Ποιον Κύριο ευχαριστεί ο λατινόφρων κ. Βαρθολομαίος;
1.700 χρόνια από το Διάταγμα των Μεδιολάνων Επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου στο Μιλάνο.
Why I Am an Old Calendarist
Why I Am an Old Calendarist
‘They who audaciously changed the church calendar in our days, assuredly did not take into account the gravity (of the anathemas), and for the sake of astronomy they paid no heed at all to the venerable tradition and spirit of the Church; and though occupying themselves with ecclesiastical matters, they used science only as a pretense to conceal the innovating inclinations that possessed them’. - Patriarch Christopher of Leontopolis 1939 –1966*
The question why anybody should write an article defending his following of the Old (Julian) Calendar appears especially moot. Articles, books and volumes, if not tomes, have been written defending and explaining the Old Calendarist position in the Orthodox Church today. However, insofar as it is the responsibility of every Christian to appropriate his faith and his belief, this article serves as my personal theological appropriation and internalisation of a question that has painfully split, and continues to split, the worldwide Orthodox community.
In order to better understand the issues involved in this discussion, it does us well to re-consider carefully the origins of the Old Calendarist problem (as it were) with particular reference to the motives of the principal actors who initiated decisions regarding the ecclesiastical calendar. Despite popular belief, our discussion does not begin in the year 1924 (although this date will have important bearing in subsequent discussion), but rather 1590 years earlier, in the year 325 A.D. when the First Ecumenical Council of Nicea was held under the auspices of the Emperor Constantine. In a Synodal Letter issued to all Churches at the end of its sessions, the Council ‘forever’ fixed the date of the Christian Easter (Pascha) as being ‘the first Sunday after the full moon after spring equinox’. This, undoubtedly, seems to be a rather quaint and obscure method of fixing a liturgical feast and may be relegated to a queer penchant on the part of the Fathers for number-counting. However, the decision was motivated by concerns more theological, than the merely banal. Firstly, as is explained in the Synodal Letter itself, the decision to celebrate Pascha on this date was made so as to coordinate the celebration of the Feast (the Brightest of all, commemorating as it does Christ’s resurrection from the grave) among all the various churches of Christendom (some of whom, understandably, were celebrating Easter on the same day as the Jewish Passover). The Council intended the fixing of this Feast to be a manifestation of the unity of Faith in Christ Jesus possessed by the Church. It was therefore meant to be a demonstration of love and unity that would, in turn, serve as an evangelical tool, manifesting the oneness of faith, oneness of baptism and eucharistic assembly that bound Christians, wheresoever they might be, from East to West, together.
Also, theologically, the date of reckoning Easter was deliberately chosen as a theological exposition of the Church’s faith that the in Jesus Christ, the hope of the Old Israel had been realized. Jesus the Christ was the True Passover promised by God to Israel, the True Lamb of the feast by whose blood all humanity, both Jews and Gentiles, like the Israelites in Egypt, may be saved from spiritual death. The Council believed that the conflation of the Christian feast of Pascha, expressing as it does the fulfillment of salvation for God’s people, through the death and saving resurrection of Christ, with the Jewish feast of Passover, which is only its type and prefiguring (and which, until today is impregnated with prayers for the coming of the Messiah) would serve as a contra-witness to the Gospel. The Council, therefore, decreed absolutely that the Church was not to celebrate Easter together with or before, the Jewish people, but rather, at least a week after, in order to prevent any confusion on so central a doctrine of the Faith. The other parts of the liturgical year, together with the reckoning of moveable feasts, were to be ordered from this calculation of the date of Pascha.
This decree has been, by and large, ignored and overturned by the Churches of the West (most particularly, by the Roman Catholic and Anglican Churches, which still profess to follow a liturgical calendar). In all fairness, all Orthodox Churches, even the New Calendarist (with the glaring exception of the Finnish Church), have kept intact this ordering of Pascha (otherwise known as the Paschalion).
Sadly, before we can take much comfort from this fact, one needs to understand that the liturgical year works as a cohesive whole. For 1,600 or so years from the Council of Nicea, the Church had ordered its feasts in accordance to the decree of the First Council, arranging both moveable and non-moveable feasts (Saint’s Days etc), into a undivided whole that made logical and temporal sense insofar as the liturgical calendar was to re-present year after year the chief events pertaining to our salvation. In other words, the re-ordering of the non-moveable feasts was bound to have an impact on the rest of the liturgical year, even if it is kept unchanged. Fasts are often turned to feasts and vice-versa, in an almost perverse manner. (The prime example is the Apostle’s Fast – the Feast of the Holy Apostles Peter and Paul is fixed on June 29th but the fast depends on the date of the ‘moveable’ Pentecost. This has lead to an extremely silly situation where in some years, the fast is non-existent. Or for that matter, Orthodox of the New Calendar are often celebrating the feast of the Nativity when the majority of Orthodox are fasting for the same event!). However, let us first consider how this re-ordering of the non-moveable feasts, or in other words, the introduction of the New Calendar, was effected historically. Before we do this, it is important to remind ourselves throughout this discussion that the liturgical calendar as a whole is a possession of the whole Church. As pointed out earlier, its change may not be affected in an arbitrary fashion, to satisfy theological and/or political fads and fashions.
The New (Gregorian) Calendar was first introduced by Pope Gregory XIII of Rome in the year 1582 on the advice of his astronomers who (quite rightly) pointed out that the Old (Julian) Calendar was out of sync with the natural year by about 11 days (now it is 13 days). The Pope of Rome, secular ruler of the Papal States as well as Bishop of Rome, used his supreme power (plenitudo potestatis) as Pontiff to simply declare that a new ‘updated’ calendar would come into effect on a certain day. This, of course, threw the entire liturgical order of the Western ecclesiastical calendar out of order with the rest of the Christian world, contravening at the same time the decree of the First Ecumenical Council. This explains why the Papal Easter celebration (as well as that of the rest of the Western heterodox Churches, which have all adopted the papal calendar) often falls on or even, before the Jewish Passover. But by this time, the Roman Church had fallen into schism and heresy and no longer considered herself bound by the decisions of the God-bearing Fathers of the Ecumenical Councils. Her sole rule of faith was the word of the Sovereign Pope who could order and re-order matters of doctrine and discipline by his simple fiat. Pope Gregory thus accomplished his proposed calendar change with no too much trouble within the Papal Church. {However, not all countries in the West accepted this innovation eagerly. England did not change to the new calendar until late in the 18th Century.) Before we proceed further, it is also important to ask ourselves just why the Pope was so keen to change the calendar. Was it purely a love for science that inspired this change? Hardly. In the Papal Rome of the time, astronomer was just another name for astrologer. The ‘astronomers’ who proposed the change in calendar were studying the stars in order to predict the future. (There was a great fashion for astrologers in Renaissance Italy, including Papal Rome. Anyone who tells you that the Popes were keen astronomy enthusiasts are obviously lying. Ask Galileo Galilei.) There you have it, the calendar that the Pope proposed and imposed on his church by a simple decree, overturning the decision of the councils and Sacred Tradition, was the work of astrologers. It had never been discussed by Bishops, nor priests, nor men learned in Sacred Theology.
Pope Gregory XIII, in keeping with his universal ambitions, next tried to interest and persuade the Patriarch of Constantinople, Jeremias II (called the ‘Illustrious’) to accept and promulgate the Papal Calendar in the Orthodox Churches. In 1583, the Patriarch convened a local Council in Constantinople which was attended by Sylvester, Patriarch of Alexandria and Sophronius, Patriarch of Jerusalem. This Council issued a Sigillion, in which Papal pretensions as well as the newly-invented Papal paschalion and calendar [emphasis mine] were anathemised.
This anathema was repeated by a Pan-Orthodox Council in Constantinople is 1593, by Patriarch Dositheos of Jerusalem and his Synod in 1670, Ecumenical Patriarch (of Constantinople) Agathangelos and his Synod in 1827, Ecumenical Patriarch Anthimos VII and his Synod in 1895, and Ecumenical Patriarch Joachim III and His Synod in 1902, Patriarch Damianos of Jerusalem in 1903 and the Holy Synods of the Churches of Russia, Romania and Greece in 1903.
This was the calendar that was imposed (with the exception of the papal paschalion) on the Orthodox Church by an encyclical bearing the sole signature of Archbishop Chrysostom Papadopoulos of Athens on March 10/23 1924. The question begs to be asked: why? Why was the Church of Greece so eager to overturn centuries of anathemas to introduce a liturgical calendar constructed by the Pope’s astrologers and imposed by him on the Roman Church into the Orthodox religion?
The answer is simple: an overwhelming zeal for ecumenism. This is borne out by an encyclical issued by the Church of Constantinople in January 1920, addressed ‘To the Churches of Christ Wheresoever They Might Be’*. In this encyclical, issued by the Synod under the presidency of Patriarchal locum tenens Metropolitan Dorotheos of Prusa, the Church of Constantinople expressed hopes that “love should be re-kindled and strengthened among the Churches, so that they may no longer consider one another as strangers and foreigners, but as kinsmen, and as being part of the household of Christ and ‘fellow heirs, and formed of the same body and partakers of the same promise of God in Jesus Christ (Eph 3:6)’”. Among the practical actions that was to achieve this, the encyclical proposed a 11-point action, the first of which was a common calendar ‘so that great Christian feasts may be everywhere celebrated simultaneously’. This, in brief, was the programme that led to the introduction of the new calendar into Orthodoxy in 1924. But by the time of introduction, the hierarchs of the Church of Constantinople had already undertaken even more radical actions to realise their vision of ecumenism. In February 1921, the Patriarch of Constantinople, Meletios Metaxakis visited Washington, where he ‘vested, took part in an Anglican service, knelt in prayer with the Anglicans, venerated their Holy Table, gave a sermon and later blessed those present.’ Moreover, under pressure from the same Patriarch, the Patriarchate of Constantinople accepted the validity of Anglican orders in 1922. No one can accuse the Church of Constantinople of not being true to its word as far as ecumenism was concerned!
Thus, it was ecumenism in its most indifferent variety that motivated the change in calendar. The encyclical and the subsequent actions of Constantinople and Athens bear out that that they were willing to go far, very far indeed, to foster ecumenism. As pointed out in the encyclical, the re-ordering of the calendar (in other words, the acceptance of the papal calendar) was done with the specific aim of fostering a dubious kind of unity among the various churches, most of whom were positively heretical. [As St Mark of Ephesus said, ‘We have cut the Latins off from us for no other reason that they are not only schismatics, but also heretics. For this reason it is wholly [emphasis mine] improper to unite with them. This is the sort of Church the 1920 encyclical called ‘kinsmen’ [to] and ‘of the same body’ as, the Orthodox]. Let there be no mistake, this encyclical was not motivated by a wish for the heterodox to come to the true Orthodox faith through which there is salvation. It was merely an attempt to reach a ‘lowest-common denominator’ Christianity, where ‘you compromise a little, I’ll compromise a little – and we’ll sweep the rest under the carpet, and lo and behold! we have union in sacraments – no matter how much we disagree on the essentials of faith.
It is the precisely the same sort of Christianity that the Church of Rome has traditionally offered to the Uniate Churches in Orthodox lands – the choice to keep their Orthodox traditions, even permission not to include the Filioque in their Creed – all as long as they commemorate the Pope and submit to Rome! Lowest-common denominator satisfies all. (And one would have thought that if they broke from the Orthodox Church over the filioque, they would at least insist the Uniates say it!). This is exactly the sort of Christianity the 1920 encyclical envisions. The calendar was the first compromise offered by the Orthodox, and they expect us to accept it!
Let us now consider the major objections to the New Calendar:
1. Theological – The calendar in the minds of the Fathers was the expression of unity in faith and sacraments. This was the basic reason for the Synodal Letter of the Council of Nicea quoted above. By introducing the new calendar, the New Calendarists have ruptured unity, forcing vast sections of the Orthodox people to pray separately in a purely temporal sense. As stated earlier, some sections of Orthodoxy keep a feast when the rest, fast. This is lamentable, especially when one considers that the new calendar was introduced so that the Orthodox may instead keep feast with heretics and schismatics.
2. Also, by tampering with the calendar, the New Calendarists have destroyed the internal rationale of the Church year, built up over 16 centuries, making an absurdity of the order of liturgical celebrations (consider the example of the Apostles’ Fast as quoted above). The Orthodox Church has, in its wisdom, decreed a period of time to prepare for the celebration of certain feasts. Similarly, there is also a period of time where we ‘take leave’ of the Feast. Both these periods are there to enable us to reflect more deeply on the mystery of the salvific events wrought by our God and Saviour, and thus, not merely to ‘plunge in and out’ of a Feast for a day, and then to promptly forget about it. This, the new calendar destroys, destroying at the same time, the usefulness of the liturgical year as a tool for instruction in, and preparation for, the spiritual life.
3. Ecclesiological – The very form of the introduction of the New Calendar has been anti-Orthodox in spirit. The hierarchy of Greece employed largely papistical tactics and arguments [and brutal state power] to ‘impose from on high’ the new calendar reform. This method may have worked well for Gregory XIII with his false and heretical notions of Papal supremacy, but for a Church that has ever defended the concept of ‘conciliarity’ (or as the Russians call it ‘sobornost’ – ‘togetherness’), this action cannot be called anything but unconscionable. In the introduction of the new calendar, the bishops were not consulted. The priests and theologians were hardly asked for their opinion. No other local Churches were asked for their assent. As noted earlier, almost all Patriarchates and local Churches had anathemised the new calendar. But to overturn all this, only the signature of the Greek Archbishop was necessary. How is this compatible with what Orthodoxy teaches about authority in the Church?
4. Moreover, even if all Bishops were to agree, doesn’t Orthodoxy teach that is has to be received by the lay faithful before it can be ratified as a true teaching of the Church? One needs only to call to mind the many Arian and Iconoclastic Councils of the past, and Patriarch John Beccus’ ill-fated union with the Latins to realise that no matter how many Bishops may agree to heresy, the Orthodox Church as a whole, in its priests, monastics and laity has always been vigilant to guard the truth of the Faith. However, none of these, the true Orthodox ‘kinsmen’ and ‘fellow-heirs in the promise of God in Jesus Christ were consulted.’ What force in Canon Law can the arbitrary act of one small segment of Pan-Orthodoxy have on the Orthodox faithful as a whole? Can one local synod overturn the decisions of Fathers, Councils and the teachings of theologians and the faith of the laity in one stroke of the pen? All in the name of ecumenism?
5. Lastly, one cannot accept the new calendar because it was motivated by the banal desire for compromise with the heterodox. In other words, there was, and is, no reason for introducing the new calendar. if the new calendar advanced the worldwide cause of Orthodoxy, if by its adoption, the Pope of Rome were to recant his errors, then one can claim (within limits) that it is an expression of charity that reconciles sinners to the Church (economia) – as enunciated by St Basil the Great. However, the introduction of the new calendar has done nothing like that. It has merely alienated Orthodox people among themselves. Other than that, it has been largely ignored by the other churches, which have no desire to learn about, or embrace Orthodoxy. In short, it was a bad decision, made criminal by intransigence after the fact. It approaches liturgical fratricide because it has set brother against brother, and all for nothing.
There are some who will claim that in the final analysis, one must not spend too much time on ‘thirteen days’. True, and we agree with that. However, as stated above, it is the motivations and circumstances that surround these thirteen days that worry us. One realises that the circumstances and motivations behind the introduction of the new calendar are inimical to the very fabric of Orthodoxy that has preserved through the efforts of countless hierarchs, martyrs, ascetics and faithful. If one has to lose the very conciliarity of the Church, its sobornost, a reflection (as the Fathers say), of the internal relations between the Persons of the Holy Trinity, in order to preserve external unity, then what use is this unity?
There are also some who would counsel obedience, stating that we must not oppose hierarchs who have made the decision to adopt the new calendar. To these one must point out that the ideal of ‘Obedience above truth’ is the motto of Papism. As pointed out earlier with regards to the Uniate Churches, Papal Rome has always elevated external unity to a supreme virtue, subjecting even truth to it. Anyone who counsels obedience to those who in conscience oppose the new calendar are in fact, suggesting a ‘Roman obedience’ that is blind and opposed to the freedom guaranteed by Holy Orthodoxy. Orthodoxy, by its very definition, is concerned with truth, rather than preserving an external, totalitarian unity. We are not Romans, nor Jesuits! If Maximos the Confessor, John of Damascus and Mark Eugenicus had thought like the supporters of the ‘Roman obedience’, Orthodoxy would have long ago been subsumed and deformed beyond recognition, by heresy.
Lastly, it is worth highlighting that the new calendar was imposed brutally on Orthodox faithful through the use of state power. Countless Old Calendarist priests and monks were forcibly shaved, nuns insulted and faithful attending services battered by police working for the state. Holy Gifts were trampled upon and altars overturned, all in the name of installing the new calendar. The persecution reached its high points in 1927 and 1951. One remembers especially New Martyr Catherine Roustis, who was killed by a blow from a rifle butt while defending a old calendar priest in 1927. She reposed on 15/28 November 1927.
This persecution of Orthodox Christians was unleashed by the very same people who had introduced the new calendar innovation to Orthodoxy, in order to ‘re-kindle and strengthen love among the Churches’.
So, the reason I am an Old Calendarist is very simple: I choose to be so because it is logical to be so. It enables me to be faithful to the traditions of the Church as taught by the Fathers and the subsequent local Councils. Old Calendarism (for all its misadventures) possesses the grace of forming saints and martyrs. Most importantly, the new calendarists have failed to give one good reason why I shouldn’t be so.
* Quotations from p46 and pp 23-24, The Struggle Against Ecumenism, The History of the True Orthodox Church of Greece from 1924 to 1994, Boston, Massachusetts, 1998
BAPTISM - The Baptism of Heretics and the Orthodox Church
One of the most serious accusations leveled against Traditional Orthodox Christians is that we ‘re-baptize’ non-Orthodox believers who have already been baptized using the Trinitarian formula in their former churches. The allegation is serious because if it is true then every Traditional Orthodox Bishop and priest who has administered the sacrament of baptism to non-Orthodox believers is liable to be deposed. The canons of the Church are absolutely clear on this point. Canon 47 of the Canons of the Holy Apostles of the Pedalion says:
If a Bishop or Presbyter baptize anew anyone that has had true baptism, or fail to baptize anyone that has been polluted by the impious, let him be deposed, on the ground that he is mocking the Cross and death of the Lord and failing to distinguish priests from pseudo-priests.
