φοβερὰς ἐκείνας ἡμέρας τῆς ἐξάψεως τῆς τουρκικὴς θηριωδίας, ἠνέῳξας ἀδελφικὰς ἀγκάλας πρὸς τοὺς δυστυχεῖς Ἕλληνας, ὅσοι, οὐδαμόθεν ἄλλοθεν ἐλπίζοντες σωτηρίαν, κατέφυγον ὑπὸ τὴν κραταιὰν σκέπην καὶ προστασίαν σου, καὶ ὑπεδέχθης καὶ ἔσωσας καὶ ἐφιλοξένησας αὐτούς, οὐδὲ θέλει παύσει ποτὲ ἡ ἀνάμνησις τῶν χρόνων ἐκείνων νὰ πληροῖ τὴν καρδίαν τῆς βαθείας καὶ ἀνεξαλείπτου εὐγνωμοσύνης.
Ἠκούσατε, ἀγαπητοὶ ἐν Κυρίῳ, τοὺς φυλακισμούς, τὰς δημεύσεις, τὰς ἱεροσυλίας, τὰς σφαγὰς τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ταῦτα πάντα ἦσαν μόνον προοίμια μικρὰ τοῦ μεγάλου φονικοῦ δράματος, ὅπερ ἤρχισε μετ᾿ ὀλίγον πανταχοῦ τῆς ὀθωμανικῆς ἐπικρατείας, ὅπου κατῴκουν Ἕλληνες. Τὸ παράδειγμα τῆς πρωτευούσης μετεδόθη καὶ εἰς τὰς ἐκτὸς αὐτῆς ἑλληνικὰς πόλεις καὶ χώρας καὶ μάλιστα τὰς πλησιεστέρας, διότι αὖται ἦσαν καὶ οἱ μᾶλλον ἄοπλοι καὶ ἀνυπεράσπιστοι, οἱ δὲ βάρβαροι δειλοὶ καὶ ἄτολμοι πρὸς τοὺς ἐνόπλους ἐπαναστάτας, ἦσαν θηριώδεις κατὰ τῶν ἀόπλων καὶ ἡσυχαζόντων Χριστιανῶν, κατὰ τῆς κεφαλῆς τῶν ὁποίων ἐπέπιπτεν ἡ τουρκικὴ ὀργὴ καὶ ἐκδίκησις διὰ τὰ γενναῖα καὶ ἡρωϊκὰ τῶν ἐπαναστατῶν κατορθώματα.
Ὅτε οἱ Ἰσραηλῖται, καταπολεμήσαντες πάντα τὰ περίοικα ἔθνη, εἰσῆλθον εἰς τὴν γῆν τῆς Ἐπαγγελίας, ὁ Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ γέρων ἤδη καὶ πρὸς τὴν δύσιν κλίνων τοῦ βίου, ἐκάλεσε πάντα τὸν λαόν, καὶ τὴν γερουσίαν, καὶ τοὺς ἄρχοντας καὶ τοὺς δικαστάς, καὶ τοὺς γραμματεῖς, καὶ ἀφ᾿ οὖ ὑπέμνησεν εἰς αὐτοὺς πάντα, ὅσα ἔπραξεν ὁ Θεὸς ὑπὲρ αὐτῶν θαυμάσια ἀφ᾿ ἧς ἡμέρας ἐξῆλθον ἐκ τῆς Αἰγύπτου μέχρι τῆς κατακυριεύσεως τῆς γῆς τῆς Ἐπαγγελίας, εἶπε πρὸς αὐτούς· «Καὶ νῦν φοβήθητε Κύριον, καὶ λατρεύσατε αὐτῷ ἐν εὐθύτητι καὶ δικαιοσύνῃ, καὶ περιέλεσθε τοὺς Θεοὺς τοὺς ἀλλοτρίους. Εἰ δὲ μὴ ἀρέσκει ὑμῖν λατρεύειν Κυρίῳ, ἐκλέξασθε ὑμῖν αὐτοῖς σήμερον, τίνι λατρεύσετε... ἐγὼ δὲ καὶ ἡ οἰκία μου λατρεύσομεν Κυρίῳ ὅτι ἅγιός ἐστι». Τότε ὁ λαὸς ὅλος μιᾷ φωνῇ ἀπεκρίθη λέγων: «Μὴ γένοιτο ἡμῖν καταλιπεῖν Κύριον, ὥστε λατρεύειν θεοῖς ἑτέροις· Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν, αὐτὸς