Τοῦ σοφωτάτου Νικολάου Καβάσιλα τοῦ καὶ Χαμαετοῦ : Βιβλίον εξαίρετον και διδακτικόν . Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς

Τοῦ σοφωτάτου Νικολάου Καβάσιλα τοῦ καὶ Χαμαετοῦ : Βιβλίον εξαίρετον και διδακτικόν . Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς 

Κεφάλαια επτά

Λόγος πρῶτος: ὅτι διὰ τῶν θείων συνίσταται μυστηρίων, τοῦ βαπτίσματος, τοῦ μύρου

καὶ τῆς θείας κοινωνίας.

1. Ἡ ἐν Χριστῷ ζωὴ φύεται μὲν ἐν τῷδε τῷ βίῳ καὶ τὰς ἀρχὰς ἐντεῦθεν λαμβάνει· τελειοῦται δὲ ἐπὶ τοῦ μέλλοντος, ἐπειδὰν εἰς ἐκείνην ἀφικώμεθα τὴν ἡμέραν. Καὶ οὔτε ὁ βίος οὗτος τελείως δύναται ταύτην ἐνθεῖναι ταῖς τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς, οὔτε ὁ μέλλων μὴ τὰς ἀρχὰς ἐντεῦθεν λαβών. Ἐπὶ μὲν γὰρ τοῦ παρόντος, τὸ σαρκίον ἐπισκοτεῖ, καὶ ἡ ἐκεῖθεν νεφέλη καὶ φθορά, «μὴ δυναμένη τὴν ἀφθαρσίαν κληρονομεῖν»· ὅθεν ὁ Παῦλος τὸ ἀναλῦσαι πρὸς τὸ συνεῖναι Χριστῷ καὶ μάλα ἐνόμισε φέρειν· «ἀναλῦσαι γάρ, φησί, καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι, πολλῷ μᾶλλον κρεῖσσον.» Ὅ τε μέλλων οὓς ἂν μὴ τὰς δυνάμεις καὶ τὰς αἰσθήσεις ὧν ἂν δέοι πρὸς τὸν βίον ἐκεῖνον ἔχοντας λάβοι, τούτοις οὐδὲν ἔσται πλέον εἰς εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ νεκροὶ καὶ ἄθλιοι τὸν μακάριον ἐκεῖνον καὶ ἀθάνατον οἰκήσουσι κόσμον. Ὁ δὲ λόγος ὅτι τὸ μὲν φῶς ἀνατέλλει, καὶ ὁ ἥλιος καθαρὰν τὴν ἀκτῖνα παρέχει, ὀφθαλμὸν δὲ οὐκ ἔνι τηνικαῦτα πλασθῆναι· καὶ ἡ μὲν τοῦ Πνεύματος εὐωδία δαψιλῶς ἐκχεῖται καὶ τὰ πάντα κατέχει, ὄσφρησιν δὲ οὐκ ἄν τις λάβοι μὴ ἔχων.

2. Καὶ τῶν μὲν μυστηρίων ἔξεστι κοινωνῆσαι τῷ Υἱῷ τοῦ Θεοῦ τοὺς «φίλους» κατὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην, καὶ «ἃ ἤκουσε παρὰ τοῦ Πατρὸς» ἐκεῖνος παρ’ ἐκείνου μαθεῖν αὐτούς, ἀνάγκη δὲ φίλους ὄντας αὐτοῦ καὶ «ὦτα ἔχοντας» ἀφικέσθαι. Οὐ γὰρ ἔστιν ἐνταῦθα φιλίαν συστῆναι καὶ οὖς ἀνοιγῆναι καὶ ἱμάτιον νυμφικὸν κατασκευασθῆναι καὶ τἄλλα ἑτοιμασθῆναι ὧν ἐκείνῳ δεῖ τῷ νυμφῶνι, ἀλλὰ τούτων ἁπάντων ἐργαστήριον οὗτος ὁ βίος· καὶ οἷς οὐκ ἐγένετο ἁπάντων ἐργαστήριον οὗτος ὁ βίος· καὶ οἷς οὐκ ἐγένετο ταῦτα πρὶν ἀπελθεῖν, κοινὸν οὐδὲν εἰς ἐκείνην ἐστὶ τὴν ζωήν. Καὶ μάρτυρες αἱ πέντε παρθένοι καὶ ὁ εἰς τὸν γάμον κληθείς, ἐπεὶ μὴ ἔχοντες ἦλθον, μὴ κτήσασθαι δυνηθέντες μήτε ἔλαιον μήτε ἱμάτιον. Ὅλως δὲ τὸν ἐντὸς «ἄνθρωπον τὸν καινὸν τὸν κατὰ Θεὸν κτιζόμενον» ὁ κόσμος οὗτος ὠδίνει, καὶ πλασθεὶς ἐνταῦθα καὶ μορφωθείς, οὕτω τέλειος εἰς τὸν τέλειον ἐκεῖνον καὶ ἀγήρω τίκτεται κόσμον.

3. Καθάπερ γὰρ τὸ ἔμβρυον, ἕως ἐστὶν ἐν τῷ σκοτεινῷ καὶ νηκτῷ βίῳ, πρὸς τὴν ἐν φωτὶ ζωὴν ἡ φύσις παρασκευάζει, καὶ πλάττεται καθάπερ εἰς κανόνα τὸν ὑποδεξόμενον βίον, τὸν ἴσον τρόπον καὶ τοῖς ἁγίοις συμβαίνει· καὶ τοῦτό ἐστιν ὅπερ ὁ ἀπόστολος ἔφη Παῦλος Γαλάταις γράφων· «Τεκνία μου οὓς πάλιν ὠδίνω ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστὸς ἐν ὑμῖν.» Οὐ μὴν ἀλλὰ τὰ μὲν ἔμβρυα ταυτησὶ τῆς ζωῆς οὐκ ἂν εἰς αἴσθησιν ἔλθοι ποτέ, τοῖς δὲ μακαρίοις πολλαὶ τῶν μελλόντων ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐμφάσεις· τὸ δὲ αἴτιον, ὅτι τοῖς μὲν οὐ πάρεστιν οὗτος ὁ βίος, ἀλλ’ ἀκριβῶς ἐστι μέλλων· οὐ γὰρ ἐγένετο ἀκτὶς ἐν τοῖς χωρίοις ἐκείνοις, οὐδὲ τῶν ἄλλων οὐδὲν ἃ τὴν ζωὴν ὑφίστησι ταύτην. Ἐφ’ ἡμῶν δὲ οὐκέτι, ἀλλ’ ὁ μέλλων ἐκεῖνος τῷ παρόντι τούτῳ καθάπερ ἐνεχέθη καὶ ἀνεμίγη· καὶ ὁ ἥλιος ἐκεῖνος καὶ ἡμῖν ἀνέτειλε φιλανθρώπως, καὶ τὸ ὑπερουράνιον μύρον ἐν τοῖς δυσώδεσι χωρίοις ἐξεκενώθη, καὶ «ὁ τῶν ἀγγέλων ἄρτος καὶ τοῖς ἀνθρώποις ἐδόθη».

4. Ὅτι ἐν τῇ παρούσῃ ζωῇ ζῶσιν οἱ ἅγιοι τὴν ἐν Χριστῷ ζωήν. Διὰ ταῦτα τοίνυν, οὐ διατεθῆναι μόνον καὶ παρασκευασθῆναι πρὸς τὴν ζωήν, ἀλλ’ ἤδη καὶ ζῆν κατ’ ἐκείνην καὶ ἐνεργεῖν ἔξεστι τοῖς ἁγίοις ἐν τῷ παρόντι. «Ἐπιλαβοῦ γάρ, φησί, τῆς αἰωνίου ζωῆς», Τιμοθέῳ γράφων ὁ Παῦλος. Καί· «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός.» Καὶ ὁ θεῖος Ἰγνάτιος· «Ἔστιν ὕδωρ ζῶν καὶ λαλοῦν ἐν ἐμοί»· καὶ πολλῶν τοιούτων ἡ Γραφὴ γέμει.

5. Παρὰ πάντα δὲ ταῦτα, ὅταν αὐτὴ ἡ ζωὴ συνεῖναι μέχρι παντὸς ἐπαγγέληται τοῖς ἁγίοις· «Ἰδοὺ γάρ, φησίν, ἐγὼ μεθ’ ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος», τί προσῆκεν ἄλλο λογίζεσθαι; Οὐ γὰρ τὰ σπέρματα τῆς ζωῆς τῇ γῆ παρασχὼν καὶ τὸ πῦρ καὶ τὴν μάχαιραν βαλών, ἀπῆλθεν εὐθὺς τὸ φύσαι καὶ θρέψαι καὶ ἀνάψαι καὶ χρήσασθαι καταλιπὼν τοῖς ἀνθρώποις, ἀλλ’ αὐτὸς πάρεστιν ἀληθῶς «ἐνεργῶν ἐν ἡμῖν τὸ θέλειν καὶ τὸ ἐνεργεῖν», ὁ μακάριος ἔφη Παῦλος· καὶ τὸ πῦρ αὐτὸς ἀνάπτει καὶ προσάγει, καὶ τὴν μάχαιραν αὐτός ἐστιν ὁ κατέχων, καὶ ὅλως «οὔτε ἀξίνη δοξασθήσεται ἄνευ τοῦ αἴροντος αὐτήν»· καὶ οἷς οὐ πάρεστιν ὁ ἀγαθός, γένοιτ’ ἂν οὐδὲν ἀγαθόν.