Critics often use this Canon to claim (wrongly) that Traditional Orthodox priests and Bishops have all been ‘deposed’ for daring to ‘re-baptize’ those with ‘valid Trinitarian baptisms’. Well, there are two things we need to consider before we can even talk about depositions, excommunications and reductions to the lay-state – all catchphrases tossed about carelessly in today’s extremely chaotic ecclesiastical atmosphere.
Firstly, despite their fondest wishes, our critics may need to note one troublesome point: they claim that Traditional Bishops and priests are ‘automatically’ deposed by the very act of ‘re-baptism’. This is a very convenient thing, this ‘automatic’ defrocking – but unfortunately, it is not an Orthodox thing. It is a Roman thing. Only the canon law of the Roman Church knows excommunications and depositions incurred latae sententiae – in other words, automatically. Orthodox ecclesiology knows no such thing as automatic sentences. The juridical body in the Orthodox Church is the Holy Synod of Bishops canonically in charge of a particular geographical area – the province. Only the Synod may apply the rules (canons) of the Church in a particular case. In the Orthodox understanding, rules – no matter how perfectly framed – do not have immediate juridical power. They have to be applied by the living successors of the Apostles, the Bishops. Of course, these successors have to be successors in fact, not successors merely in name. For example, if you have a so-called ‘Orthodox’ bishop who has communion in prayer with heretics, schismatics and pagans, overturns the Church calendar so as to celebrate feasts in common with other so-called ‘sister-Churches of world(ly) Christianity’, allows the cremation of the dead – you get the idea…
So, you have a rule, given in wisdom by the Fathers. It has to be applied to a particular case by the living successors of the Apostles who carry on the mantle of apostolic authority given by our Lord. These successors have to be true successors in faith and not merely in name. Then, you have a valid deposition. (This is why, although we all know that Nestorius was an out and out heretic and heresiarch even before the Third Ecumenical Council was convened, he validly occupied the post of Patriarch of Constantinople until the Council met and deposed him. Church history is full of such examples.)
My question is this, then: when was this process completed against any Traditional Bishop or presbyter?
Now we come to the more interesting (and important) issue: critics attack the Church for ‘re-baptising’ heterodox who in their opinion already have a ‘valid Trinitarian baptism’ (that is baptism in the name of the Father, the Son and the Holy Spirit’). Let us read Canon 47 again. The Canon does not make any reference to ‘a valid Trinitarian baptism’ – it only alludes to a ‘true baptism’. So, in the mind of the Orthodox Church, there isn’t any issue of a ‘valid Trinitarian baptism’. Either a baptism is a true baptism, or it isn’t. If it is a true baptism, then, well – you are baptized and fully in communion. If it is not a true baptism, oops - you have a false baptism and you are not in communion.
Therefore, when a Traditional Orthodox Bishop or presbyter baptizes an heterodox believer, he is not ‘re-baptizing’ the person, but baptizing him or her for the very first time with the true Orthodox baptism which alone guarantees salvation.
Thus, in the first instance, there is no such thing as ‘re-baptism’ when the issue concerns people joining the Church from a schism or heresy. There is only baptism. In the second instance, Orthodox priests and Bishops are specifically commanded by this Canon to administer this baptism - for if they do not administer true baptism to those who do not have it, then they would be guilty of mocking ‘the Cross and death of Our Lord and failing to distinguish between true priests and pseudo-priests.’
So, in effect, we have only one question we need to ask ourselves: what is true baptism? If we could define what true baptism administered by true priests is, then it would follow quite simply that everything else would be false baptism, thus requiring a true baptism to be administered at the point of admission to the Orthodox Church.
The problem is that today many Orthodox are caught up in the ecumenist propaganda and believe that what constitutes ‘true’ baptism is the mechanical repetition of the Trinitarian formula. In other words, as long as a person has had water poured, sprinkled, splashed on him or her with the words ‘I baptize you in the name of the Father, Son and the Holy Spirit’ – then, the person is magically and automatically baptized, no matter who the person saying the words (and doing) the action is.
Is this what we are to understand of the dogma of salvation – that it is merely mechanical thing, requiring nothing more than a magic act?
This bizarre theology is the product of the Western mindset, that as long as a man has had hands laid on him by a valid Bishop, then he too becomes a valid bishop. So, whatever this ‘valid’ Bishop does, whether baptizing, chrismating or ordaining also became automatically valid ad infinitum. This error was further perfected by Thomas Aquinas, the Latin doctor, who declared that as long as the baptism had the right ‘matter’ (water – poured, sprinkled or thrown, whatever) and the right ‘form’ (the ‘right’ words – the Trinitarian formula), then the baptism was valid.
[Thomas incidentally got his theology not from the Bible, but from Aristotle, and that, by the way of commentaries of Islamic scholars such as Avicenna. The idea of form and matter is an entirely Aristotelian concept. Thomas applied it to all sacraments (mysteries) until each one of them, in the Roman conception, has an appropriate ‘matter’ and ‘form’, that makes them automatically and magically valid. Well, if you said Hey Presto and you waved the wand…]
What is the Orthodox teaching, then? The mysteries (or sacraments), including baptism, are the continuation of Christ’s presence and work in the world, and the visible means of Christ’s invisible grace. They are, in short, the means to participation in the life of the Risen Lord. It is this life that transforms man by grace into god (theosis). This is the aim of the Christian life – to be transformed so that our very being closely resembles by grace what God is by nature.
This life is ever present in the Church, which is the True Vine into whom the life of Christ is forever flowing. It is for this reason that the Apostle St Paul makes the connection between faith and baptism in his famous line to the Ephesians ‘One Lord, one faith, one baptism’ (Ephesians 4:5). Only by knowing the One Lord may one come to the one, true Faith. If one’s knowledge of the one Lord, the Holy and Indivisible Trinity, existing in three hypostases (persons) of Father, Son and Holy Spirit – but sharing the one indivisible ousia (essence) is deficient, then one’s understanding of the Faith will also be deficient. If one’s Faith is deficient, then one’s baptism by which one enters in communion with the Risen Christ will also be deficient and non-existent. [St Maximos the Confessor teaches that the aim of Faith is the salvation of man. To him, perfect faith, or union with God is achieved by means of growing from simple faith based on hearing and keeping the dogmas of Revelation to a perfect faith, based on directly attaining union with God. St Maximos points out that the heretic who fails to keep the Revelation as received by the Apostles intact, loses any possibility of growing to perfect faith, and consequently, attaining union with God, and thus, salvation).
The Orthodox Church, by ever proclaiming the True Faith (orthos ‘right’; doxia ‘praise, belief) in the Holy Trinity, never deviating even for a moment into the errors of the Arians, Monophysites and Nestorians preserves the true knowledge of God. This allows it to worship rightly the ineffable Godhead in Three Persons. This preserves its baptism from error and invalidity.
Also, because the Faith is one, as the understanding of the one true God can only be one, then the Church is also one – because only a community that preserves and proclaims this true and one Faith can be the visible sign of the life in Christ. Anyone, who believes as this Church believes, is in communion with it. Anyone, who does not, is not. The true Church by its adherence to the truth of the Faith administers true baptism. Anyone, who believes differently from how this Church believes, administers false baptism.
This is why the Roman Church and the Anglican Church and the myriad Western Churches do not possess true baptism: because they do not possess the true faith and the true understanding of the Trinity. All of them, without exception, subscribe to a erroneous view of the Trinity, ascribing the procession of the All-Holy Spirit to the Father and the Son. This degrades and destroys the monarchical principle of the Father who sends; the Son who is sent by the Father and the Spirit who proceeds from the Father.
Of course, one is forced to admit that they baptize in the name of the Father, Son and the Holy Spirit – but we ask with fear and trembling– which Father, which Son and which Holy Spirit are they referring to? Their error is as serious as the error of the Arians who by the word ‘Son’ believed in something altogether different from the Orthodox who believed that the Son of God was God, the Second Person of the Holy Trinity who is sent. To the Arians, the Son was merely a pre-eminent creature. This is why St Athanasius, whose words were confirmed by the Sixth Ecumenical Council says in his third discourse against the Arians [quoted in the commentary on the Pedalion by:D.Cummings, P 68, W.H. Houldershaw Ltd, 1908]:
“The Arians are in danger even in the very plenitude of the mystery – baptism, I mean. For while perfection through baptism is given in the name of the Father and of the Son, the Arians do not refer to the true Father owing to their denial of the likeness of the essence emanating from Him, thus they deny even the true Son, and conjuring up another in their imagination built out of nothing real, they call this one the Son…” (emphasis mine)
St Basil in his First Canon makes this point even clearer.
“But who, though he has attained the acme of wisdom, can maintain or believe that merely the invocation of the names of the Holy Trinity is sufficient for the remission of offenses and for the sanctification of the baptism, even when, the one baptizing is not Orthodox?” (Ibid., emphasis again mine)
These two examples, among others, show very clearly, how the baptism of heterodox Romans and Protestants, who like the Arians do not preserve the true knowledge of the work of, and relations between, the Persons of the Holy Trinity, is always invalid, and therefore, a false baptism. They have not known the One Lord, because they have not received the One Faith – therefore, their baptism is not the one baptism administered by the one Church, and is thus, void.
Lastly, our critics like to point to occasions in Church history when Romans and others were, indeed, received by chrism (even before the heresy of ecumenism). This was hardly an innovation! At various times in Church history, the baptism of heretics and schismatics has been accepted as valid as a measure of economy (see 7th rule of the Second Ecumenical Council and the 95th rule of the 6th Ecumenical Council). St Basil, who was nobody’s idea of an ecclesiastical compromiser, states in his First Canon that while schismatical baptisms are in fact, invalid, the decision of the Fathers of Asia to declare them as valid ‘for the sake of economy of the multitude’ may be accepted. As Cummings notes in page 70 of his commentary, economy was used to facilitate the returning of the heretics and schismatics to the salvific Faith of the Church so that they may not become even more confirmed and depraved in their error. It never meant that heretical and schismatical baptisms were valid. They just meant that the Church was exercising compassion to draw as many men to the true knowledge of Christ as possible by making up for the deficiencies in their baptisms by the authority it had received from the Lord to ‘loose and bind’. Receiving converts by chrismation was an exception to the normative rule of the Church that considered all baptisms outside the Church to be false and devoid of grace. It was always an extraordinary act of charity exercised by the deliberations of Synods of God-bearing Fathers. It was never a normative dogmatic decision.
It was in this spirit that the Church of Constantinople and Russia had accepted some heterodox throughout history by chrismation. The ecumenists attempt to subvert this exceptional act into a permanent ruling just shows a remarkable failure in their reasoning.
The Orthodox Church has never, God forbid, rejected the constant teaching of the Fathers that baptisms outside the Church are truly invalid, and all seeking admission to the One Fold of Christ must be baptized with the true baptism of the Church.
This is what the traditional Christians have done and continue to do. Those who reject and criticize us, only confirm more strongly their departure from the Patristic mindset and praxis.
And this need not surprise us: their teachers, sadly, are no longer the Fathers of the Undivided Church, but the scholars and theologians of ecumenism and the lowest common denominator Christianity of present day Constantinople, Rome, Canterbury and Geneva.
http://www.egoch.org/english.html
‘They who audaciously changed the church calendar in our days, assuredly did not take into account the gravity (of the anathemas), and for the sake of astronomy they paid no heed at all to the venerable tradition and spirit of the Church; and though occupying themselves with ecclesiastical matters, they used science only as a pretense to conceal the innovating inclinations that possessed them’. - Patriarch Christopher of Leontopolis 1939 –1966*
The question why anybody should write an article defending his following of the Old (Julian) Calendar appears especially moot. Articles, books and volumes, if not tomes, have been written defending and explaining the Old Calendarist position in the Orthodox Church today. However, insofar as it is the responsibility of every Christian to appropriate his faith and his belief, this article serves as my personal theological appropriation and internalisation of a question that has painfully split, and continues to split, the worldwide Orthodox community.
In order to better understand the issues involved in this discussion, it does us well to re-consider carefully the origins of the Old Calendarist problem (as it were) with particular reference to the motives of the principal actors who initiated decisions regarding the ecclesiastical calendar. Despite popular belief, our discussion does not begin in the year 1924 (although this date will have important bearing in subsequent discussion), but rather 1590 years earlier, in the year 325 A.D. when the First Ecumenical Council of Nicea was held under the auspices of the Emperor Constantine. In a Synodal Letter issued to all Churches at the end of its sessions, the Council ‘forever’ fixed the date of the Christian Easter (Pascha) as being ‘the first Sunday after the full moon after spring equinox’. This, undoubtedly, seems to be a rather quaint and obscure method of fixing a liturgical feast and may be relegated to a queer penchant on the part of the Fathers for number-counting. However, the decision was motivated by concerns more theological, than the merely banal. Firstly, as is explained in the Synodal Letter itself, the decision to celebrate Pascha on this date was made so as to coordinate the celebration of the Feast (the Brightest of all, commemorating as it does Christ’s resurrection from the grave) among all the various churches of Christendom (some of whom, understandably, were celebrating Easter on the same day as the Jewish Passover). The Council intended the fixing of this Feast to be a manifestation of the unity of Faith in Christ Jesus possessed by the Church. It was therefore meant to be a demonstration of love and unity that would, in turn, serve as an evangelical tool, manifesting the oneness of faith, oneness of baptism and eucharistic assembly that bound Christians, wheresoever they might be, from East to West, together.
Also, theologically, the date of reckoning Easter was deliberately chosen as a theological exposition of the Church’s faith that the in Jesus Christ, the hope of the Old Israel had been realized. Jesus the Christ was the True Passover promised by God to Israel, the True Lamb of the feast by whose blood all humanity, both Jews and Gentiles, like the Israelites in Egypt, may be saved from spiritual death. The Council believed that the conflation of the Christian feast of Pascha, expressing as it does the fulfillment of salvation for God’s people, through the death and saving resurrection of Christ, with the Jewish feast of Passover, which is only its type and prefiguring (and which, until today is impregnated with prayers for the coming of the Messiah) would serve as a contra-witness to the Gospel. The Council, therefore, decreed absolutely that the Church was not to celebrate Easter together with or before, the Jewish people, but rather, at least a week after, in order to prevent any confusion on so central a doctrine of the Faith. The other parts of the liturgical year, together with the reckoning of moveable feasts, were to be ordered from this calculation of the date of Pascha.
This decree has been, by and large, ignored and overturned by the Churches of the West (most particularly, by the Roman Catholic and Anglican Churches, which still profess to follow a liturgical calendar). In all fairness, all Orthodox Churches, even the New Calendarist (with the glaring exception of the Finnish Church), have kept intact this ordering of Pascha (otherwise known as the Paschalion).
Sadly, before we can take much comfort from this fact, one needs to understand that the liturgical year works as a cohesive whole. For 1,600 or so years from the Council of Nicea, the Church had ordered its feasts in accordance to the decree of the First Council, arranging both moveable and non-moveable feasts (Saint’s Days etc), into a undivided whole that made logical and temporal sense insofar as the liturgical calendar was to re-present year after year the chief events pertaining to our salvation. In other words, the re-ordering of the non-moveable feasts was bound to have an impact on the rest of the liturgical year, even if it is kept unchanged. Fasts are often turned to feasts and vice-versa, in an almost perverse manner. (The prime example is the Apostle’s Fast – the Feast of the Holy Apostles Peter and Paul is fixed on June 29th but the fast depends on the date of the ‘moveable’ Pentecost. This has lead to an extremely silly situation where in some years, the fast is non-existent. Or for that matter, Orthodox of the New Calendar are often celebrating the feast of the Nativity when the majority of Orthodox are fasting for the same event!). However, let us first consider how this re-ordering of the non-moveable feasts, or in other words, the introduction of the New Calendar, was effected historically. Before we do this, it is important to remind ourselves throughout this discussion that the liturgical calendar as a whole is a possession of the whole Church. As pointed out earlier, its change may not be affected in an arbitrary fashion, to satisfy theological and/or political fads and fashions.
The New (Gregorian) Calendar was first introduced by Pope Gregory XIII of Rome in the year 1582 on the advice of his astronomers who (quite rightly) pointed out that the Old (Julian) Calendar was out of sync with the natural year by about 11 days (now it is 13 days). The Pope of Rome, secular ruler of the Papal States as well as Bishop of Rome, used his supreme power (plenitudo potestatis) as Pontiff to simply declare that a new ‘updated’ calendar would come into effect on a certain day. This, of course, threw the entire liturgical order of the Western ecclesiastical calendar out of order with the rest of the Christian world, contravening at the same time the decree of the First Ecumenical Council. This explains why the Papal Easter celebration (as well as that of the rest of the Western heterodox Churches, which have all adopted the papal calendar) often falls on or even, before the Jewish Passover. But by this time, the Roman Church had fallen into schism and heresy and no longer considered herself bound by the decisions of the God-bearing Fathers of the Ecumenical Councils. Her sole rule of faith was the word of the Sovereign Pope who could order and re-order matters of doctrine and discipline by his simple fiat. Pope Gregory thus accomplished his proposed calendar change with no too much trouble within the Papal Church. {However, not all countries in the West accepted this innovation eagerly. England did not change to the new calendar until late in the 18th Century.) Before we proceed further, it is also important to ask ourselves just why the Pope was so keen to change the calendar. Was it purely a love for science that inspired this change? Hardly. In the Papal Rome of the time, astronomer was just another name for astrologer. The ‘astronomers’ who proposed the change in calendar were studying the stars in order to predict the future. (There was a great fashion for astrologers in Renaissance Italy, including Papal Rome. Anyone who tells you that the Popes were keen astronomy enthusiasts are obviously lying. Ask Galileo Galilei.) There you have it, the calendar that the Pope proposed and imposed on his church by a simple decree, overturning the decision of the councils and Sacred Tradition, was the work of astrologers. It had never been discussed by Bishops, nor priests, nor men learned in Sacred Theology.
Pope Gregory XIII, in keeping with his universal ambitions, next tried to interest and persuade the Patriarch of Constantinople, Jeremias II (called the ‘Illustrious’) to accept and promulgate the Papal Calendar in the Orthodox Churches. In 1583, the Patriarch convened a local Council in Constantinople which was attended by Sylvester, Patriarch of Alexandria and Sophronius, Patriarch of Jerusalem. This Council issued a Sigillion, in which Papal pretensions as well as the newly-invented Papal paschalion and calendar [emphasis mine] were anathemised.
This anathema was repeated by a Pan-Orthodox Council in Constantinople is 1593, by Patriarch Dositheos of Jerusalem and his Synod in 1670, Ecumenical Patriarch (of Constantinople) Agathangelos and his Synod in 1827, Ecumenical Patriarch Anthimos VII and his Synod in 1895, and Ecumenical Patriarch Joachim III and His Synod in 1902, Patriarch Damianos of Jerusalem in 1903 and the Holy Synods of the Churches of Russia, Romania and Greece in 1903.
This was the calendar that was imposed (with the exception of the papal paschalion) on the Orthodox Church by an encyclical bearing the sole signature of Archbishop Chrysostom Papadopoulos of Athens on March 10/23 1924. The question begs to be asked: why? Why was the Church of Greece so eager to overturn centuries of anathemas to introduce a liturgical calendar constructed by the Pope’s astrologers and imposed by him on the Roman Church into the Orthodox religion?
The answer is simple: an overwhelming zeal for ecumenism. This is borne out by an encyclical issued by the Church of Constantinople in January 1920, addressed ‘To the Churches of Christ Wheresoever They Might Be’*. In this encyclical, issued by the Synod under the presidency of Patriarchal locum tenens Metropolitan Dorotheos of Prusa, the Church of Constantinople expressed hopes that “love should be re-kindled and strengthened among the Churches, so that they may no longer consider one another as strangers and foreigners, but as kinsmen, and as being part of the household of Christ and ‘fellow heirs, and formed of the same body and partakers of the same promise of God in Jesus Christ (Eph 3:6)’”. Among the practical actions that was to achieve this, the encyclical proposed a 11-point action, the first of which was a common calendar ‘so that great Christian feasts may be everywhere celebrated simultaneously’. This, in brief, was the programme that led to the introduction of the new calendar into Orthodoxy in 1924. But by the time of introduction, the hierarchs of the Church of Constantinople had already undertaken even more radical actions to realise their vision of ecumenism. In February 1921, the Patriarch of Constantinople, Meletios Metaxakis visited Washington, where he ‘vested, took part in an Anglican service, knelt in prayer with the Anglicans, venerated their Holy Table, gave a sermon and later blessed those present.’ Moreover, under pressure from the same Patriarch, the Patriarchate of Constantinople accepted the validity of Anglican orders in 1922. No one can accuse the Church of Constantinople of not being true to its word as far as ecumenism was concerned!
Thus, it was ecumenism in its most indifferent variety that motivated the change in calendar. The encyclical and the subsequent actions of Constantinople and Athens bear out that that they were willing to go far, very far indeed, to foster ecumenism. As pointed out in the encyclical, the re-ordering of the calendar (in other words, the acceptance of the papal calendar) was done with the specific aim of fostering a dubious kind of unity among the various churches, most of whom were positively heretical. [As St Mark of Ephesus said, ‘We have cut the Latins off from us for no other reason that they are not only schismatics, but also heretics. For this reason it is wholly [emphasis mine] improper to unite with them. This is the sort of Church the 1920 encyclical called ‘kinsmen’ [to] and ‘of the same body’ as, the Orthodox]. Let there be no mistake, this encyclical was not motivated by a wish for the heterodox to come to the true Orthodox faith through which there is salvation. It was merely an attempt to reach a ‘lowest-common denominator’ Christianity, where ‘you compromise a little, I’ll compromise a little – and we’ll sweep the rest under the carpet, and lo and behold! we have union in sacraments – no matter how much we disagree on the essentials of faith.
It is the precisely the same sort of Christianity that the Church of Rome has traditionally offered to the Uniate Churches in Orthodox lands – the choice to keep their Orthodox traditions, even permission not to include the Filioque in their Creed – all as long as they commemorate the Pope and submit to Rome! Lowest-common denominator satisfies all. (And one would have thought that if they broke from the Orthodox Church over the filioque, they would at least insist the Uniates say it!). This is exactly the sort of Christianity the 1920 encyclical envisions. The calendar was the first compromise offered by the Orthodox, and they expect us to accept it!
Let us now consider the major objections to the New Calendar:
1. Theological – The calendar in the minds of the Fathers was the expression of unity in faith and sacraments. This was the basic reason for the Synodal Letter of the Council of Nicea quoted above. By introducing the new calendar, the New Calendarists have ruptured unity, forcing vast sections of the Orthodox people to pray separately in a purely temporal sense. As stated earlier, some sections of Orthodoxy keep a feast when the rest, fast. This is lamentable, especially when one considers that the new calendar was introduced so that the Orthodox may instead keep feast with heretics and schismatics.
2. Also, by tampering with the calendar, the New Calendarists have destroyed the internal rationale of the Church year, built up over 16 centuries, making an absurdity of the order of liturgical celebrations (consider the example of the Apostles’ Fast as quoted above). The Orthodox Church has, in its wisdom, decreed a period of time to prepare for the celebration of certain feasts. Similarly, there is also a period of time where we ‘take leave’ of the Feast. Both these periods are there to enable us to reflect more deeply on the mystery of the salvific events wrought by our God and Saviour, and thus, not merely to ‘plunge in and out’ of a Feast for a day, and then to promptly forget about it. This, the new calendar destroys, destroying at the same time, the usefulness of the liturgical year as a tool for instruction in, and preparation for, the spiritual life.
3. Ecclesiological – The very form of the introduction of the New Calendar has been anti-Orthodox in spirit. The hierarchy of Greece employed largely papistical tactics and arguments [and brutal state power] to ‘impose from on high’ the new calendar reform. This method may have worked well for Gregory XIII with his false and heretical notions of Papal supremacy, but for a Church that has ever defended the concept of ‘conciliarity’ (or as the Russians call it ‘sobornost’ – ‘togetherness’), this action cannot be called anything but unconscionable. In the introduction of the new calendar, the bishops were not consulted. The priests and theologians were hardly asked for their opinion. No other local Churches were asked for their assent. As noted earlier, almost all Patriarchates and local Churches had anathemised the new calendar. But to overturn all this, only the signature of the Greek Archbishop was necessary. How is this compatible with what Orthodoxy teaches about authority in the Church?
4. Moreover, even if all Bishops were to agree, doesn’t Orthodoxy teach that is has to be received by the lay faithful before it can be ratified as a true teaching of the Church? One needs only to call to mind the many Arian and Iconoclastic Councils of the past, and Patriarch John Beccus’ ill-fated union with the Latins to realise that no matter how many Bishops may agree to heresy, the Orthodox Church as a whole, in its priests, monastics and laity has always been vigilant to guard the truth of the Faith. However, none of these, the true Orthodox ‘kinsmen’ and ‘fellow-heirs in the promise of God in Jesus Christ were consulted.’ What force in Canon Law can the arbitrary act of one small segment of Pan-Orthodoxy have on the Orthodox faithful as a whole? Can one local synod overturn the decisions of Fathers, Councils and the teachings of theologians and the faith of the laity in one stroke of the pen? All in the name of ecumenism?
5. Lastly, one cannot accept the new calendar because it was motivated by the banal desire for compromise with the heterodox. In other words, there was, and is, no reason for introducing the new calendar. if the new calendar advanced the worldwide cause of Orthodoxy, if by its adoption, the Pope of Rome were to recant his errors, then one can claim (within limits) that it is an expression of charity that reconciles sinners to the Church (economia) – as enunciated by St Basil the Great. However, the introduction of the new calendar has done nothing like that. It has merely alienated Orthodox people among themselves. Other than that, it has been largely ignored by the other churches, which have no desire to learn about, or embrace Orthodoxy. In short, it was a bad decision, made criminal by intransigence after the fact. It approaches liturgical fratricide because it has set brother against brother, and all for nothing.
There are some who will claim that in the final analysis, one must not spend too much time on ‘thirteen days’. True, and we agree with that. However, as stated above, it is the motivations and circumstances that surround these thirteen days that worry us. One realises that the circumstances and motivations behind the introduction of the new calendar are inimical to the very fabric of Orthodoxy that has preserved through the efforts of countless hierarchs, martyrs, ascetics and faithful. If one has to lose the very conciliarity of the Church, its sobornost, a reflection (as the Fathers say), of the internal relations between the Persons of the Holy Trinity, in order to preserve external unity, then what use is this unity?
There are also some who would counsel obedience, stating that we must not oppose hierarchs who have made the decision to adopt the new calendar. To these one must point out that the ideal of ‘Obedience above truth’ is the motto of Papism. As pointed out earlier with regards to the Uniate Churches, Papal Rome has always elevated external unity to a supreme virtue, subjecting even truth to it. Anyone who counsels obedience to those who in conscience oppose the new calendar are in fact, suggesting a ‘Roman obedience’ that is blind and opposed to the freedom guaranteed by Holy Orthodoxy. Orthodoxy, by its very definition, is concerned with truth, rather than preserving an external, totalitarian unity. We are not Romans, nor Jesuits! If Maximos the Confessor, John of Damascus and Mark Eugenicus had thought like the supporters of the ‘Roman obedience’, Orthodoxy would have long ago been subsumed and deformed beyond recognition, by heresy.
Lastly, it is worth highlighting that the new calendar was imposed brutally on Orthodox faithful through the use of state power. Countless Old Calendarist priests and monks were forcibly shaved, nuns insulted and faithful attending services battered by police working for the state. Holy Gifts were trampled upon and altars overturned, all in the name of installing the new calendar. The persecution reached its high points in 1927 and 1951. One remembers especially New Martyr Catherine Roustis, who was killed by a blow from a rifle butt while defending a old calendar priest in 1927. She reposed on 15/28 November 1927.
This persecution of Orthodox Christians was unleashed by the very same people who had introduced the new calendar innovation to Orthodoxy, in order to ‘re-kindle and strengthen love among the Churches’.
So, the reason I am an Old Calendarist is very simple: I choose to be so because it is logical to be so. It enables me to be faithful to the traditions of the Church as taught by the Fathers and the subsequent local Councils. Old Calendarism (for all its misadventures) possesses the grace of forming saints and martyrs. Most importantly, the new calendarists have failed to give one good reason why I shouldn’t be so.
* Quotations from p46 and pp 23-24, The Struggle Against Ecumenism, The History of the True Orthodox Church of Greece from 1924 to 1994, Boston, Massachusetts, 1998
BAPTISM - The Baptism of Heretics and the Orthodox Church
One of the most serious accusations leveled against Traditional Orthodox Christians is that we ‘re-baptize’ non-Orthodox believers who have already been baptized using the Trinitarian formula in their former churches. The allegation is serious because if it is true then every Traditional Orthodox Bishop and priest who has administered the sacrament of baptism to non-Orthodox believers is liable to be deposed. The canons of the Church are absolutely clear on this point. Canon 47 of the Canons of the Holy Apostles of the Pedalion says:
If a Bishop or Presbyter baptize anew anyone that has had true baptism, or fail to baptize anyone that has been polluted by the impious, let him be deposed, on the ground that he is mocking the Cross and death of the Lord and failing to distinguish priests from pseudo-priests.
Critics often use this Canon to claim (wrongly) that Traditional Orthodox priests and Bishops have all been ‘deposed’ for daring to ‘re-baptize’ those with ‘valid Trinitarian baptisms’. Well, there are two things we need to consider before we can even talk about depositions, excommunications and reductions to the lay-state – all catchphrases tossed about carelessly in today’s extremely chaotic ecclesiastical atmosphere.
Firstly, despite their fondest wishes, our critics may need to note one troublesome point: they claim that Traditional Bishops and priests are ‘automatically’ deposed by the very act of ‘re-baptism’. This is a very convenient thing, this ‘automatic’ defrocking – but unfortunately, it is not an Orthodox thing. It is a Roman thing. Only the canon law of the Roman Church knows excommunications and depositions incurred latae sententiae – in other words, automatically. Orthodox ecclesiology knows no such thing as automatic sentences. The juridical body in the Orthodox Church is the Holy Synod of Bishops canonically in charge of a particular geographical area – the province. Only the Synod may apply the rules (canons) of the Church in a particular case. In the Orthodox understanding, rules – no matter how perfectly framed – do not have immediate juridical power. They have to be applied by the living successors of the Apostles, the Bishops. Of course, these successors have to be successors in fact, not successors merely in name. For example, if you have a so-called ‘Orthodox’ bishop who has communion in prayer with heretics, schismatics and pagans, overturns the Church calendar so as to celebrate feasts in common with other so-called ‘sister-Churches of world(ly) Christianity’, allows the cremation of the dead – you get the idea…
So, you have a rule, given in wisdom by the Fathers. It has to be applied to a particular case by the living successors of the Apostles who carry on the mantle of apostolic authority given by our Lord. These successors have to be true successors in faith and not merely in name. Then, you have a valid deposition. (This is why, although we all know that Nestorius was an out and out heretic and heresiarch even before the Third Ecumenical Council was convened, he validly occupied the post of Patriarch of Constantinople until the Council met and deposed him. Church history is full of such examples.)
My question is this, then: when was this process completed against any Traditional Bishop or presbyter?
Now we come to the more interesting (and important) issue: critics attack the Church for ‘re-baptising’ heterodox who in their opinion already have a ‘valid Trinitarian baptism’ (that is baptism in the name of the Father, the Son and the Holy Spirit’). Let us read Canon 47 again. The Canon does not make any reference to ‘a valid Trinitarian baptism’ – it only alludes to a ‘true baptism’. So, in the mind of the Orthodox Church, there isn’t any issue of a ‘valid Trinitarian baptism’. Either a baptism is a true baptism, or it isn’t. If it is a true baptism, then, well – you are baptized and fully in communion. If it is not a true baptism, oops - you have a false baptism and you are not in communion.
Therefore, when a Traditional Orthodox Bishop or presbyter baptizes an heterodox believer, he is not ‘re-baptizing’ the person, but baptizing him or her for the very first time with the true Orthodox baptism which alone guarantees salvation.
Thus, in the first instance, there is no such thing as ‘re-baptism’ when the issue concerns people joining the Church from a schism or heresy. There is only baptism. In the second instance, Orthodox priests and Bishops are specifically commanded by this Canon to administer this baptism - for if they do not administer true baptism to those who do not have it, then they would be guilty of mocking ‘the Cross and death of Our Lord and failing to distinguish between true priests and pseudo-priests.’
So, in effect, we have only one question we need to ask ourselves: what is true baptism? If we could define what true baptism administered by true priests is, then it would follow quite simply that everything else would be false baptism, thus requiring a true baptism to be administered at the point of admission to the Orthodox Church.
The problem is that today many Orthodox are caught up in the ecumenist propaganda and believe that what constitutes ‘true’ baptism is the mechanical repetition of the Trinitarian formula. In other words, as long as a person has had water poured, sprinkled, splashed on him or her with the words ‘I baptize you in the name of the Father, Son and the Holy Spirit’ – then, the person is magically and automatically baptized, no matter who the person saying the words (and doing) the action is.
Is this what we are to understand of the dogma of salvation – that it is merely mechanical thing, requiring nothing more than a magic act?
This bizarre theology is the product of the Western mindset, that as long as a man has had hands laid on him by a valid Bishop, then he too becomes a valid bishop. So, whatever this ‘valid’ Bishop does, whether baptizing, chrismating or ordaining also became automatically valid ad infinitum. This error was further perfected by Thomas Aquinas, the Latin doctor, who declared that as long as the baptism had the right ‘matter’ (water – poured, sprinkled or thrown, whatever) and the right ‘form’ (the ‘right’ words – the Trinitarian formula), then the baptism was valid.
[Thomas incidentally got his theology not from the Bible, but from Aristotle, and that, by the way of commentaries of Islamic scholars such as Avicenna. The idea of form and matter is an entirely Aristotelian concept. Thomas applied it to all sacraments (mysteries) until each one of them, in the Roman conception, has an appropriate ‘matter’ and ‘form’, that makes them automatically and magically valid. Well, if you said Hey Presto and you waved the wand…]
What is the Orthodox teaching, then? The mysteries (or sacraments), including baptism, are the continuation of Christ’s presence and work in the world, and the visible means of Christ’s invisible grace. They are, in short, the means to participation in the life of the Risen Lord. It is this life that transforms man by grace into god (theosis). This is the aim of the Christian life – to be transformed so that our very being closely resembles by grace what God is by nature.
This life is ever present in the Church, which is the True Vine into whom the life of Christ is forever flowing. It is for this reason that the Apostle St Paul makes the connection between faith and baptism in his famous line to the Ephesians ‘One Lord, one faith, one baptism’ (Ephesians 4:5). Only by knowing the One Lord may one come to the one, true Faith. If one’s knowledge of the one Lord, the Holy and Indivisible Trinity, existing in three hypostases (persons) of Father, Son and Holy Spirit – but sharing the one indivisible ousia (essence) is deficient, then one’s understanding of the Faith will also be deficient. If one’s Faith is deficient, then one’s baptism by which one enters in communion with the Risen Christ will also be deficient and non-existent. [St Maximos the Confessor teaches that the aim of Faith is the salvation of man. To him, perfect faith, or union with God is achieved by means of growing from simple faith based on hearing and keeping the dogmas of Revelation to a perfect faith, based on directly attaining union with God. St Maximos points out that the heretic who fails to keep the Revelation as received by the Apostles intact, loses any possibility of growing to perfect faith, and consequently, attaining union with God, and thus, salvation).
The Orthodox Church, by ever proclaiming the True Faith (orthos ‘right’; doxia ‘praise, belief) in the Holy Trinity, never deviating even for a moment into the errors of the Arians, Monophysites and Nestorians preserves the true knowledge of God. This allows it to worship rightly the ineffable Godhead in Three Persons. This preserves its baptism from error and invalidity.
Also, because the Faith is one, as the understanding of the one true God can only be one, then the Church is also one – because only a community that preserves and proclaims this true and one Faith can be the visible sign of the life in Christ. Anyone, who believes as this Church believes, is in communion with it. Anyone, who does not, is not. The true Church by its adherence to the truth of the Faith administers true baptism. Anyone, who believes differently from how this Church believes, administers false baptism.
This is why the Roman Church and the Anglican Church and the myriad Western Churches do not possess true baptism: because they do not possess the true faith and the true understanding of the Trinity. All of them, without exception, subscribe to a erroneous view of the Trinity, ascribing the procession of the All-Holy Spirit to the Father and the Son. This degrades and destroys the monarchical principle of the Father who sends; the Son who is sent by the Father and the Spirit who proceeds from the Father.