Θεός ἐστι». Ἀγαπητοί, ἰδοὺ ἡμεῖς, ὁ νέος τῆς χάριτος Ἰσραήλ, ὃν ἡ κραταιὰ δεξιὰ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἐξήγαγεν ἐξ οἴκου δουλείας. Ἰδοὺ δὲ καὶ ὁ νέος Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ, ὁ ἱερομάρτυς οὗτος τοῦ ἑλληνικοῦ γένους, ἔχων περὶ ἑαυτὸν περιϊπταμένας καὶ τὰς ψυχὰς πάντων τῶν ἄλλων τῶν ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος μαρτύρων, πάντων τῶν ἡρώων καὶ πρωταθλητῶν τῆς ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, κρατῶν ἀκόμη τὸ σχοινίον τῆς ἀγχόνης εἰς τὸν λαιμόν, ἀποτείνει εἰς ἡμᾶς τὴν ἐπίσημον ταύτην στιγμὴν τοὺς λόγους τούτους.
«Τέκνα! Ἰδοὺ ἡμεῖς ὑπεμείναμεν μυρία ὅσα παθήματα· ἄλλοι ἀπηγχονίσθημεν, ἄλλοι ἐσφάγημεν, ἄλλοι ἐστρεβλώθημεν, ἐκακουχήθημεν, ὑπεμείναμεν τὰ πάνδεινα διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ ἀγαπήσαντος ἡμᾶς καὶ δόντος ἑαυτὸν ὑπὲρ ἡμῶν Σωτῆρος Χριστοῦ, καὶ διὰ τὴν ἀγάπην τῆς πατρίδος. Θὰ λησμονήσητε πάντα ταῦτα, τοὺς ἀγῶνας καὶ τοὺς μόχθους, τὰ δάκρυα καὶ τοὺς ἱδρῶτας, τὰς θυσίας καὶ τὰ αἵματα, τὰς βασάνους καὶ πάντα ὅσα ὑπέστημεν χάριν ὑμῶν; Θὰ λησμονήσητε τὸν Θεόν, δι᾿ οὗ ἀπῃτήσαμεν τὴν ἐλευθερίαν καὶ αὐτονομίαν, τὴν ὁποίαν σᾶς παρασκευάσαμεν; Θὰ θυσιάσητε τὴν πατρίδα, διὰ νὰ λατρεύσητε τὰ εἴδωλα τοῦ σκότους, διὰ νὰ θύσητε εἰς τὰ ἄγρια πάθη σας καὶ εἰς τὰ οὐτιδανὰ ἀτομικά σας συμφέροντα; Μή, ὦ τέκνα, μὴ ὦ Ἕλληνες, μὴ διὰ τὴν ἀγάπην ἐκείνου, ὅστις ἥπλωσε τὰς παλάμας αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ καὶ ἔχυσε τὸ πολύτιμον αἷμα του ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ὑπὲρ τοῦ κόσμου. Σᾶς ἐξορκίζω εἰς τὸ μέγα καὶ φοβερὸν ὄνομα τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἐλευθερώσαντος ἡμᾶς θαυμασίως ἐκ τοῦ ζυγοῦ τῆς δουλείας. Λυπήθητε τὴν πατρίδα, τῆς ὁποίας τὸ στῆθος σπαράττουσι καθ᾿ ἑκάστην αἱ μικρολόγοι ὑμῶν ἔριδες καὶ διχόνοιαι, ἡ ἐμπαθὴς ἡμῶν φιλοπρωτία καὶ φιλαρχία, ἡ χαμαίζηλος ὑμῶν ἰδιοτέλεια καὶ τὰ μυσαρὰ ὑμῶν πάθη, ὁ φθόνος, ἡ καταλαλιά, ἡ συκοφαντία, τὸ ψεῦδος. Ἡ προχθὲς ἀκόμη ἁπανταχοῦ τῆς ὑφηλίου πολυύμνητος καὶ πολυσέβαστος Ἑλλάς, ἡ προχθὲς ἀκόμη δαφνοστεφὴς καὶ ἔνδοξος, σήμερον δὲ νοσοῦσα καὶ ἀκλεὴς καὶ καταπεφρονημένη, δὲν ἀπαιτεῖ παρ᾿ ὑμῖν αἵματα καὶ θυσίας, διὰ νὰ ἀναλάβῃ τὴν προτέραν αὐτῆς εὔκλειαν καὶ λαμπρότητα· δὲν ἀπαιτεῖ νὰ ἀπαγχονισθῆτε, νὰ σφαγιασθῆτε, νὰ μοχθήσητε, νὰ βασανισθῆτε· ἀπαιτεῖ μόνον νὰ θυσιάσητε τὰ πάθη, τὰ ὁποῖα βλάπτουσι καὶ ἀτιμάζουσι ὑμᾶς καὶ αὐτήν· ἀπαιτεῖ νὰ ἔχητε πάντοτε κατὰ νοῦν ὅτι καὶ τὸ ἐλάχιστον τῶν συμφερόντων τῆς πατρίδος, τὸ ὁποῖον διαχειρίζεται καὶ ὁ ἔσχατος τοῦ κράτους λειτουργός, ἐξηγοράσθη μὲ ἁδράς, μὲ βαρυστάθμους θυσίας· ἀπαιτεῖ εὐθύτητα καὶ δικαιοσύνην, διότι «δικαιοσύνη ὑψοῖ ἔθνη, ἐλασσονοῦσι δὲ φυλὰς ἁμαρτίαι»· ἀπαιτεῖ πίστιν καὶ ἀφοσίωσιν εἰς τὸν βασιλέα, ὃν αὐτὸς ὁ Κύριος ἐδικαίωσε βασιλεύειν ἐπὶ τῆς γῆς· πρὸ πάντων ἀπαιτεῖ σταθερὰν καὶ ἀκράδαντον ἐμμονὴν εἰς τὴν ἁγίαν καὶ ὀρθόδοξον ἡμῶν πίστιν, εἰς τὴν θρησκείαν τῶν πατέρων Σας, ἥτις ἔσωσε καὶ ἡμᾶς, ἥτις μόνη θέλει σώσει καὶ Σᾶς, καὶ ἧς ἄνευ οὔκ ἐστι σωτήρια. Ναί, τέκνα ἀγαπητά· ναί, φίλτατοι Ἕλληνες «Γρηγορεῖτε, στήκετε ἐν τῇ πίστει, ἀνδρίζεσθε, κραταιοῦσθε».
Τί θέλομεν ἀπαντήσει εἰς ταῦτα, ἀγαπητοὶ ἀδελφοί; Καὶ ὑπάρχει τις ἀμφιβολία περὶ τῆς ἀπαντήσεως; Τί ἄλλο αἰσθάνεται κατὰ τὴν ἱερὰν καὶ ἐπίσημον ταύτην τῆς πεντηκονταετηρίδος καὶ τῆς ἀνακομιδῆς τοῦ ἱεροῦ τούτου λειψάνου τελετὴν πᾶς ἀληθὴς καὶ γνήσιος Ἕλλην, καὶ τί ἄλλο θέλει ἀπαντήσει, εἰμὴ ὅ,τι καὶ πάλαι οἱ Ἰσραηλῖται πρὸς τὸν Ἰησοῦν τοῦ Ναυῆ. «Μὴ γένοιτο ἡμῖν καταλιπεῖν Κύριον, ὥστε λατρεύειν θεοῖς ἑτέροις· Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν, αὐτὸς Θεός ἐστιν». Ὄχι, Παναγιότατε Πατριάρχα καὶ θεῖε ἱερομάρτυς Γρηγόριε, ὄχι σεβαστὴ χορεία τῶν ἀϊδίων καὶ μακαρίων πνευμάτων τῶν ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος θυσιασθέντων, ὅσοι περιΐπτασθε κατὰ τὴν στιγμὴν ταύτην τὴν νεκροφόρον καὶ μαρτυρικὴν λάρνακα τοῦ ἐθνάρχου Σας, δὲν θὰ προδώσωμεν τοὺς ἀγῶνας, τὰ δάκρυα, τὰ αἵματα, τὰς θυσίας Σας. Δὲν θὰ προδώσωμεν τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσια, ὑπὲρ ὧν ἐθυσιάσθητε· δὲν θὰ προδώσωμεν τὸν ἀνεκτίμητον θησαυρὸν τῆς ὀρθοδοξίας, ὃν αἱμόφυρτον παρεδώκατε εἰς ἡμᾶς· δὲν θὰ προδώσωμεν τὴν ἱερὰν τῶν πατέρων ἡμῶν πίστιν, δι᾿ ἧς καὶ μόνης ἐσώθημεν μέχρι τοῦδε, καὶ δι᾿ ἧς καὶ μόνης δυνάμεθα νὰ σωθῶμεν καὶ νὰ ἐλπίσωμεν εἰς τὸ μέλλον. Ὄχι, δὲν θὰ ὑπομείνωμεν μέχρι τέλους βλέποντες περιφρονουμένην καὶ ἀναξιοπαθοῦσαν τὴν πατρίδα ἡμῶν, τὴν φιλτάτην ἡμῶν μητέρα καὶ τροφόν, διὰ τὰ πάθη καὶ τὰς κακίας μας. Ὄχι, δὲν συνήλθομεν οἱ Ἕλληνες νὰ πανηγυρίσωμεν τὴν ἐθνικὴν ταύτην ἑορτὴν καὶ πανήγυριν πρὸς τὸ θεαθῆναι, οὐδ᾿ ἀνεκομίσαμεν ὁσίας δίκην ἐκ τοῦ ὑπερορίου ἀσύλου καὶ τάφου αὐτοῦ τὸ ἱερὸν λείψανόν σου, Παναγιώτατε Πατριάρχα. Συνῃσθάνθημεν ἅπαντες τὰς πολλὰς καὶ μεγάλας καὶ ἀνίατους πληγάς, ὅσας μικροὶ καὶ μεγάλοι ἠνοίξαμεν εἰς τῆς πατρίδος τὸ σῶμα. Εἴδομεν πλέον ὀφθαλμοφανῶς τὸν κρημνὸν καὶ τὸ βάραθρον, εἰς τοῦ ὁποίου τὸ χεῖλος μᾶς ἐξώθησαν αἱ πολλαὶ καὶ πολυειδεῖς κακίαι καὶ ἁμαρτίαι μας, καὶ πλήρεις συντριβῆς καρδίας καὶ μετανοίας συνήλθομεν ἐνταῦθα διὰ νὰ μᾶς ἐξαγνίσῃ ἀπὸ τῶν παθῶν καὶ τῆς κακίας ἡ ἀνάμνησις τῶν ἀγώνων καὶ θυσιῶν σας, ὦ μακάρια πνεύματα τῶν ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος πεσόντων καὶ ἀγωνισαμένων· διὰ νὰ μᾶς ἐξαγνίσῃς σύ, θειότατε πάτερ, διὰ τῶν παναγίων εὐχῶν καὶ εὐλογιῶν σου, καὶ ἐμπνέων εἰς τὸ ἑλληνικὸν ἔθνος τὸν ὑπὲρ τοῦ ἐθνικοῦ μεγαλείου ἐνθουσιασμόν, ὅστις κατεῖχε τὴν μεγάλην γενεὰν τοῦ ἀγῶνος, ἀνοίξῃς εἰς τὴν ἡμετέραν πατρίδα ἀφετηρίαν νέου ἁγνότερου βίου, νέου κρείττονος καὶ ἐνδοξότερου σταδίου, πρὸς συμπλήρωσιν τοῦ μεγάλου ἔῥγου τῆς ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως. Ἰδού, Παναγιώτατε Πατριάρχα καὶ ἱερομάρτυς Γρηγόριε, ἰδοὺ ἐνταῦθα σήμερον συνέδραμε σύμπασα ἡ Ἑλλὰς περὶ τὴν νεκροφόρον σου ταύτην λάρνακα, ἀνυπόμονος νὰ ἀσπασθῇ τὸ ἱερὸν καὶ μαρτυρικὸν λείψανόν σου, ἐλπίζουσα νὰ ζωοποιηθῇ ἐξ αὐτοῦ, ὅπως πάλαι τὰ ὀστᾶ τοῦ προφήτου Ἐλισσαίου ἐζωοποίησαν τὸν μονόζωνον νεκρὸν τῆς Μωάβ. «Καὶ ἐπορεύθη, καὶ ἥψατο τῶν ὀστέων Ἐλισσαίου, καὶ ἔζησε καὶ ἀνέστη ἐπὶ τοὺς πόδας».
Ἰδοὺ περὶ σὲ οἱ φιλόχριστοι βασιλεῖς. Εὐλογησον αὐτοὺς καὶ ἐπικαλέσθητι ἐπ᾿ αὐτοὺς τὴν εὐλογίαν τοῦ Ὑψίστου, ἵνα ᾗ τὸ κράτος αὐτῶν ἔμπεδον, καὶ ἡ πατρὶς ἡμῶν ἴδῃ ὑπὸ τὸ σκῆπτρον αὐτῶν ἡμέρας εὐημερίας καὶ προόδου, ἡμέρας πολιτικοῦ μεγαλείου καὶ δόξης. Ἰδοὺ περὶ Σὲ ὁ πανιερώτατος Μητροπολίτης μετὰ τῶν σεβασμιωτάτων Συνέδρων καὶ τῶν ἄλλων Ἀρχιερέων, καὶ ἅπας ὁ κλῆρος τοῦ πιστοῦ καὶ ὀρθοδόξου βασιλείου τῆς Ἑλλάδος. Εὐλόγησον αὐτοὺς καὶ ἔμπνευσον εἰς αὐτοὺς τὸν ἔνθεον ἐκεῖνον ὑπὲρ τῆς ἁγίας καὶ ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας ζῆλον, ὅστις ἐθέρμαινε τὴν καρδίαν σου, διὰ νὰ ἴδῃ, τέλος πάντων, καὶ ἡ Ἑλλάς, ὅ,τι ἀπὸ τῆς εἰς κράτος ἐλεύθερον συστάσεώς της μάτην ἐπιζητεῖ, τὴν ἀληθῆ καὶ ἀξίαν τοῦ ὀνόματος θρησκευτικὴν διδασκαλίαν τοῦ λαοῦ, ὅστις, ἀδίδακτος καὶ θρησκευτικῶς ἀπαιδαγώγητος σχεδὸν ἐγκαταλειφθείς, ἅμα δὲ καὶ ὑπὸ ποικίλης πολιτικῆς ἀκολασίας καθ᾿ ἑκάστην διαφθειρόμενος, παρολισθαίνει ὁσημέραι βαθμηδὸν καὶ ἀνεπαισθήτως εἰς τὴν θρησκευτικὴν ἀπιστίαν ἢ ἀδιαφορίαν, κινδυνεύων νὰ ἀπολέσῃ καὶ τὸ μόνον ὅπερ ὡς ἐκ θαύματος διέσωσε μέχρι τοῦδε ἀγαθόν, τὰ ἁγνὰ αὐτοῦ ἤθη. Ἰδοὺ περὶ σὲ οἱ Ὑπουργοὶ τοῦ Θρόνου, οἱ ἄρχοντες, οἱ ἀντιπρόσωποι τοῦ λαοῦ, οἱ ἐν τέλει πάντες οἱ δημόσιοι λειτουργοί. Ἅπαντας τούτους ἐμπνέει μία καὶ ἡ αὐτὴ ἰδέα, ἓν καὶ τὸ αὐτὸ αἴσθημα, μία καὶ ἡ αὐτὴ ἀπόφασις, νὰ ἀποπτύσωσι πλέον τὴν ἀγενῆ ἰδιοτελειαν οὗτοι, τὴν ἄπληστον καὶ ἐμπαθῆ φιλαρχίαν ἐκεῖνοι, τὰ φατριαστικὰ πάθη καὶ τὴν διχόνοιαν, τὸν φθόνον καὶ τὴν συκοφαντίαν οἱ ἄλλοι, τὴν πρὸς τὸ δημόσιον συμφέρον ἀναλγησίαν οἱ πλεῖστοι, τὸν ἀκάθεκτον καὶ ἄγριον ἐγωϊσμὸν