Of course, one is forced to admit that they baptize in the name of the Father, Son and the Holy Spirit – but we ask with fear and trembling– which Father, which Son and which Holy Spirit are they referring to? Their error is as serious as the error of the Arians who by the word ‘Son’ believed in something altogether different from the Orthodox who believed that the Son of God was God, the Second Person of the Holy Trinity who is sent. To the Arians, the Son was merely a pre-eminent creature. This is why St Athanasius, whose words were confirmed by the Sixth Ecumenical Council says in his third discourse against the Arians [quoted in the commentary on the Pedalion by:D.Cummings, P 68, W.H. Houldershaw Ltd, 1908]:
“The Arians are in danger even in the very plenitude of the mystery – baptism, I mean. For while perfection through baptism is given in the name of the Father and of the Son, the Arians do not refer to the true Father owing to their denial of the likeness of the essence emanating from Him, thus they deny even the true Son, and conjuring up another in their imagination built out of nothing real, they call this one the Son…” (emphasis mine)
St Basil in his First Canon makes this point even clearer.
“But who, though he has attained the acme of wisdom, can maintain or believe that merely the invocation of the names of the Holy Trinity is sufficient for the remission of offenses and for the sanctification of the baptism, even when, the one baptizing is not Orthodox?” (Ibid., emphasis again mine)
These two examples, among others, show very clearly, how the baptism of heterodox Romans and Protestants, who like the Arians do not preserve the true knowledge of the work of, and relations between, the Persons of the Holy Trinity, is always invalid, and therefore, a false baptism. They have not known the One Lord, because they have not received the One Faith – therefore, their baptism is not the one baptism administered by the one Church, and is thus, void.
Lastly, our critics like to point to occasions in Church history when Romans and others were, indeed, received by chrism (even before the heresy of ecumenism). This was hardly an innovation! At various times in Church history, the baptism of heretics and schismatics has been accepted as valid as a measure of economy (see 7th rule of the Second Ecumenical Council and the 95th rule of the 6th Ecumenical Council). St Basil, who was nobody’s idea of an ecclesiastical compromiser, states in his First Canon that while schismatical baptisms are in fact, invalid, the decision of the Fathers of Asia to declare them as valid ‘for the sake of economy of the multitude’ may be accepted. As Cummings notes in page 70 of his commentary, economy was used to facilitate the returning of the heretics and schismatics to the salvific Faith of the Church so that they may not become even more confirmed and depraved in their error. It never meant that heretical and schismatical baptisms were valid. They just meant that the Church was exercising compassion to draw as many men to the true knowledge of Christ as possible by making up for the deficiencies in their baptisms by the authority it had received from the Lord to ‘loose and bind’. Receiving converts by chrismation was an exception to the normative rule of the Church that considered all baptisms outside the Church to be false and devoid of grace. It was always an extraordinary act of charity exercised by the deliberations of Synods of God-bearing Fathers. It was never a normative dogmatic decision.
It was in this spirit that the Church of Constantinople and Russia had accepted some heterodox throughout history by chrismation. The ecumenists attempt to subvert this exceptional act into a permanent ruling just shows a remarkable failure in their reasoning.
The Orthodox Church has never, God forbid, rejected the constant teaching of the Fathers that baptisms outside the Church are truly invalid, and all seeking admission to the One Fold of Christ must be baptized with the true baptism of the Church.
This is what the traditional Christians have done and continue to do. Those who reject and criticize us, only confirm more strongly their departure from the Patristic mindset and praxis.
And this need not surprise us: their teachers, sadly, are no longer the Fathers of the Undivided Church, but the scholars and theologians of ecumenism and the lowest common denominator Christianity of present day Constantinople, Rome, Canterbury and Geneva.
http://www.egoch.org/english.html
Η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης
1404 μ.Χ. Γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη ο
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος από τον Μανουήλ Παλαιολόγο και την Ειρήνη Δράγαζη
1430 μ.Χ. 29 Μαρτίου. Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους
Τούρκους!
1437 μ.Χ. 27 Νοεμβρίου. Ο βασιλιάς Ιωάννης Παλαιολόγος
– αδερφός του Κωνσταντίνου – πηγαίνει στην Ιταλία για να ζητήσει βοήθεια για
τον Τουρκικό Κίνδυνο. Στη θέση του στην Πόλη, μένει ο Κωνσταντίνος.
1439 μ.Χ. 6 Ιουλίου. “Άλωση της Ορθοδοξίας”
επιχειρείται στην Ιταλία, αφού “υπογράφεται” στη Φλωρεντία η “Ψευδοένωση των
εκκλησιών”, από τον αδελφό του Κωνσταντίνου, βασιλέα Ιωάννη Παλαιολόγο…
Αρνήθηκε τότε να υπογράψει ο μέγας Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός Επίσκοπος Εφέσσου,
έχων το αξίωμα του Εξάρχου της Συνόδου και Τοποτηρητού των Ανατολικών
Πατριαρχών και ο αδερφός του Ιωάννης, Διάκονος και Αρχιφύλαξ της Μεγάλης
Εκκλησίας, ο Επίσκοπος Σταυρουπόλεως Ησαΐας και ο Ιβηρίας που απείχε επίτηδες.
Ο πιστός ορθόδοξος λαός εξοργίζεται δίκαια και χάνει κάθε εμπιστοσύνη στους
βασιλείς του… Ο δε Πάπας μαθαίνοντας ότι ο Άγιος Μάρκος δεν υπέγραψε, είπε
“λοιπόν τίποτα δεν εκάναμε”! Ο Πάπας θέλησε την καθαίρεση μάλιστα του Μάρκου,
τον προστάτεψε όμως ο βασιλέας Ιωάννης, ο οποίος φαίνεται πως στο βάθος
αναγνώριζε το πνευματικό και ηθικό ανάστημα του αγίου πατρός.
Για να φανερωθεί όλο το μεγαλείο και η Αλήθεια της
Ορθοδοξίας, σημειώνουμε ότι ο τότε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δεν υπέγραψε –
αν και παρών – διότι καθώς πλησίαζε η στιγμή που ετοιμαζόταν να βάλει την
βαρύνουσα υπογραφή του και ενώ έτρωγε, πέθανε αιφνιδίως στις 10 Ιουνίου 1439!!!
Έτσι δεν μπήκε υπογραφή του Οικουμενικού Πατριάρχη…αλλά μόνο του βασιλιά…
Σημειώνουμε επίσης, ότι ο άλλος αδελφός του βασιλιά Ιωάννη
και του Κωνσταντίνου, ο Δημήτριος Παλαιολόγος, έφυγε από τη Φλωρεντία και πήγε
στη Βενετία για να μην υπογράψει, έχοντας μαζί του τον Γεώργιο Σχολάριο, τον
μετέπειτα Πατριάρχη δηλαδή Γεννάδιο, τον οποίο είχε επαναφέρει στην ευσέβεια ο
Άγιος Μάρκος.
1443 μ.Χ. Σύνοδος των Ορθοδόξων Πατριαρχών
Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων στα Ιεροσόλυμα, που καταδικάζει την
Ψευδοένωση και τη σύνοδο της Φλωρεντίας, καθώς και όλους τους Λατινόφρονες
(Γκραικολατίνους) συμπεριλαμβανομένου του Αυτοκράτορα Ιωάννη και του
νεοορισθέντος Λατινόφρονα τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνη τον οποίο
καθαίρεσε.
Επίσης και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας αναθεμάτισε την εν
Φλωρεντία Σύνοδο, τον δε Ρώσο Μητροπολίτη Ισίδωρο που συνυπέγραψε τη Ψευδοένωση
έκλεισε στη φυλακή. Εκείνος όμως δραπέτευσε και έτρεξε στον Πάπα που τον έκανε
Καρδινάλιο Πολωνίας.
1444 μ.Χ. 10 Νοεμβρίου. Η μάχη της Βάρνας, υπό τον
Ιωάννη Ουνυάδη (εθνικός ήρωας των Ούγγρων), καταλήγει σε ήττα των ενωμένων
χριστιανικών δυνάμεων. Η τελευταία μεγάλη ελπίδα σβήνει μπροστά στη φανατισμένη
επέλαση των Οθωμανών. Κυρίως λαμβάνουν μέρος Πολωνοί και Ούγγροι, ενώ εκεί
σκοτώνεται και ο βασιλιάς της Ουγγαρίας Βλαδισλάβος Γ΄. Για να πάρει μέρος στη
μάχη στέλνεται από το Μυστρά ο Χιλίαρχος Γεώργιος Λασκαρίδης – ο ίδιος δηλαδή ο
ΑΓΙΟΣ ΡΑΦΑΗΛ – αλλά δεν προλαβαίνει να φτάσει. Κάπου στις Σέρρες μαθαίνει την
τρομερή ήττα.
1448 μ.Χ. 30 Οκτωβρίου. Πεθαίνει ο αυτοκράτορας Ιωάννης
Παλαιολόγος, σε βαθιά θλίψη, εξ αιτίας της συνεχούς ήττας των χριστιανικών
όπλων, εξ αιτίας επίσης της κοροϊδίας του Πάπα – που δεν του έστειλε καμία
απολύτως βοήθεια, παρότι είχε υποσχεθεί στρατιωτική βοήθεια των ηγεμόνων της
Δύσεως και είκοσι πολεμικά πλοία για έξι μήνες ή δέκα για ένα χρόνο – και εξ
αιτίας ακόμη για τα όσα ο ίδιος ο Ιωάννης είχε κάνει σε βάρος της Αγίας του
Θεού Εκκλησίας, της Ορθοδοξίας, για τα οποία και βαθιά μετανόησε.
1449 μ.Χ.. 6 Ιανουαρίου. Στέφεται νέος βασιλέας ο
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, στην Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο Μυστρά, όπου
βρισκόταν. Στην Εκκλησία αυτή εργάστηκε, καθάρισε και στερέωσε τις αγιογραφίες
-όπως σημειώνει στην “Πονεμένη Ρωμιοσύνη” του- ο ίδιος ο Φώτης Κόντογλου.
1452 μ.Χ. 12 Δεκεμβρίου. Γίνεται στην Αγία Σοφία το
απαράδεκτο “ενωτικό συλλείτουργο” με τον Καρδινάλιο Ισίδωρο ως απεσταλμένο του
Πάπα, όπου και ακούγεται το αιρετικό “Φιλιόκβε”, εξοργίζοντας και αναστατώνοντας
ολόκληρη τη Βασιλεύουσα! Στη “λειτουργία” παρίσταται με σφιγμένα δόντια ο
Κωνσταντίνος, που θεωρεί πως ήταν η εσχάτη, έστω απελπισμένη, ενέργεια να
περισώσει την Πόλη, από τους Τούρκους που την κύκλωναν απειλητικά. Τις Πόλεις
βέβαια και τους λαούς τους προστατεύει και τους σώζει όπως χιλιάδες φορές
είδαμε ο Θεός. Η ευσέβεια και όχι η ασέβεια! Και η ασέβεια είχε γίνει! Στις 12
Δεκεμβρίου, ανήμερα του Αγίου Σπυρίδωνα, στην Κωνσταντινούπολη.
Αρνείται όμως να παραστεί στο φρικτό “συλλείτουργο” ο πιστός
λαός και ο Μέγας Δούκας του Στόλου, ο Λουκάς Νοταράς που προφητικά σχεδόν
φωνάζει “καλύτερα το τουρκικό σαρίκι, παρά η καλύπτρα του Καρδιναλίου” και η
Ιστορία τον δικαιώνει, αφού κάτω από το βάρβαρο τουρκικό σαρίκι, με τη βοήθεια
του Θεού, πιστοί στην Ορθοδοξία, κρατηθήκαμε, σταθήκαμε, ισχύσαμε και είμαστε
σήμερα ελεύθεροι, όνειρο απλησίαστο για τα χρόνια εκείνα τα τρομερά και λάμπει
σήμερα η Ορθοδοξία μας σαν ατόφιο ολοκάθαρο χρυσάφι στα μάτια του διψασμένου
κόσμου.
Είναι όμως και κάποιος άλλος που αρνείται να παραστεί εκείνη
τη θλιβερή ημέρα στο “ενωτικό συλλείτουργο”. Ο Πρωτοσύγκελος του Πατριαρχείου,
ο ΑΓΙΟΣ ΡΑΦΑΗΛ!!! Αν και προσωπικός φίλος του Αυτοκράτορα, λέει το ΜΕΓΑΛΟ “ΟΧΙ”
και δεν παρίσταται, εξοργίζοντας τον Κωνσταντίνο που διατάσει την εξορία του, μαζί
με τον Διάκονό του Άγιο Νικόλαο (βλέπε όλη τη σχετική ιστορία πατώντας εδώ).
1453 μ.Χ. 7 Απριλίου. Ο Μωχάμετ (Μωάμεθ) Β΄ αρχίζει την
πολιορκία της Πόλης με 250.000 στρατό, έναντι 7.000 μόλις υπερασπιστών (5.000
Έλληνες + 2.000 Γενουάτες, Βενετοί κ.α.). Η βοήθεια, την οποία προσδοκούσε –
μετά το “συλλείτουργο” που είχε κάνει με το μαχαίρι στην καρδιά – ο
Παλαιολόγος, δεν ήρθε. Μόνο ο Ιουστινιάνης έφτασε με 700 για να βοηθήσει. Ο
Πάπας είχε πετύχει διπλή ΝΙΚΗ. Αφού πέτυχε το εξευτελιστικό “συλλείτουργο” ανοίγοντας
δρόμο πολλών προς τη Ρώμη, τώρα θα πετύχαινε και την τέλεια υποταγή, αφού χωρίς
Βασιλεύουσα, χωρίς Υπερασπιστή, η Ορθοδοξία θα ξεχνιόταν για πάντα… Έτσι
νόμισαν πολλοί… Αλλά δεν ήταν αυτό το θέλημα του Θεού…
1453 μ.Χ. 18 Απριλίου. Το ελληνικό Πυροβολικό χτυπά με
εύστοχη βολή τα πυρομαχικά του τεράστιου κανονιού του Μωάμεθ, με αποτέλεσμα να
σκάσει το κανόνι και να σκοτωθεί ο περίφημος κατασκευαστής του Ουρβανός! Ο
Ουρβανός, Ούγγρος στην καταγωγή, εργαζόταν για λογαριασμό των Ελλήνων μέσα στην
Πόλη αλλά εξαγοράστηκε από τον Μωάμεθ και έφυγε άτιμα για να υπηρετήσει τους
αλλόπιστους, φτιάχνοντας το μέγα κανόνι, που χρειάστηκαν 70 ζευγάρια βόδια να
το σύρουν και χίλιοι άντρες και που όταν χτυπούσε σείονταν σαν σε ισχυρό σεισμό
ο τόπος ολόκληρος!
1453 μ.Χ.. 20 Απριλίου. Συγκλονιστική Ναυμαχία μπροστά στον
Κεράτιο, όπου 4 μονάχα ελληνικοί Δρόμωνες ναυμαχούν με 130 τουρκικά πλοία που
είχαν πλημμυρίσει το Βόσπορο!!! Επικεφαλής των δικών μας ο γενναιότατος
Φλαντανελλάς, που δεν δείλιασε ούτε στιγμή μπροστά στα τουρκικά κατάρτια που
είχαν γεμίσει απειλητικά τη θάλασσα και ούτε καν πισωγύρισε την πλώρη του!
Πρόκειται για μια από τις συγκινητικότερες παλικαριές της Ιστορίας! Η Ναυμαχία
που ακολουθεί είναι επική! Επικεφαλής των Τούρκων είναι ο Βούλγαρος εξωμότης πλοίαρχος
Μπαλτόγλου Σουλεϊμάν Μπέης που με ορμή πετάγεται να τσακίσει τον Φλαντανελλά! Ο
λαός σκαρφαλώνει στα θαλάσσια τείχη και παρακολουθεί με αδιάκοπη προσευχή στην
Παναγία Βλαχερνών!!!
“Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΙΚΑ” φωνάζουν τα πληρώματά μας και ορμούν με
πρωτοφανή δύναμη απάνω στα τούρκικα που αρχίζουν να τα τσακίζουν ένα ένα και να
τα καίνε! Τρεις ώρες κράτησε η θύελλα του Φλαντανελλά και διέλυσε κυριολεκτικά
τον τουρκικό στόλο!!! Από τη λύσσα του ο ίδιος ο Μωχάμετ (Μεχμέτ – Μωάμεθ)
σπιρούνισε το άλογό του και χώθηκε βαθιά στη θάλασσα ανήμπορος να σταματήσει
την καταστροφή και τον διασυρμό του! “Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια…”
ακουγόταν από τα θαλασσινά κάστρα και αντηχούσε η ψαλμωδία παντού καθώς
χαλάρωνε η ανίκητη αλυσίδα του Κερατίου για να υποδεχθεί τους μεγάλους Ήρωες,
αναριγώντας από χαρά και συγκίνηση!
1453 μ.Χ. 22 προς 23 Απριλίου. Ο Μεχμέτ (Μωάμεθ) δεν το
βάζει κάτω και απαντά σχεδόν αστραπιαία μετά από δύο ημέρες, κάνοντας κάτι
απίστευτο. Σε μια νύχτα, 22 προς 23 Απριλίου, περνάει πίσω από το Γαλατά, από
τη στεριά, 72 ολόκληρα πλοία, σέρνοντάς τα πάνω σε σανίδες αλειμμένες με λίπος
και τα ρίχνει μέσα στον Κεράτιο Κόλπο!!! Ευτυχώς οι δικοί μας συνέρχονται
γρήγορα και με πυρπολικά αναχαιτίζουν τον τουρκικό στόλο που μπήκε στον
Κεράτιο. Τα τουρκικά πλοία έτσι μένουν στην άκρη, από το φόβο της πυρπόλησής
τους…
1453 μ.Χ. 5 Μαΐου. Ένα μικρό γρήγορο πλοιάριο γλιστρά
νύχτα προς τον Ελλήσποντο. Ελπίδες ότι δήθεν έρχεται μεγάλη βοήθεια από τον
Πάπα και στόλος της Βενετίας, σπρώχνει τον τελευταίο Αυτοκράτορα να στείλει την
αποστολή, ώστε να απαντήσει τους Δυτικούς και τους πει να κάνουν φτερά, να
βοηθήσουν!..
1453 μ.Χ. 18 Μαΐου. Ένας τεράστιος τουρκικός πολιορκητικός
Πύργος ξεφυτρώνει μπροστά στα ελληνικά κάστρα της Πόλης, ξεπερνώντας κατά πολύ
το ύψος τους, μπαζώνοντας με πέτρες και χώματα την προστατευτική, αμυντική μας
τάφρο, ώστε να φτάσει το τείχος και να κατεβάσει τότε την τεράστια πόρτα –
καταπέλτη του τρίτου ορόφου, για να πηδήσουν απλά μέσα στην Βασιλεύουσα οι
αμέτρητες χιλιάδες φανατισμένοι βάρβαροι της Ανατολής! Ευτυχώς και εδώ ο μέγας
ηρωισμός των Ελλήνων καταφέρνει να κάψει με καταδρομική αποστολή μέσα στη νύχτα
και αυτό το μεγαθήριο!
1453 μ.Χ. 22 Μαΐου. Επιστρέφει το ανιχνευτικό πλοιάριο,
φέρνοντας την απελπισία. Κάνενας! Πουθενά! Μήτε φλάμπουρο δυτικό, μήτε πουλί
πετούμενο! ΚΑΜΙΑ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΒΟΗΘΕΙΑ!!! ΔΕΝ ΕΡΧΟΤΑΝ ΚΑΝΕΙΣ! Συννέφιασε το πρόσωπο
του Παλαιολόγου και των άλλων αρχόντων. Σφίχτηκε από θυμό! Θυμό για τον εαυτό
τους που άσκοπα λοιπόν, τόσο άσκοπα καταδέχτηκαν να μαγαριστεί η Ορθοδοξία με
το “συλλείτουργο” που μόνο και η ανάμνηση του οποίου τους έφερνε αναστάτωση στο
στομάχι! ΑΔΙΚΑ! Τώρα ένοιωθαν το απέραντο σφάλμα! Τώρα τα μάτια έβλεπαν
ολοκάθαρα! Είδαν το δρόμο. Είδαν τη γενναιότητα! Πως κράτησαν μόνοι τους σχεδόν
ίσα με τότε, τόσες λυσσασμένες επιθέσεις! Πενηνταριές, πενηνταριές χιλιάδες
τους ρίχνονταν οι Τούρκοι και αυτοί ακόμα βαστούσαν, σαν από θαύμα τόσο καιρό!…
Τώρα, σαν είδαν καθάρια και συλλογίστηκαν σωστά, τώρα δυνάμωσαν πιότερο! Ατσάλι
έγιναν οι Ρωμιοί, οι Έλληνες! Στη μοναξιά τους δυνάμωσαν, σαν τα δέντρα που
είναι σε καθάριο αέρα και όχι σε μολυσμένη πίστη… Γύρεψαν τη συγνώμη του
Χριστού, τη συγνώμη του λαού, τη συγνώμη όλων των γενιών των Ελλήνων και
αποφάσισαν εκείνο που αργότερα, θα αποφάσιζαν και 2.500.000 Νεομάρτυρες! Τη
θυσία! Την τέλεια κάθαρση!
Γέμισε η ψυχή τους, ηρέμησε. Χάθηκε η αναμονή και η
ανυπομονησία. Βασίλεψε η ειρήνη στο μυαλό και την καρδιά τους. Η ειρήνη Εκείνου
που νίκησε το θάνατο. Πέταξε ο νους τους στο ληστή και χωρίς να σταθεί έτρεξε
στον Πέτρο. Έκλαιγε και η δική τους ψυχή και αναζητούσε τη συγνώμη του Βασιλέως
των βασιλέων… Στο βάθος, κάπου, κάποιος αλέκτωρ ακουγόταν για τρίτη κιόλας
φορά..
Άστραψαν τα μονογράμματα των Παλαιολόγων στο φως των κεριών.
Βασιλεύ Βασιλέων Βοήθει Βασιλεύ, καθώς ο Κωνσταντίνος γονάτιζε μυστικά, μοναχός
του στην Κυρά της Θεοφύλακτης και της έλεγε σιωπηλά το δικό του αβάσταχτο πόνο.
Το είχε αποφασισμένο μέσα του και τώρα ακόμα πιο πολύ. Δεν θα έφευγε, αν και
μπορούσε, αν και του το πρότειναν πολλοί για να σωθεί το Στέμμα των Ελλήνων και
μια μέρα πάλι να ελευθερώσει την Πόλη μας, όπως παλιά με τους Φράγκους. Όχι,
αυτός θα έμενε! Ως το τέλος…Ως τρανό παράδειγμα στους αιώνες!
1453 μ.Χ. 23 Μαΐου. Ο Μωάμεθ, στέλνει πρεσβεία στον
Παλαιολόγο, για να πετύχει την παράδοση της Κωνσταντινούπολης που δεν έλεγε να
πέσει με τίποτα, αλλά και για να παρατηρήσει την κατάσταση των πολιορκητών από
μέσα και να σπείρει αν μπορούσε διχόνοια, αφού έταζε να φύγουν με τα πράγματά
τους ανεμπόδιστα όσοι ήθελαν από την Κωνσταντινούπολη και αυτός ο βασιλιάς με
τους δικούς του. Ο Πορθητής υποσχόταν πως δεν θα πείραζε απολύτως κανέναν! Αλλά
αν έμεναν, με το που θα έμπαινε στην Πόλη, θα την κατέστρεφε, θα έσφαζε όλους
τους άντρες και θα πουλούσε στα σκλαβοπάζαρα τα γυναικόπαιδα!!!
Ο Κωνσταντίνος, ήταν έτοιμος από καιρό, από αιώνες, από
χιλιετίες! Ορμηνεμένος από το Λεωνίδα, ατσαλωμένος από το χρέος, από την μεγάλη
κληρονομιά του Ελληνισμού, που με τα ΟΧΙ μεγάλωσε και με τα ΟΧΙ σκάλισε και
σκαλίζει ως τώρα, ως την Κύπρο, ανεξίτηλα τις γρανιτένιες πλάκες της Ιστορίας.
Γύρισε ο Αυτοκράτορας το βλέμμα του ένα γύρω στο θρόνο του.
Και είδε να τον βαστά από η μια ο Μέγας και Άγιος Κωνσταντίνος και από την άλλη
η Αγία Ελένη, η Ελληνίδα, πρώτη Χριστιανή Βασίλισσα, από το Δρέπανο της
Βιθυνίας μας, που βρήκε και ύψωσε τον ΤΙΜΙΟ ΣΤΑΥΡΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ!
Κεραυνός χτύπησε τον απεσταλμένο του Μωάμεθ, σαν αντίκρισε
την αποφασιστικότητα και την παλικαριά, στη ματιά του βασιλέα μας που με τη
φωνή ολάκερης της Ρωμιοσύνης έδινε την ιστορική απάντησή του, μνημείο ανδρείας
& τιμής αιώνιο:
“Το δε την Πόλιν σοι δούναι, ουτ΄ εμόν εστίν ουτ΄ άλλου των
κατοικούντων εν ταύτη. Κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου
φεισόμεθα της ζωής ημών”!!!
Σφίχτηκε η ψυχή του απεσταλμένου των Τούρκων. Τέτοιοι λαοί
σκέφτηκε, τέτοιοι άντρες, είναι στ΄ αλήθεια ανίκητοι! Ακόμα κι αν ηττηθούν,
αυτοί είναι τελικά οι μεγάλοι νικητές της Ιστορίας!…
1453 μ.Χ. 24 Μαΐου. Ξεκινά μεγάλη λιτανεία με την
Εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών, που ξαφνικά καταμεσής των δεήσεων πέφτει
κάτω η Εικόνα και δεν σηκώνεται, όσο κι αν πασχίζουν Ιερείς και λαϊκοί, με τις
χοντρέ στάλες ίδρωτα αγωνίας στα μέτωπα.! Είναι βαριά η Εικόνα, βαριά…εκείνη
που μέχρι πριν την μετέφεραν με άνεση. Με χίλιες προσπάθειες και προσευχές, η
Εικόνα σηκώθηκε στο τέλος, όπως θα σηκωνόταν κι ο λαός μας, με μύριους κόπους
μετά τόσα χρόνια μαύρης σκλαβιάς…
1453 μ.Χ. 26 Μαΐου. Απελπισμένος στέκεται ο Μωάμεθ
απέναντι. Είχε κάνει τα πάντα! Τα αδύνατα, έκανε δυνατά! Για πρώτη φορά στα
χίλια και πλέον χρόνια της Ιστορίας της Πόλης, έσφιξε με τέτοια μαστοριά το
λουρί γύρω από την άπαρτη Χριστιανική Πολιτεία. Είχε ξεριζώσει κάθε τι γύρω,
είχε ζώσει στεριά και θάλασσα, είχε φτιάξει τα καλύτερα και μεγαλύτερα κανόνια
που είδε ο κόσμος, είχε κάνει ως και τη στεριά θάλασσα και πέρασε τα πολεμικά
του! Αμέτρητες επιθέσεις! Αμέτρητοι νεκροί! Άπαρτη ήταν η Πόλη.. Αυτά πάνω κάτω
του έλεγαν και οι στρατηγοί του και κυρίως ο Χαλήλ που ήταν …δικός μας… Να
λύσει την πολιορκία, γιατί στο τέλος θα έχανε όλο το στρατό, όλη τη δύναμή του…
Έτοιμος ήταν και εκείνος να το αποφασίσει. Μάταια ήταν όλα.
Τρία χρόνια μιας τεράστιας, μελετημένης προετοιμασίας, πενήντα ημέρες σκληρής
πολιορκίας και ο Κωνσταντίνος του μηνούσε λέει, πως δεν παρέδιδε την Πόλη και
πως ήταν έτοιμος να πεθάνει εκείνος και όλοι οι Ρωμιοί ανά πάσα στιγμή! Τα
μάτια των πρεσβευτών του, του είπαν όμως κι άλλα. Πως είναι αλύγιστοι οι
Έλληνες. Μέσα στα τείχη στεκόταν ακόμα και αδιάφορα και περιφρονητικά στη θέα
της τουρκικής πρεσβείας. Και εκείνος, ο Κωνσταντίνος και όλοι γύρω του,
απολύτως άκαμπτοι… Δεν θα έπεφτε η Πόλη, λοιπόν…
Σκοτείνιασε το πρόσωπό του από τη στεναχώρια. Και χωρίς να
το θέλει, συλλογίστηκε τη μάνα του, τη Μάρω, τη χριστιανή Πριγκίπισσα της
Σερβίας, που του έλεγε για το Χριστό κρυφά και για τη μεγάλη Πόλη Του, που τη
φύλαγε η ίδια η Παναγιά και γι΄ αυτό ήταν άπαρτη… Τίναξε αμέσως το κεφάλι του,
οργισμένος. Μα πάλι ήρθε η σκέψη. Η μορφή ενός εικονίσματος ερχόταν από τα
παιδικά του χρόνια και έπιασε τον εαυτό του να γεμίζει σέβας… Ό,τι και να έκανε
λοιπόν ήταν μάταιο! Θα την έλυνε την πολιορκία! Το πήρε απόφαση! Όσο η…,
φοβήθηκε να προφέρει το όνομά της, φυλούσε την Πόλη, ήταν αδύνατο να την πάρει
άνθρωπος…
Ξαφνικά, μια δυνατή φωνή διέκοψε τις αποφάσεις του! Ήταν
ένας από τους Στρατηγούς του, που τον καλούσε να βγει από τη πολυτελή σκηνή
του.
“Πολυχρονεμένε μου Σουλτάνε, φώναξε λαχανιασμένος, κοίτα τον
κουμπέ της Μεγάλης Εκκλησιάς των Ρωμιών! Κοίτα!”!
Εκείνος είχε κιόλας βγει και στύλωνε τα μάτια του στον
τρούλο της Αγια- Σοφιάς κι ύστερα κράτησε την ανάσα του για ώρα. Ολόκληρος ο
τεράστιος τρούλος, το θαύμα εκείνο της τεχνικής, έκαιγε από αόρατη φωτιά,
φλογιζόταν σαν σε καμίνι και η λάμψη του τύφλωνε! Έπειτα, έπειτα το φως ανέβηκε
στα ουράνια και ο κουμπές αχνόσβησε σαν το σίδερο που βγαίνει από τη πυροστιά…
“Είδες αφέντη, έκανε με φανερό καμάρι ο Τούρκος. Ο Θεός
τους, εγκαταλείπει τους Ρωμιούς”!!!
“Καλέστε το Πολεμικό μου Συμβούλιο, πρόσταξε όλο χαρά,
ανάμικτη με δέος ο Πορθητής. Η πολιορκία θα συνεχιστεί! Η Πόλη θα πέσει! Να
ετοιμαστεί Γενική Επίθεση από όλο το ασκέρι”…
1453 μ.Χ. 28 Μαΐου, Δευτέρα. Μεγάλη λιτανεία
πραγματοποιείται στη Βασιλεύουσα με κεφαλή τον Αυτοκράτορα. Όλος ο λαός και ο
κλήρος, με δάκρυα στα μάτια, περιδιαβαίνει τα μισογκρεμισμένα τείχη και στο
τέλος ο Κωνσταντίνος απευθύνει ψυχωμένο λόγο σε όλους, τους τελευταίους Έλληνες
και Φιλέλληνες υπερασπιστές, τονώνοντας το ηθικό τους, στεριώνοντας την απόφαση
θανάτου μέσα τους, κάνοντας όλα τα μάτια να δακρύσουν, ανάμεσα στις λαμπάδες
και τα θυμιάματα που τύλιγαν τη Θεοσκέπαστη εκείνη τη νύχτα.. Την τελευταία
νύχτα της Πόλης μας…
Ύστερα, για πρώτη φορά μετά από τόσους μήνες, για πρώτη φορά
μετά από την ασέβεια της 12ης Δεκεμβρίου, με το παπικό συλλείτουργο, πήγαν να
Λειτουργήσουν στην Αγιά Σοφιά, που έμενε αλειτούργητη από τότε… Ορθόδοξη,
γνήσια, ευπρόσδεκτη και πραγματική θα ήταν η Λειτουργία αυτή τη φορά, την
τελευταία φορά… Μια Λειτουργία Συγνώμης και Εξιλέωσης, μια Λειτουργία Ειρήνης
με το Θεό της απέραντης Υπομονής και Αγαθότητος… Με Εκείνον που θυσιάστηκε ο
ίδιος, που οδηγήθηκε ως πρόβατο στη σφαγή, όπως θα οδηγούνταν σε λίγο, Θεέ μου,
ο λαός της Βασιλεύουσας και όλη η Ορθόδοξη Ρωμιοσύνη… Για να έρθει πάλι κάποτε
η ολόλαμπρη, γλυκιά και βεβαία Ανάσταση…
“Σώσον Κύριε τον λαόν σου…” έβγαινε με θέρμη και πίστη από
χιλιάδες στόματα Ελλήνων και Φιλελλήνων
Δάκρυσε ο λαός, γονάτισαν όλοι, προσευχήθηκαν οι Ιερείς,
έλαμψαν τα καντήλια μπροστά στις χρυσοντυμένες άγιες εικόνες, άστραψε το άγιο
Δισκοπότηρο, ένας κόμπος ανέβηκε στο λαιμό όλων, η Πόλη όλη έκλαιγε, η Πόλη όλη
ήταν στο Γολγοθά, ένοιωθε τη θυσία του Χριστού, πλημμύρισε τις καρδιές η αγάπη
για τον Πλάστη, έπεσε στις ψυχές κάθε εμπόδιο, έλιωσε κάθε απιστία, κάηκε από
τον ποταμό των καυτών δακρύων κάθε ασέβεια!
“Συγχώρεσέ με Κύριε”, ψιθύρισε με φόβο και δέος ο
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Κωνσταντίνος ΙΑ’… “Συγχώρεσέ με… και δώσε μου
ανδρείο τέλος”…
Δύο σταγόνες κύλησαν στο μάγουλό του καθώς έκλεινε μέσα του
τον ίδιο τον Βασιλέα των βασιλέων… Και από πίσω του όλοι οι αξιωματικοί και οι
αξιωματούχοι, όλος ο λαός, ένα αμέτρητο πλήθος, με άπειρη συγκίνηση και περισσή
ευλάβεια, Μεταλάμβανε των Αχράντων Μυστηρίων, λαμβάνοντας αληθώς Σώμα και
αληθώς Αίμα του εσφαγμένου Αρνίου, του Σωτήρα Χριστού. Στην τελευταία
Μεταλαβιά… Στο ύστατο “Μετά Φόβου”… Τη νύχτα της 28ης Μαΐου, στην Αγία του Θεού
Σοφία… Καθώς έξω, πέρα, στο τουρκικό στρατόπεδο, γινόταν οι τελευταίες
προετοιμασίες για την τελική επίθεση, ο τελευταίος φανατισμός για ελεύθερη
λεηλασία της σπουδαιότερης, λαμπρότερης και ανίκητης πόλης του κόσμου. Της
Πρωτεύουσας του Ελληνισμού και της Χριστιανοσύνης!
1453 μ.Χ. 29 Μαΐου, Τρίτη. Δεν είχε ακόμα ξημερώσει,
όταν οι άπιστοι ουρλιάζοντας σα δαιμονισμένοι, ρίχτηκαν και πάλι στους
ελάχιστους υπερασπιστές, που αναγκάζονταν να είναι διασπαρμένοι σε όλο το μήκος
των τειχών, γιατί οι επιθέσεις εκδηλωνόταν ή μπορούσαν να εκδηλωθούν
οπουδήποτε.
Καθώς οι Τούρκοι ορμούσαν, έβγαιναν ξοπίσω οι τρομεροί
γενίτσαροι, τα καημένα αρπαγμένα παιδάκια που τα είχαν μεγαλώσει ως θηρία
απάνθρωπα οι Τούρκοι… Οι γενίτσαροι παρακολουθούσαν ποιος Τούρκος στρατιώτης θα
πισωγυρίσει και ορμούσαν και τον έσφαζαν μπροστά στους άλλους, ώστε περισσότερο
φόβο να έχουν οι Τούρκοι πίσω, παρά εμπρός!…
Όμως οι λίγοι γενναίοι Έλληνες και Φιλέλληνες, με τον
Ιουστινιάνη πρωτοστράτoρα και μπροστάρη τον ίδιο τον Παλαιολόγο, αμύνονταν με
ηρωισμό τέτοιο, που δεν έχει όμοιό του στην Ιστορία των λαών… Δεν παλεύανε οι
Έλληνες με στρατό, αλλά με θηρία φανατισμένα. Και η αντιστοιχία ήταν 1 δικός
μας με 35 Τούρκους και Γενίτσαρους! Και βαστούσαμε 58 ημέρες τώρα, θαύμα στ΄
αλήθεια, θαύμα!