οἱ πάντες, τὰ πάθη ἐν γένει καὶ τὰς κακίας, ὅσαι κατεμάραναν τὰ ὡραιότερα ἔτη τῆς νεανικῆς ἡλικίας τῆς ἀναγεννηθείσης Ἑλλάδος. Εὐλόγησον αὐτοὺς καὶ ἐπικαλέσθητι ἐπ᾿ αὐτοὺς τὴν θείαν ἄνωθεν ἀρωγὴν καὶ βοήθειαν, ἵνα ἡ ἀπόφασις αὕτη, ῥίψῃ βαθείας ῥίζας εἰς τὴν καρδίαν των, καὶ κραταιωθῇ καὶ ἐμπεδωθῇ, μηδὲ γένηται ἀνάρπαστος πρὸς τὴν πρώτην τῶν παθῶν καὶ τῆς κακίας πνοήν. Ἰδοὺ περὶ Σέ, τέλος, ὁ Ἑλληνικὸς λαός, οὕτινος ἧσο ἡ κεφαλή. Εὐλόγησον αὐτόν, καὶ εὔξαι πρὸς τὸν Θεόν, ἵνα φωτίσῃ καὶ συνέτισῃ αὐτόν, ἵνα διαφύλαξῃ αὐτὸν ἀπὸ πάσης πλάνης καὶ ἐπηρείας τοῦ πονηροῦ, ἵνα στηρίξῃ αὐτὸν ἐν πίστει, ἐν τῇ πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὸν Βασιλέα ἀγάπῃ, ἐν τῇ πρὸς τὸν νόμον εὐπειθείᾳ, ἐν παντὶ λόγῳ καὶ ἔργῳ ἀγαθῷ.
Ναί, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἐπάκουσον καὶ ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ καὶ ἀναξίου δούλου Σου, καὶ παντὸς τοῦ περιεστῶτος τούτου εὐσεβοῦς Σου λαοῦ. Ἐλέησον ἡμᾶς ὁ πολυεύσπλαγχνος Κύριος, καὶ ἐπίβλεψον ἵλεως ἐπὶ τὰς ἁμαρτίας τῶν δούλων σου. Ἴδε τὴν συντριβὴν τῆς καρδίας ἡμῶν καὶ τὴν μετάνοιαν. Ἴδε, Κύριε, τὴν ταπείνωσιν τῆς τλήμονος καὶ πολυπαθοῦς Σου Ἑλλάδος, καὶ ἐλέησον καὶ σῶσον αὐτήν. Καὶ δὸς ἵνα ἡ ἐπίσημος καὶ ἔνδοξος αὕτη ἡμέρα τῆς τοῦ Ἑλληνικοῦ ἀγῶνος πεντηκονταετηρίδος γένηται ἀρχὴ καὶ ἀφετηρία νέου βίου, κρείττονος καὶ ἐνδοξότερου, ἵνα ὁ λαός Σου οὖτος ὁ εὐσεβὴς φανῇ διάδοχος καὶ κληρονόμος τῆς εὐσεβείας καὶ φιλοπατρίας τῶν κατὰ τὸν μέγαν ἑλληνικὸν ἀγῶνα πατέρων αὐτοῦ, καὶ τελειώσῃ τὸ ἔργον ἐκείνων, πρὸς δόξαν καὶ τιμὴν τοῦ παναγίου καὶ προσκυνητοῦ Σου ὀνόματος.