Πανηγύρισαν οι πολιορκημένοι! Είχαν αποκρούσει την πρώτη
επίθεση με επιτυχία! Μα ήδη ξεκινούσε δεύτερο κύμα με αλαλαγμούς φοβερούς και
σκληράδα θανάτου! Μα ενίσχυση μεγάλη για τους υπερασπιστές σε αυτές τις στιγμές
ήταν οι δυναμικοί και φιλικοί ήχοι από τις καμπάνες των Εκκλησιών μας, που δεν
έπαυαν να ηχούν και να ενισχύουν τους υπερασπιστές, τους γίγαντες αυτούς που
κανείς δεν έχει τιμήσει ίσα με σήμερα όπως τους πρέπει! Ένα μνημείο (=μνήμη)
δεν έχει στηθεί για τη θυσία τους!..
Πλατάγισαν στο αμυδρό φως οι χρυσοκίτρινες σημαίες με το
Δικέφαλο αετό στα κάστρα και τους πύργους της Αυτοκρατορίας! Είχαμε πάρει πάλι
τη νίκη!
Αλλά ήταν ασταμάτητοι οι εχθροί. Και ρίχνονταν τρίτη φορά
τώρα με την κύρια δύναμή τους στο πιο αδύνατο όπως πάντα σημείο των τειχών. Την
Πύλη του Αγίου Ρωμανού, δίπλα στην κοιλάδα του ποταμού Λύκου!
Τώρα ο Μεχμέτης έστελνε ξεκούραστους, τις ειδικές του
δυνάμεις, τον επίλεκτο στρατό με συνοδεία δέκα χιλιάδων Γενιτσάρων. Δεν
σταμάτησαν τούτη τη φορά. Σύννεφο σκέπασε με τις σαγίτες τα κάστρα, για να μη
ξεμυτίσει κεφάλι ρωμέικο, ώστε να στηρίξουν οι άπιστοι σκάλες στα τειχιά και να
φτάσουν απάνω. Και τόσο ούρλιαζαν και φώναζαν το όνομα του Αντιχρίστου Αλλάχ
και του προφήτη του θηρίου, του Μωάμεθ, που είχαν ξεκουφάνει τελείως τους
υπερασπιστές, οι οποίοι είχαν όμως βάλσαμο στην καρδιά τους το γλυκύ όνομα του
Χριστού.
Με τόση ορμή ανέβαινε τούτη το επίλεκτο κύμα που έσπαζαν οι
σκάλες από τη μανία τους! Με ορμή άφταστη αμύνονταν όμως και οι πολιορκημένοι!
Κι όλοι, γυναίκες, παιδιά, βοηθούσαν με κάθε τρόπο να χρησιμεύουν στους
στρατιώτες των επάλξεων!
“Κρατάτε αδερφοί μου! Υποχωρούν”, φώναξε γεμάτος χαρά ο
βασιλιάς μας και είδαν όλοι ότι ξεψύχησε η δύναμη και η φωνή των Αγαρηνών και
γέμισε δύναμη η ψυχή τους.. Μα δεν πρόλαβαν να χαρούν πολύ.
“Τον Ιουστινιάνη! Χτυπήσαν τον Ιουστινιάνη” φώναξε κάποιος
καθώς ο αρχηγός της άμυνας, ο μόνος ξένος που φιλοτιμήθηκε να έρθει να βοηθήσει
την Πόλη των Χριστιανών, διπλωνόταν στα δύο, κάνοντας μεγάλη προσπάθεια να μη
φωνάξει από τον πόνο, να σταθεί όσο μπορούσε, αλλά δεν μπορούσε!
“Βασιλέα, γρήγορα το κλειδί της πόρτας” ψιθύρισε στον Κωνσταντίνο
που έτρεξε σιμά του. “Πεθαίνω”
“Όχι, τώρα γενναίε Ιουστινιάνη. Σε παρακαλώ, μείνε εδώ, αν
φύγεις”
“Πεθαίνω”
Λιγοψύχησαν οι δικοί του, οι ηρωικοί πολεμιστές του
Ιουστινιάνη, βλέποντας τον αρχηγό τους βαριά λαβωμένο και πήγαν να τον
ακολουθήσουν…
Αυτό ήταν. Χαλάρωσε η άμυνα, στην οποία κάθε πέτρα, κάθε
κεραμίδι βυζαντινό, κάθε στρατιώτης, έπαιζε σημαντικότατο ρόλο! Και Θεέ μου!
Θεέ μου! Από μια πόρτα, από την Κερκόπορτα είχαν μπει λίγοι Τούρκοι και σήκωσαν
μία και μοναδική σημαία απάνω στα τειχιά μας!
Ουρλιαχτά ακούστηκαν, ενός πανικού, που στην πραγματικότητα
δεν υπήρχε, αν έμενε στη θέση του ο Ιουστινιάνη, αν δε λαβωνόταν, αν, αν…
Με τη δύναμη όλων των γενεών των Ελλήνων ρίχτηκε στη μάχη
τώρα ο ίδιος ο τελευταίος βασιλέας μας. Σήκωνε το σπαθί του και όταν το
κατέβαζε απλώνονταν σωρός οι Τούρκοι, που βλέποντας πως κάτι συνέβαινε
ξανατρέξαν με καινούργια ορμή στην Πύλη του Αγίου Ρωμανού, εκεί που πολεμούσε
σαν το λιοντάρι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος! Στο πιο αδύναμο μέρος της άμυνας!
Ο πανικός απλωνόταν, οι στρατιώτες του Ιουστινιάνη έφευγαν
αν και απολύτως ζωτικοί για την άμυνα! “Οι Τούρκοι, οι Τούρκοι” ακούγονταν
ακόμα πιο πολλές φωνές πανικού, βλέποντας το λυσσασμένο κύμα των Γενιτσάρων να
σπάει τις αφύλακτες πια θέσεις των ανδρών του Ιουστινιάνι και να περικυκλώνει
τον Αυτοκράτορα, που πολεμούσε με όλη τη δύναμη της ψυχής του, με όλη την πνοή
της ανδρείας του!
“Εάλωωω! Η Πόλις εάλωωωω”!
Δάκρυα σπαραγμού βγήκαν από τα σωθικά του σαν άκουσε εκείνο
το “εάλω”… Η Πόλη του, ό,τι αγάπησε, αυτό για το οποίο τόσο πάλεψε και
ξαγρύπνησε, αυτή για την οποία διέπραξε τη μεγάλη ασέβεια, η Πόλη του Θεέ μου
“εάλω”!
Γύρισε κατάκοπος το κεφάλι του ο Κωνσταντίνος… Ήταν πια
ολομόναχος! Όλοι σχεδόν γύρω του είχαν πέσει σαν ήρωες! Ως Έλληνες!
“Δεν υπάρχει κανείς Χριστιανός να μου πάρει το κεφάλι;”
φώναξε με όλη τη δύναμή του καθώς το σπαθί του κατέβαινε με ορμή σε ένα
Γενίτσαρο που ούρλιαξε από το πόνο, φοβούμενος μην πέσει ζωντανός στα χέρια των
σκυλιών! Αστραπή πέρασε από το νου του το αίτημα που είχε ζητήσει από το
Χριστό, το βράδυ όταν Μεταλάμβανε και γύρεψε συγχώρηση.
Και σαν απάντηση ήρθε τότε ένα δυνατό χτύπημα που του έκοψε
την ανάσα! Ένας Γενίτσαρος τον είχε λαβώσει πισώπλατα! “Εάλω η Πόλιςςςς”
ακούστηκε μακάβρια η σπαραχτική φωνή. Και όπλισε με τέτοια δύναμη τον βασιλέα,
που γύρισε τραυματισμένος και με μια σπαθιά πήρε το κεφάλι του άτιμου που τον
χτύπησε!
Καινούριο κύμα Τούρκων χίμηξε από τα χαλάσματα μέσα! Όσοι
είχαν απομείνει πάλευαν τώρα 1 με 20!
Μακάρι να μπορούσε εκεί να είναι όλη η Ελλάδα, όλες οι
γενιές, να δουν τι θα πει πατρίδα, να δουν τι θα πει Πίστη, να δουν τι θα πει
ΕΛΛΗΝΑΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ!!! Μακάρι να ήταν εκεί όλα τα Έθνη, για να ξέρουν, για να
τρέμουν από δέος, για να βουρκώνουν τα μάτια τους όταν θα λένε Ελλάδα και
Ρωμιοσύνη, όταν θα μιλούν για Κωνσταντινούπολη και για Ιστορία της
Ανθρωπότητος! Μακάρι να ήταν εκεί όλοι οι Δάσκαλοι, όλοι οι Εκπαιδευτικοί της
Ελλάδας και του Κόσμου, για να διδάσκουν στα παιδιά της γης, τον τιτάνιο αγώνα
που έδωσε μόνος του ο Ελληνισμός, αιώνες, για να κρατήσει τον Ισλαμισμό και τον
Τουρκισμό έξω από την Ευρώπη, μακριά από τη Δύση, για να μπορούν εκείνοι, να
είναι σήμερα εφευρέτες και καλλιτέχνες και χορευτές και διανοούμενοι και
εύποροι και έμποροι και αφέντες.
Πάλι σήκωσε το σπαθί ο Κωνσταντίνος! Πάλι πολεμούσε για την
Πίστη, όπως είχε πει στον τελευταίο λόγο του και για την Πατρίδα! Ζωτικές αξίες
που θα επαναλάμβανε 400 χρόνια αργότερα ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης! Γιατί αυτό και
το ίδιο είναι τούτο το Γένος στους αιώνες! Μακριά από το Χριστό χάνεται και
κοντά Του ξαναγεννιέται!
Γέμισε ο τόπος τούρκικα σαρίκια! Ένα δόρυ σφενδονίστηκε
καταπάνω του και τον ήβρε τον ΗΡΩΑ στο στήθος! Χαλάρωσε η λαβή του! Λύγισαν τα
γόνατα! Τα μάτια του έγιναν βαριά! Οι φωνές έπαψαν να ακούγονται! Τα ουρλιαχτά
πια δεν τον άγγιζαν! Ο Αετός φτερούγιζε για τα ουράνια! Να βάλει μετάνοια πια
μπροστά στον ολόλαμπρο θρόνο του Υψίστου Βασιλέως, να σμίξει με τους παλιούς
ήρωες, που τον περίμεναν δακρυσμένοι στα ουράνια, κάτω από το Θρόνο του Κυρίου
της Ζωής και της Ανάστασης! Είχαν προλάβει με απανωτές τους Πρεσβείες, με
μπροστάρισα την ίδια τη Βασίλισσα των Αγγέλων και είχαν αποσπάσει τη μεγάλη και
βεβαία υπόσχεσή Του:
“Πάλι με χρόνια, με καιρούς, πάλε δικά σας θα ‘ναι”!!!
Αιωνία η μνήμη, αιωνία η μνήμη, αιωνία αυτών η μνήμη
πηγή
Η ανατροφή των παιδιών κατά τον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο
ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗΠρωτοπρεσβυτέρου Καθηγητού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Η ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από δύο μικρές ραδιοφωνικές ομιλίες που εκφωνήθηκαν το 1976 στον τότε κρατικό Ραδιοφωνικό Σταθμό Βορείου Ελλάδος ανάμεσα σε άλλες ομιλίες που εκάλυψαν τα έτη 1975-1976 με γενικό θέμα “Οι Πατέρες της Εκκλησίας και η εποχή μας”. Η επικαιρότητα των παιδαγωγικών απόψεων του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου εξακολουθεί να ισχύει πολύ περισσότερο σήμερα, μετά από είκοσι έτη, η παρέλευση των οποίων αντί να βελτιώσει τα πράγματα στην αγωγή των νέων δυστυχώς τα εχειροτέρευσε.
Ο θεσμός του γάμου και η οικογένεια διέρχονται τρομερή κρίση με σημαντική αύξηση των διαζυγίων και νομιμοποίηση σχεδόν των εξωγαμιαίων και προγαμιαίων σαρκικών σχέσεων. Χωρίς σωστές οικογένειες τα παιδιά γίνονται έρμαιο στις αυξηθείσες κακές επιδράσεις του περιβάλλοντος, ενώ συγχρόνως τα σχολεία αδυνατούν να βοηθήσουν, γιατί δεν στοχεύουν πλέον στη διαμόρφωση καλών και αγαθών ανθρώπων, αλλά στη μετάδοση γνώσεων.
Δεν έγιναν αλλαγές στο κείμενο. παραμένει όπως εκφωνήθηκε το 1976. Προστέθηκε μόνο στο τέλος ο προβληματισμός για το προγραμματισμένο από το Υπουργείο Παιδείας μάθημα της “Σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης”. Το κείμενο κυκλοφορούσε δακτυλογραφημένο και χρησιμοποιήθηκε βιβλιογραφικά από μεταπτυχιακούς φοιτητάς και άλλους στη διαπραγμάτευση σχετικών θεμάτων.
27 Ιανουαρίου 1997
Μνήμη Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου
Μνήμη Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου
Πρωτοπρεσβύτερος
Θεόδωρος Ζήσης
Θεόδωρος Ζήσης
1. Ένα κλασικό παιδαγωγικό έργο.
Στους πιο μεγάλους παιδαγωγούς όλων των αιώνων ανήκει ο ιερός Χρυσόστομος, το γέννημα, ο καρπός της Αντιοχείας, που δόξασε τον πατριαρχικό θρόνο της πρωτεύουσας του Βυζαντίου. Το πιστοποιεί αυτό όχι μόνον η αναγνώρισή του ως παιδαγωγού από τους ειδικούς μελετητές της ζωής και του έργου του, αλλά και η σύνδεσή του με την παιδεία, στο χώρο της Ορθοδοξίας. Είναι ένας από τους τρεις ιεράρχας, τους οποίους στις 30 Ιανουαρίου γιορτάζουμε στα σχολεία μας ως προστάτες των γραμμάτων, ως πρότυπα των παιδαγωγών και των διδασκάλων, ως φορείς και προβολείς του ονομασθέντος ελληνοχριστιανικού μορφωτικού ιδεώδους.
Ο Χρυσόστομος είναι ο πολυγραφότερος μεταξύ των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων. Στη γνωστή σειρά του Γάλλου μοναχού Migne, Patrologia Graeca, που αποτελείται από 161 ογκώδεις τόμους, τα συγγράμματά του καταλαμβάνουν τους 18 εξ αυτών. Μέσα στο πλούσιο αυτό υλικό βρίσκονται κατεσπαρμένες παιδαγωγικές γνώμες, που, αν συγκεντρώνονταν, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα άριστο εγχειρίδιο χριστιανικής παιδαγωγικής. Και θα άξιζε τον κόπο να αναλάβει κάποιος το έργο αυτό, σαν προσφορά υγιών παιδευτικών αρχών για τη μόρφωση των νέων μας1.
Πέρα όμως από τις κατάσπαρτες αυτές γνώμες στο σύνολο του έργου του, διεσώθη ευτυχώς μία ειδική παιδαγωγική πραγματεία, η οποία, μολονότι έχει διπλό τίτλο, είναι έργο ενιαίο, το οποίο από την αρχή μέχρι το τέλος έχει σα σκοπό να δώσει τις αρχές για μια σωστή αγωγή των νέων. Στη χειρόγραφη παράδοση ο τίτλος της είναι, “Περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα τέκνα”. Γενικώς ο τίτλος είναι γνωστός, σε συντετμημένη μορφή, “Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων”. Πώς η κενοδοξία συνδέεται με την ανατροφή των τέκνων, θα δούμε στη συνέχεια, όταν θα κάνουμε ανάλυση του σπουδαίου αυτού έργου. Ειδικοί μελετητές είπαν για το έργο ότι αποτελεί την αρχαιοτάτην, πλήρη και τελείαν περί αγωγής χριστιανικήν διδασκαλίαν, ένα από τους λαμπροτέρους πνευματικούς καρπούς της Ελληνικής Χριστιανικής ψυχής, ότι είναι πλήρης και συστηματική έκθεσις περί της χριστιανικής διαπαιδαγωγήσεως των τέκνων, επί τη βάσει όχι μόνον της Αγίας Γραφής, αλλά και των ψυχολογικών και παιδαγωγικών διδαγμάτων των αρχαίων Ελλήνων και της πείρας2.
Ήταν μεγάλο ατύχημα για τη μελέτη της διδασκαλίας του Χρυσοστόμου και της συμβολής της Εκκλησίας στη διαμόρφωση των μορφωτικών ιδανικών και αρχών, το γεγονός ότι το έργο αυτό δεν περιελήφθη στη μεγάλη έκδοση του Migne και έμεινε έτσι αχρησιμοποίητο και ανεκμετάλλευτο. Μολονότι είχε ήδη εκδοθή το 1656 στο Παρίσι από τον F. Combefis, ο οποίος μάλιστα στον τίτλο της εκδόσεως το εχαρακτήριζε ως χρυσό βιβλίο (De educandis liberis, liber aureus), ορισμένες αμφιβολίες για τη γνησιότητά του άλλων ερευνητών έγιναν αιτία να μη το περιλάβει ο Montfaucon στην έκδοσή του και στη συνέχεια ούτε ο Migne που στηρίχθηκε στον Montfaucon. Στις αρχές του αιώνος μας η γνησιότητα του έργου αυτού αποκαταστάθηκε με ισχυρά επιχειρήματα, έγιναν δε και εκδόσεις αυτού. Στους υποστηρικτές της γνησιότητας του έργου ανήκει και ο Έλλην ακαδημαϊκός διδάσκαλος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αείμνηστος Βασίλειος Έξαρχος, ένας από τους πιο δυναμικούς και πιο συγκροτημένους εκπροσώπους των θεολογικών γραμμάτων της εποχής μας. Ο Έξαρχος υπεστήριξε με ειδική μελέτη τη γνησιότητα του έργου3 και ετοίμασε κριτική έκδοση του κειμένου που την παρουσίασε γερμανικός εκδοτικός οίκος το 19554. Ενωρίτερα, το 1947, από τον ελληνικό εκδοτικό οίκο “Αστήρ” εξεδόθη μετάφραση του έργου στην απλοελληνική, φιλοπονημένη από τον Βασίλειο Έξαρχο. Στον πρόλογο αυτής της εκδόσεως ο εκπονητής της μεταφράσεως λέγει τα εξής:
“Επειδή, όπως θα ίδη ευθύς αμέσως ο προσεκτικός και ενδιαφερόμενος αναγνώστης, το βιβλίον αυτό έχει αδαμαντίνης αξίας περιεχόμενον δια την ανατροφήν των Ελλήνων Χριστιανοπαίδων, εκρίθη καλόν και ωφέλιμον να αποσπασθή από το όλον επιστημονικόν έργον η νεοελληνική του μετάφρασις και να εκδοθή αυτοτελώς, ώστε πας Έλλην γονεύς, ο οποίος θέλει να αναθρέψη Ελληνοπρεπώς και Χριστιανοπρεπώς τα τέκνα του, να ημπορή να εντρυφήση και να διδαχθή από το βιβλίον αυτό του Μεγάλου Διδασκάλου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Έχει ίσως το όλον βιβλίον ως μυστικήν εμπειρίαν ό,τι ο ίδιος ως ορφανός εδοκίμασεν κατά την ανατροφήν του εκ μέρους της μητρός του Ανθούσης και άρα το βιβλίον αντικατοπτρίζει μίαν ζώσαν πραγματικότητα, μίαν επιτυχή δοκιμήν και απόδειξιν της δυνάμεως της εκτιθεμένης Χριστιανικής ανατροφής των τέκνων. Εάν δε ληφθή ύπ’ όψιν, ότι η εποχή μας είναι εποχή ανασυγκροτήσεως της Ελληνικής μας Πατρίδος, τότε η σπουδαιότης της εκδόσεως του παρόντος βιβλίου παρουσιάζεται μεγαλυτέρα. Διότι οιαδήποτε προσπάθεια κοινωνικής και οικονομικής ανασυγκροτήσεως είναι καταδικασμένη εις αποτυχίαν, εάν δεν αρχίση από την ηθικήν πνευματικήν ανασύνταξιν και ψυχικήν ρύθμισιν της νέας ιδία γενεάς. Όσοι λοιπόν είναι γονείς και διδάσκαλοι πρέπει να αναλάβουν με πίστιν το έργον τούτο και να ζητήσουν σπουδαίας συμβουλάς και οδηγίας διά την εκτέλεσίν του. Ακριβώς δε αυτό είναι και του παρόντος βιβλίου το περιεχόμενον και διά τούτο ασφαλώς θα γίνη ευπρόσδεκτον από κάθε γνήσιον Έλληνα Χριστιανόν γονέα και μορφωτήν της νέας γενεάς μας, εις γλωσσικήν μορφήν απλήν κοινήν, ώστε να είναι περισσότερον ευανάγνωστον και διά τους πολλούς”.
Σε επιμελημένη κριτική έκδοση υψηλού επιπέδου εκυκλοφόρησε το έργο με παράλληλη γαλλική μετάφραση, εκτενή εισαγωγή και πλούσιο σχολιασμό στη γνωστή πλέον στους ειδικούς σειρά “Χριστιανικές Πηγές” (Sources Chretiennes)5. Σε κείμενο με παράλληλη νεοελληνική μετάφραση εξεδόθη επίσης στην γνωστή σειρά της Θεσσαλονίκης “Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας”6.
Απ’ αυτό το ειδικό παιδαγωγικό έργο του μεγάλου της Ορθοδοξίας πατρός θα σταχυολογήσουμε ορισμένα στοιχεία, που ισχύουν και στη δική μας εποχή σαν αρχές θεμελιώδεις για την αγωγή των νέων μας. Γι’ αυτό άλλωστε χαρακτηρίσαμε το έργο ως κλασικό. γιατί απευθύνεται και στον σημερινό άνθρωπο, γιατί και τον σημερινό άνθρωπο μπορεί να οδηγήσει7. Στη συνείδηση άλλωστε της Εκκλησίας οι Πατέρες γενικώς είναι οι κλασικοί διδάσκαλοι, οι κλασικοί παιδαγωγοί, γιατί με τον πλούσιο μορφωτικό εξοπλισμό τους, με τα εξαίρετα πνευματικά χαρίσματά τους, αλλά προ παντός με την ειδική όραση και διεισδυτικότητα που χαρίζει ο θείος φωτισμός, η επικοινωνία με το Θεό, μπόρεσαν να εισχωρήσουν στα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης, να ανατάμουν τον μυστηριώδη και άγνωστο ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, να βρουν τις σκοτεινές και τις φωτεινές πλευρές του. Βοηθούν έτσι στην καταπολέμηση, στην εξαφάνιση των σκοτεινών, των κακών στοιχείων, και στην τόνωση, στην ενίσχυση των φωτεινών.
2. Η ανατροφή των παιδιών τότε και τώρα. Οι τρεις έρωτες.
Για να πεισθούμε όμως για την επικαιρότητα των παιδαγωγικών ιδεών του χρυσοστομικού αυτού έργου είναι ανάγκη να δούμε για λίγο την πνευματική ατμόσφαιρα της τότε εποχής, την πνευματική ατμόσφαιρα της Αντιοχείας την οποίαν έχει υπ’ όψει του ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος. Να δούμε δηλαδή με ποια μορφωτικά ιδανικά εφοδίαζε τότε τους νέους της η Αντιόχεια. Αν ο εφοδιασμός αυτός είναι παρόμοιος προς αυτόν που εμείς σήμερα δίνουμε στους νέους μας, τότε η κριτική που κάνει ο ιερός πατήρ είναι κριτική και για τη δική μας εποχή, και για το δικό μας παιδαγωγικό έργο και ως διδασκάλων και ως γονέων. Τα στοιχεία για τη γνώση αυτής της ατμόσφαιρας θα τα αντλήσουμε και από το έργο που παρουσιάζουμε και από άλλα έργα του συγγραφέως.
Η αδιαφορία για την πνευματική συγκρότηση των νέων, για την ηθική τους ολοκλήρωση, ήταν το πρώτο γνώρισμα της στάσεως των γονέων. Τα σχέδιά τους για το μέλλον των παιδιών αποκλειστικά και μόνον περιορίζονταν στο να επιτύχουν επαγγελματικά στη ζωή, στο να ευημερήσουν. Πρακτικοί, υλόφρονες και ατομικιστικοί είναι οι στόχοι. Στα πλαίσια αυτών των στόχων οι γονείς εφρόντιζαν να εξασφαλίσουν όλες τις υλικές ανέσεις για τα παιδιά τους, δεν ελογάριαζαν δε έξοδα και κόπους και θυσίες για να βρουν τα κατάλληλα σχολεία, τους καλυτέρους διδασκάλους, ώστε να αποκτήσουν τα παιδιά τα εφόδια εκείνα που θα τα βοηθούσαν στην κοσμική ζωή και καρριέρα τους. Η μανία για την απόκτηση και απόλαυση υλικών αγαθών ήταν το ισχυρότερο κίνητρο της φροντίδος για τα παιδιά. Αντιμετωπίζονταν οι νέοι μονομερώς σαν να ήσαν σωματικά μόνον όντα, σαν να μην είχαν ψυχή που ήθελε και αυτή τη φροντίδα της. Μέσα σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα λοιπόν της μανίας για πλούτη και για κοσμική δόξα ανέπνεαν και εμεγάλωναν τα παιδιά.
Όταν, λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ακούσει κανείς τους γονείς να συμβουλεύουν τα παιδιά να μάθουν γράμματα, η επιχειρηματολογία τους είναι η εξής: Ο τάδε, ενώ καταγόταν από πτωχή και άσημη οικογένεια, με τα γράμματα που έμαθε κατάφερε να γίνει μέγας και τρανός, να πάρει σπουδαίες θέσεις, να γίνει πλούσιος, να νυμφευθεί με πλούσια γυναίκα, να κτίσει ωραίο σπίτι. Άλλος πάλι με τις γλώσσες που έμαθε πήρε σπουδαία θέση στα ανάκτορα και ρυθμίζει αυτός όλες τις υποθέσεις. Οι περισσότεροι προβάλλουν σαν παραδείγματα τους επιτυχημένους στη ζωή, “τους. επί γης ευδοκίμους”. Στις εύπλαστες έτσι και δεκτικές ψυχές των νέων οι ίδιοι οι γονείς εισάγουν δύο μεγάλα κακά, δύο τυραννικούς έρωτες, τον έρωτα των χρημάτων, του πλούτου, και τον έρωτα της κοσμικής δόξας, της κοινωνικής ανόδου, θα λέγαμε σήμερα. Διαστρέφονται έτσι οι νέοι και γίνονται υλόφρονες και ματαιόδοξοι. Η διαστροφή των νέων σ’ αυτό οφείλεται αποκλειστικά, παρατηρεί ο μέγας παιδαγωγός, στη μανία για τα βιωτικά αγαθά “Ουδαμόθεν την διαστροφήν γίνεσθαι των παίδων, αλλ’ εκ της περί τα βιωτικά μανίας”.
Όλοι οι γονείς εφρόντιζαν, λέγει, να εξασφαλίσουν πλούτη, και ενδυμασία, και υπηρέτες, και οικόπεδα. Το μόνο για το οποίο δεν εφρόντιζαν ήταν η ψυχική καλλιέργεια, το να γίνει ο νέος ενάρετος και ευσεβής. Αντιθέτως μάλιστα τις αρετές τις θεωρούσαν ελαττώματα και αδυναμίες. Επικρατούσε μία πλήρης αντιστροφή των αξιών. Οι κακίες επήραν τα ονόματα των αρετών και οι αρετές τα ονόματα των κακιών. Ο έρωτας της δόξης ονομαζόταν μεγαλοψυχία, του πλουτισμού ελευθερία, η αυθάδεια ονομαζόταν παρρησία, η αδικία ανδρεία. Αντίθετα η σωφροσύνη εθεωρείτο χωριατιά, η επιείκεια δειλία, η δικαιοσύνη ανανδρία, η ανεξικακία ασθένεια και η ταπείνωση δουλοπρέπεια.
Μέσα σ’ αυτήν την πνευματική σύγχυση τίποτε το σαφές και σταθερό δεν υπήρχε. Ούτε δικαστήρια, ούτε νόμοι, ούτε σχολεία ημπορούσαν να βοηθήσουν. Τους δικαστές τους διέφθειραν οι πλούσιοι με τα χρήματα, οι δε διδάσκαλοι ενδιαφέρονταν μόνο για την αμοιβή τους. “Ουδέν όφελος δικαστηρίων, ουδέ νόμων, ουδέ παιδαγωγών, ου πατέρων, ουκ ακολούθων, ου διδασκάλων τους μεν γαρ ίσχυσαν διαφθείραι χρήμασιν, οι δ’ όπως αυτοίς μισθός γένοιτο ορώσι”. Όσοι ανησυχούσαν γι’ αυτήν την κατάσταση ή παρεπλανώντο με καθησυχαστικά κηρύγματα ή δεν μιλούσαν, επειδή εφοβούντο την δύναμη των ακολάστων.
Η ηθική ασυδοσία και οι κοινωνικές αναταραχές οφείλονται κατά τον Άγιο Χρυσόστομο στην εσφαλμένη φροντίδα για τα παιδιά, στην παραμέληση της ψυχικής τους καλλιεργείας· “Τούτο εστι, ο την οικουμένην ανατρέπει πάσαν, ότι των οικείων αμελούμεν παίδων, και των μεν κτημάτων αυτών επιμελούμεθα της δε ψυχής αυτών καταφρονούμεν”. Δεν διστάζει γι’ αυτό να ονομάσει εγκληματική αυτή την αδιαφορία των γονέων για την καλλιέργεια της αρετής και της ψυχής των παιδιών είναι παιδοκτόνοι, φονείς των παιδιών τους, όσοι τα εφοδιάζουν με τυραννικά πάθη, με κακίες που σκοτώνουν και τυραννούν καθημερινώς την ψυχή τους8.
Η κοινωνία δεν πάσχει από έλλειψη επιτηδείων επιχειρηματιών, από έλλειψη εγγραμμάτων και σπουδασμένων, πάσχει από έλλειψη εναρέτων ανθρώπων. Πάσχει, γιατί έχει κατακλυσθή από τους επιτηδείους, οι οποίοι προκειμένου να αυξήσουν τα πλούτη και να σιγουρέψουν την καλοπέρασή τους, είναι αδίστακτοι. Πάσχει, γιατί οι αρχομανείς στην προσπάθειά τους να ανέλθουν αναστατώνουν το παν. Πάσχει, γιατί η απόκτηση πολυτελών οικιών και ανέσεων έχει γίνει ο μοναδικός στόχος. Εις αυτό οφείλεται η κοινωνική κακοδαιμονία, αυτοί καταστρέφουν την αρμονική κοινωνική συμβίωση και όχι όσοι ζουν με αρετή και αγιότητα. “Τούτο γαρ εστι, τούτο όπερ πάντα απολώλεκεν, ότι πράγμα ούτως αναγκαίον, και την ημετέραν συνέχον ζωήν, περιττόν είναι και πάρεργον δοκεί”. Και το αναγκαίο και συνεκτικό αυτό της κοινωνίας πράγμα είναι η αρετή, η ψυχική καλλιέργεια.
Κοντά σ’ αυτά τα δύο πάθη και ένα άλλο εξ ίσου τυραννικό και επικίνδυνο, ή μάλλον περισσότερο επικίνδυνο για την εύφλεκτη νεότητα, κυριαρχούσε στο κλίμα της αγωγής των νέων. Ο πανσεξουαλισμός, όπως θα λέγαμε σήμερα, η διέγερση δηλαδή και η ικανοποίηση της σαρκικής επιθυμίας, ο έρωτας της σάρκας. Διστάζει ο ιερός πατήρ να αναφερθεί στο θέμα αυτό, σ’ αυτόν τον τόσο ιερό χώρο των ανθρωπίνων σχέσεων, που είχε καταντήσει ο πιο βρωμερός χώρος, τόσο βρωμερός, ώστε να είναι της μόδας και να μη προκαλούν αντίδραση ακόμη και οι σαρκικές σχέσεις μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλλου. Ξεπερνάει όμως τους δισταγμούς και την εντροπή του, για να ελέγξει και να καυτηριάσει την αδιαφορία όλων των υπευθύνων φορέων της αγωγής, μπροστά σ’ αυτή την ανατροπή όχι μόνον των ηθικών αλλά και των φυσικών νόμων. Απορεί δε και ο ίδιος, μαζύ με την έκφραση της απορίας πολλών άλλων, πώς ο Θεός μακροθυμεί τόσο πολύ και ανέχεται αυτήν την αποκτήνωση του ανθρώπου, και δεν στέλνει φωτιά για να κάψει την πόλη της Αντιοχείας, όπως άλλοτε τα Σόδομα και τα Γόμορα.
Μεγάλη ευθύνη για τον ηθικό εκτραχηλισμό αποδίδει στο θέατρο, το θεματολόγιο του οποίου κυρίως εκαλύπτετο από υποθέσεις πορνειών και μοιχειών, από υποθέσεις πορνό. “Και γαρ και μοιχείαι και γάμων εκεί κλοπαί και γυναίκες εκεί πορνευόμεναι, άνδρες ηταιρηκότες, νέοι μαλανιζόμενοι, πάντα παρανομίας μεστά, πάντα τερατωδίας, πάντα αισχύνης”, παρατηρεί επί λέξει9.
Οι τρεις λοιπόν έρωτες, των χρημάτων, της δόξας, και της σάρκας κυριαρχούσαν στον πνευματικό χώρο της εποχής του Χρυσοστόμου και καθόριζαν και τις αρχές προς τις οποίες ήταν προσανατολισμένη αγωγή των νέων. Τα στοιχεία αυτά κρίνει στην πραγματεία του “Περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων”, όπου δίνει κατευθύνσεις για την ορθή πορεία της αγωγής.
3. Το κοινωνικό περιβάλλον. Η ματαιοδοξία.
Στο πρώτο τμήμα της πραγματείας, το περί κενοδοξίας, δείχνει ότι η αγωγή των νέων επηρεάζεται αποφασιστικά από την επικρατούσα πράξη ζωής, από τον τρόπο ζωής και σκέψεως των μελών της ομάδος, μέσα στην οποίαν αναπτύσσεται ο νέος. Στο κλίμα της ζωής αυτής της ομάδος αναπνέει και αναπτύσσεται ο νέος, και αναποτρέπως η ηθική του ποιότητα, η πνευματική του οντότητα, προσδιορίζονται απ’ αυτό το κλίμα. Την νοσηρότητα του κλίματος αυτού εντοπίζει ο Χρυσόστομος στην κενοδοξία, στη ματαιοδοξία δηλαδή, στην εσφαλμένη αντίληψη περί αξιοπρεπείας και στη συνδεδεμένη με αυτή τάση για επίδειξη πλούτου, ενδυμάτων, σπιτιών, επιπλώσεων.
Αναφέρεται κατ’ αρχήν στη συνήθεια που είχε επικρατήσει μεταξύ των πλουσίων να κάμνουν επίδειξη των οικονομικών τους δυνατοτήτων, χρηματοδοτώντας θεατρικές παραστάσεις ή οργανώνοντας αγώνες ιπποδρόμου. Κίνητρο γι’ αυτά ήταν τα χειροκροτήματα, οι επευφημίες του λαού, η δόξα. Ο ανταγωνισμός αυτός στην επίδειξη οικονομικής δυνάμεως είχε φθάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε μερικοί μόνο και μόνο για να μη δυσφημισθούν, έφθαναν στην πτώχευση και στην αθλιότητα, σκορπώντας τα χρήματά τους αλόγιστα σ’ αυτές τις εκδηλώσεις, τη στιγμή που υπήρχε πλήθος ανθρώπων που πέθαιναν από την πείνα.
Η τάση όμως αυτή για επίδειξη δεν ήταν γνώρισμα ολίγων πλουσίων μόνον είχε καταλάβει όλα τα στρώματα της κοινωνίας. Ακόμη και οι φτωχοί εφρόντιζαν να αγοράζουν τα καλύτερα ενδύματα, τα καλύτερα έπιπλα και σκεύη, για να επιδεικνύονται. Ακόμη και υπηρεσία εις το σπίτι προσελάμβαναν, γιατί ενόμιζαν ότι η αυτοεξυπηρέτηση εμείωνε την κοινωνική τους υπόσταση.
Πολλοί, ενώ πεινούσαν, δεν εφρόντιζαν για τη διατροφή τους παρά για την κοινωνική τους αξιοπρέπεια, για να δείξουν ότι είναι κάτι, ότι είναι καλοστεκούμενοι. Ο ιδανικός κοινωνικός τύπος, ο επιτυχημένος, ο αξιοθαύμαστος δεν ήταν ο ενάρετος άνθρωπος, ο συνετός, ο πνευματικά καλλιεργημένος, αλλά ο πλούσιος, ο βολεμένος οικονομικά.
Αγανακτεί για την κατάσταση αυτή ο Χρυσόστομος. όλα αυτά, λέγει, είναι εξωτερικά και δεν έχουν καμμία σχέση με τον εσωτερικό άνθρωπο, δεν χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο. Ο ιδανικός άνθρωπος κρίνεται από την αρετή του. Η αρετή δίνει αξιοπρέπεια, τιμή και δόξα. “τούτο ευσχημοσύνη, τούτο δόξα, τούτο τιμή”. Και στο σημείο αυτό, συνδέοντας έτσι την κενοδοξία με την ανατροφή των παιδιών, παρατηρεί ότι αιτία όλων των κακών είναι ότι τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα στο νοσηρό αυτό κλίμα και επηρεάζονται απ’ αυτό.
Μόλις γεννηθεί το παιδί οι γονείς κάνουν το παν, όχι για να βρουν τον κατάλληλο τρόπο της διαπαιδαγώγησής του αλλά για να το καλλωπίσουν, να το ντύσουν, και να του αγοράσουν χρυσαφικά. Δεν φροντίζουν να βγάλουν από την ψυχή του παιδιού αυτή τη μανία, αλλά οι ίδιοι από την αρχή εισάγουν τον έρωτα των χρημάτων και τη φροντίδα για ανώφελα πράγματα. Και είναι η παιδική ηλικία, η πρώτη ηλικία, το πιο πρόσφορο έδαφος για να φυτεύσει κανείς είτε την αρετή είτε την κακία. Γι’ αυτό είναι ανυπολόγιστη η ευθύνη των γονέων, όταν αμελούν για την ορθή και έγκαιρη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους.
4. Το έγκαιρο της αγωγής.
Οι ψυχές των παιδιών, λέγει, είναι μαλακές και τρυφερές· όταν εντυπωθούν επάνω τους τα καλά διδάγματα από την αρχή, κανείς δεν ημπορεί να τα εξαλείψει, όταν στη συνέχεια γίνουν σκληρές σαν σφραγίδα, όπως συμβαίνει με το κερί. Το μαλακό πράγμα παίρνει οποιοδήποτε σχήμα, γιατί δεν έχει αποκτήσει ακόμη σταθερή δική του μορφή. Μοιάζουν ακόμη οι ψυχές των παιδιών με πίνακες ζωγραφικής ή με αγάλματα. Χρειάζεται πολλή προσοχή εκ μέρους των ζωγράφων και πολλή επιμέλεια για να φιλοτεχνήσουν ένα πίνακα ωραίο. Οι γλυπτές πάλι με πολλή υπομονή αφαιρούν τα περιττά και προσθέτουν ό,τι πρέπει, για να παρουσιάσουν το έργο που επιθυμούν. Δεν υπάρχει θαυμασιότερο υλικό για φιλοτέχνηση από τις παιδικές ψυχές, αρκεί αυτό να γίνει εγκαίρως. Κατασκευάζουν οι γονείς έμψυχες εικόνες του Θεού, ζωντανά αγάλματα.
Στη συνέχεια παρομοιάζει την ψυχή του παιδιού σαν μια πόλη καινούργια, και τον γονέα σαν τον βασιλέα αυτής της πόλεως, που αποστολή του είναι να θέσει νόμους και να οργανώσει αυτήν την πολιτεία, ώστε να μη καταστραφεί από τη δράση των κακοποιών και αναρχικών στοιχείων. Ποικίλες τάσεις και κλίσεις και δυνάμεις, αγαθές και κακές, αγωνίζονται να αποκτήσουν ερείσματα και να εμπεδώσουν την κυριαρχία τους μέσα στην ψυχή του παιδιού. Στην καινούργια αυτή πόλη οι γονείς είναι εκείνοι που θα βάλουν τους νόμους· και είναι εύκολο το έργο αυτό στην παιδική ηλικία, διότι άπειρα και ευπειθή όπως είναι τα παιδιά συμμορφώνονται εύκολα. Όταν μεγαλώσουν, είναι δύσκολο πολύ το έργο αυτό της οικοδομής, του κτισίματος του ψυχικού τους κόσμου.
5. Η επιλογή του μορφωτικού υλικού. Αυστηρότητα.
Για να επιτύχει η οργάνωση της ψυχής του παιδιού, πρέπει ιδιαιτέρως να ελέγχεται τί μπαίνει μέσα εις αυτήν, τί μορφωτικό υλικό προσφέρεται. Η επιλογή λοιπόν του μορφωτικού υλικού έχει αποφασιστική σημασία. Εποπτικώς τον έλεγχο αυτό τον παρουσιάζει ο Χρυσόστομος ως εξής. Της ψυχικής πολιτείας του παιδιού τείχος είναι το σώμα, πύλες δε οι πέντε αισθήσεις. Από τις αισθήσεις εισέρχονται όλες οι εντυπώσεις και οι ερεθισμοί από τον εξωτερικό κόσμο. Αν ανεξέλεγκτα αφήσουμε από τις πύλες αυτές να περνούν όλες οι εντυπώσεις, η πόλη οπωσδήποτε θα αλωθεί και θα καταστραφεί, διότι η δύναμη αντιδράσεως του παιδιού δεν είναι μεγάλη.
Στη συνέχεια με το να καθορίζει πώς θα ελέγχουμε κάθε αίσθηση ξεχωριστά, τί πρέπει να βλέπει το παιδί, να ακούει, να λέει, να γεύεται και να εγγίζει, καλύπτει το υπόλοιπο τμήμα της πραγματείας. Και επειδή η παρουσίαση όλων αυτών των συστάσεων είναι εκτενής, θα αναφέρουμε μερικές μόνον.
Η αυστηρότητα είναι ουσιώδης παράγων επιτυχίας του παιδαγωγικού έργου. Αυστηρότητα όμως μετρημένη και συνεπής, η οποία ούτε σε μόνιμη βαναυσότητα καταλήγει ούτε όμως αφήνει την εντύπωση ότι είναι πλαστή. Ο συνεχής ξυλοδαρμός π.χ. δεν είναι ορθός τρόπος επιβολής ποινών. συνηθίζει το παιδί το ξύλο και δεν συνετίζεται. Η απειλή για επιβολή τιμωρίας, η οποία κάπου-κάπου θα επιβάλλεται, ώστε να φοβάται το παιδί την τιμωρία και να μη νομίσει ότι είναι μόνο λόγια, είναι ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος επιβολής τιμωριών. Συνεχής αυστηρότητα δεν επιτρέπεται, διότι εκ φύσεως ο άνθρωπος χρειάζεται χαλαρότητα και άνεση· “Όταν μέντοι ίδης από του φόβου κερδάναντα, άνες. δει γαρ τίνος φύσει τη ημετέρα και ανέσεως”.
Ιδιαιτέρως επιμένει στο θέμα της φροντίδος για το τί πρέπει να ακούει και τί πρέπει να βλέπει το παιδί. Όσα δε εν προκειμένω λέγει ισχύουν απείρως περισσότερο για την αγωγή των σημερινών νέων, διότι τα μέσα πληροφορήσεως και ενημερώσεως, βιβλία, ραδιόφωνο, τηλεόραση πολιορκούν όντως την ακοή και την όραση των νέων, που γίνονται πύλες για να εισέλθει στον εσωτερικό κόσμο των νέων, τελείως ενεξέλεγκτα, χαμηλής ποιότητος ή και επικίνδυνο ηθικώς υλικό.
Όπως τα φυτά, λέγει, έχουν ανάγκη από περισσότερη φροντίδα, όταν είναι τρυφερά και απαλά, έτσι και τα παιδιά. Πρέπει να προσέχουμε τις συναναστροφές τους, για να ελέγχουμε τί λέγεται εκεί και τί μαθαίνει το παιδί. Δεν πρέπει να αφήσουμε στον οποιοδήποτε να γίνει οικοδόμος του ψυχικού κόσμου του παιδιού μας. Ιστορίες φλύαρες και ανώφελες, όπως π.χ. “Ο τάδε αγάπησε την τάδε. το βασιλόπουλο και η βασιλοπούλα έκαναν αυτό και εκείνο”. Υπάρχουν μέσα στην Αγία Γραφή ελκυστικές διηγήσεις, οι οποίες, αν προσφερθούν με το σωστό τρόπο, και το ενδιαφέρον του παιδιού κρατούν ζωηρό και την αρετή του διδάσκουν. Ο ίδιος ο Χρυσόστομος δίνει παραδείγματα σωστής προσφοράς αυτών των διηγήσεων.
6. Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση.
Ενδιαφέροντα είναι και όσα λέγει για την σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των νέων, τα οποία βεβαίως βρίσκονται σε αντίθεση προς όσα η σημερινή ελευθεριάζουσα και αχαλίνωτη βιοθεωρία και παιδαγωγική προβάλει. Η σαρκική επιθυμία από το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας επιτίθεται με σφοδρότητα και η χαλιναγώγησή της είναι πολύ δύσκολη. Συνιστά να αποφεύγονται τα αισχρά θεάματα και ακούσματα, που διεγείρουν την επιθυμία. Ως αντιστάθμισμα για την απώλεια αυτής της ψυχαγωγίας συνιστά τη στροφή του ενδιαφέροντος των νέων προς άλλες κατευθύνσεις· σε εκδρομές, επισκέψεις πόλεων και μουσείων, συναναστροφές με πνευματικούς και αγίους ανθρώπους.
Στην εποχή μας η κατάσταση σχετικά με το θέμα αυτό ευρίσκεται πλέον εκτός ελέγχου. Δεν αρκεί ο καταιγισμός των εντυπώσεων και των ερεθισμών που δέχονται τα παιδιά από την αναίσχυντη εμφάνιση και την προκλητική γύμνια ανδρών και γυναικών, που τείνει να γίνει θεσμός, ως και από την πορνογραφική υστερία ιδιαίτερα των καναλιών της τηλεοράσεως, οι σοφοί παιδαγωγοί των καιρών μας, ουσιαστικά όμως καταστροφείς της νεολαίας, προγραμματίζουν την εισαγωγή στα σχολεία και τη διδασκαλία του μαθήματος της “σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης”. Η σοφή παιδαγωγική παράδοση των Πατέρων μας στο θέμα αυτό προσπαθεί να ελέγξει τους ερεθισμούς και τις εντυπώσεις, ώστε οι νέοι κατά το δυνατόν ήρεμοι και απερίσπαστοι να ασχοληθούν δημιουργικά με την παιδεία και την μάθηση αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου να γευθούν τις χαρές αυτής της περιοχής μέσα στον ευλογημένο θεσμό του γάμου, ο οποίος έτσι και σε φυσικό επίπεδο παραμένει πηγή χαράς και ευφροσύνης. Οι σημερινή απαίδευτοι παιδαγωγοί δεν αφήνουν ήσυχους τους νέους ούτε μέσα στο σχολείο, όπου θα έπρεπε να είχαν αποκλεισθή οι πειρασμοί και οι ερεθισμοί, για να λειτουργεί η παιδεία ως ευγενική διέξοδος και κατάλληλος εργαστηριακός χώρος για τη σπουδή και τη μάθηση. Πόσοι από τους εκπαιδευτικούς είναι πρόσωπα ηθικά και πνευματικά καλλιεργημένα, ώστε να αναλάβουν με σοβαρότητα και ευθύνη το έργο αυτό; Και πόσοι από τους γονείς θα δέχονταν ευχαρίστως αυτή η κατ’ εξοχήν ιερή και προσωπική περιοχή των παιδιών τους να κακοποιηθεί και να διαστραφεί στα χείλη και στη διδασκαλία του οποιουδήποτε δασκάλου, ο οποίος μπορεί να κουβαλάει στο θέμα αυτό τις δικές του κακές εμπειρίες και γνώμες, ακόμη και διαστροφές; Και τί θα απομείνει να μάθουν και να γευθούν οι νέοι μέσα στο γάμο, όταν τα μαθαίνουν και τα γεύονται έξω από αυτόν; Γι’ αυτό ο γάμος και η οικογένεια έχουν χάσει στις ημέρες μας κάθε γοητεία και έλξη, αφού τελικώς αυτός ο ιερός και μοναδικός και προσωπικός δεσμός δύο ανθρώπων ετεροφύλων κατήντησε ένας από τους πολλούς δεσμούς που είχαν πριν απ’ αυτόν άνδρας και γυναίκα, συγκριτικά μάλιστα σε χειρότερη θέση, αφού συνδέεται με τα προβλήματα της αναγκαστικής συμβίωσης και των ποικίλων δεσμεύσεων.
Δεν χρειάζεται διδασκαλία εις τα του γάμου. Είναι αυτάρκης διδάσκαλος η φύση. Ακριβώς όπως δεν χρειάζεται να μάθουμε πώς θα φάμε, και πώς θα πιούμε και πώς θα κοιμηθούμε10. Όλα τα άλλα είναι εκ του πονηρού. Γενεές γενεών ανθρώπων έκαναν γάμους και οικογένειες, και μάλιστα ευτυχισμένες και σταθερές, χωρίς σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, η οποία αποτελεί μία ακόμη τορπίλη στα θεμέλια της παιδείας και της οικογενείας. Τελικώς πιστεύει, ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, ότι ο γάμος σε νεαρή ηλικία είναι από τα προσφορότερα μέσα όχι μόνον για την αντιμετώπιση του προβλήματος της σεξουαλικής επιθυμίας αλλά και για την ευτυχία μέσα στο γάμο.
Επίλογος
Η σταχυολόγηση των λίγων αυτών στοιχείων από την παιδαγωγική πραγματεία του Χρυσοστόμου, η οποία περιέχει και άλλα εξ ίσου σπουδαία και ωφέλιμα, δείχνει την μεγάλη ευαισθησία του ιερού πατρός στα θέματα της αγωγής των νέων και τη βαθειά γνώση αυτών των προβλημάτων. Η επίδραση του περιβάλλοντος, το έγκαιρο της αγωγής, ο τρόπος επιβολής της τιμωρίας, η επιλογή αυτών που βλέπει και ακούει ο νέος, η προσοχή στη σεξουαλική αγωγή του, είναι θέματα που προβληματίζουν και τους σημερινούς γονείς και τους σημερινούς παιδαγωγούς. Οι συστάσεις του φωτισμένου παιδαγωγού είναι χρήσιμες για όλους μας.
Σημειώσεις
- 1. Ως μία πρώτη καλή προσπάθεια μπορεί να θεωρηθεί αυτή του Π. Στάμου, ο οποίος συγκέντρωσε το υλικό αυτό στο έργο του, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλίαι περί της ανατροφής των τέκνων, Αθήναι 1962. Γενική επίσης παρουσίαση των παιδαγωγικών απόψεων του ιερού πατρός υπάρχει στη μελέτη του Α. Κ. Danassis, Johannes Chrysostomus. Padagogisch-psychologische Ideen in seinem Werk, Bonn 1971.
- 2. Βλ. σχετικώς Chr. Baur, Johannes Chrysostomus und seine Zeit, τόμ. l. Munchen 1929, σελ. 143.Δ. Μωραΐτου, Ιωάννου Χρυσοστόμου Παιδαγωγικά, Βιβλιοθήκη Παπύρου 96, Αθήναι 1940, σελ. 19.
- 3. Β. Εξάρχου, “Η γνησιότης της πραγματείας Ιωάννου του Χρυσοστόμου περί κενοδοξίας και ανατροφής των τέκνων”, Θεολογία 19 (1941-1948) 153-170,340-355,559-571. Στις απόψεις του Β. Εξάρχου αντιτάχθηκε ο Δ. Μωραΐτης, “Η γνησιότης της πραγματείας περί κενοδοξίας”, Θεολογία 19 (1941-1948) 718-733.
- 4. Β. Exarchos, Joh. Chrysostomus, Uber Hoffart und Kindererziehung, Munchen 1914.
- 5. Α.-Μ. Malingrey, Jean Chrysostom, Sur la vaine gloire et l’ education des enfants, Sources Chretiennes 188, Paris 1972.
- 6. Βλ. ΕΠΕ, τόμ. 30.
- 7. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, O άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος ως ρήτωρ και διδάσκαλος, Τεργέστη 1898, σελ. 38: “Ο ιερός Χρυσόστομος απευθύνεται προς πάσαν εποχήν και προς πάσαν γενεάν. Πάντες δύνανται να διδαχθώσι παρ’ αυτού, πάντες εν τη οικογένεια, εν τη κοινωνία, εν τη πολιτεία, εν τη εκκλησία και δη και εν τω κατ’ ιδίαν βίω”.
- 8. Προς τους πολεμούντας 3, 4, PG 47,356: “Ουκ απεικότως των παιδοκτόνων χείρους αν είποιμεν είναι. Ουδέ γαρ έστιν ούτω δεινόν ακονήσαι ξίφος, και δεξιάν οπλίσαι και εις αυτόν του παιδός βαπτίσαι τον λαιμόν, ως το ψυχήν απολέσαι και διαφθείραι. ταύτης γαρ ημίν ίσον ουδέν”.
- 9. Βλ. σχετικώς ιδικήν μας μελέτην. Ψυχαγωγία· κοσμική και χριστιανική, Θεσσαλονίκη 1994.
- 10. Γρηγορίου Νύσσης, Περί Παρθενίας 7, ΕΠΕ 9, 60: “Τούτου μεν αυτάρκης συνήγορος και η κοινή των ανθρώπων φύσις εστίν αυτόματον την προς τα τοιαύτα ροπήν εντιθείσα πάσι τοις διά γάμου προϊούσιν εις γένεσιν”.
“Η ανατροφή των παιδιών
κατά τον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο”
Σειρά “Καιρός”
Θέματα Εκκλ. Επικαιρότητος
Εκδόσεις “Βρυέννιος”
κατά τον Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο”
Σειρά “Καιρός”
Θέματα Εκκλ. Επικαιρότητος
Εκδόσεις “Βρυέννιος”
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)