6. Καίτοι οὐ παρεῖναι τοῖς ἁγίοις ὁ Κύριος ἐπηγγείλατο μόνον, ἀλλὰ καὶ μένειν παρ’ αὐτοῖς, καί, ὃ τούτου μεῖζον, μονὴν ἐν αὐτοῖς ποιῆσαι. Καὶ τί λέγω, ὅπου γε καὶ ἑνοῦσθαι λέγεται αὐτοῖς οὕτω φιλανθρώπως ὥστε ἓν πνεῦμα μετ’ αὐτῶν εἶναι. «Ὁ γὰρ κολλώμενος τῷ Κυρίῳ ἓν πνεῦμά ἐστι», καί· «Ἵνα ἦτε ἓν σῶμα καὶ ἓν πνεῦμα καθὼς ἐγεννήθητε», Παύλου φωνή.

7. Καθάπερ γὰρ ἡ φιλανθρωπία ἄρρητος, καὶ ἡ περὶ τὸ ἡμέτερον γένος ἀγάπη τοῦ Θεοῦ τὸν λόγον τὸν ἀνθρώπινον ὑπερβαίνει καὶ τῇ θείᾳ ἀγαθότητι μόνῃ προσῆκεν, αὕτη γάρ ἐστιν «ἡ εἰρήνη τοῦ Θεοῦ ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν», τὸν ἴσον τρόπον ἀκόλουθον καὶ τὴν πρὸς τοὺς φιλουμένους ἕνωσιν ὑπὲρ πᾶσαν ἕνωσιν εἶναι ἣν ἄν τις δύναιτο λογίσασθαι, καὶ πρὸς οὐδὲν παράδειγμα φέρειν.

8. Διὰ τοῦτο καὶ πολλῶν ἐδέησε τῇ Γραφῇ παραδειγμάτων, ὥστε δυνηθῆναι τὴν συνάφειαν ἐκείνην μηνῦσαι, ὡς οὐκ ἀρκοῦντος ἑνός. Καὶ νῦν μὲν ἔνοικον καὶ οἰκίαν εἰσάγει, νῦν δὲ ἄμπελον καὶ κλῆμα· καὶ νῦν μὲν γάμον, νῦν δὲ μέλη καὶ κεφαλήν· ὧν οὐδέν ἐστιν ἴσον ἐκείνῃ· οὐ γάρ ἐστι ἀπὸ τούτων τῆς ἀληθείας ἀκριβῶς ἐφικέσθαι. Μάλιστα μὲν γὰρ ἀνάγκη τῇ φιλίᾳ καὶ τὴν συνάφειαν ἀκόλουθον εἶναι· τί δ’ ἂν γένοιτο τῆς θείας ἀγάπης ἴσον;

9. Ἔπειθ’ ὅτι καὶ τὰ μάλιστα συνάφειαν καὶ ἑνότητα δεικνύναι δοκοῦντα, ὁ γάμος ἐστὶ καὶ ἡ τῶν μελῶν πρὸς τὴν κεφαλὴν ἁρμονία· ταῦτα δὲ παμπληθὲς εἴσω πίπτει, καὶ πολλοῦ δεῖ τὰ ὄντα δηλῶσαι. Καὶ γὰρ ὁ μὲν γάμος οὐκ ἂν οὕτω συνάψαι, ὡς ἐν ἀλλήλοις εἶναι καὶ ζῆν τοὺς συναπτομένους, ὅπερ ἐπὶ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἐκκλησίας συμβαίνει· ὅθεν ὁ θεῖος ἀπόστολος, εἰπὼν περὶ τοῦ γάμου «Τὸ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστίν», ἐπήγαγε· «λέγω δὲ εἰς Χριστὸν καὶ τὴν ἐκκλησίαν»· δεικνὺς οὐ τοῦτον ἀλλ’ ἐκεῖνον τὸν γάμον διὰ θαύματος ἄγων. Τὰ δὲ μέλη συνῆπται μὲν τῇ κεφαλῇ καὶ ζῇ τῷ συνῆφθαι καὶ διαιρεθέντα ἀποθνῄσκει· φαίνεται δὲ καὶ ταῦτα τῷ Χριστῷ συνημμένα μᾶλλον ἢ τῇ ἑαυτῶν κεφαλῇ, καὶ τούτῳ ζῶντα μᾶλλον ἢ τῇ πρὸς αὐτὴν ἁρμονίᾳ.

10. Καὶ τοῦτο δῆλον ἀπὸ μακαρίων μαρτύρων, οἳ τὸ μὲν ὑπέμειναν ἡδέως, τὸ δὲ οὐδὲ ἀκοῦσαι ἠνέσχοντο, καὶ τὴν μὲν κεφαλὴν ἀπέθεντο τὰ μέλη σὺν ἡδονῇ, τοῦ Χριστοῦ δὲ οὐδὲ μέχρι φωνῆς ἐδυνήθησαν ἀποστῆναι. Καὶ οὔπω λέγω τὸ καινότατον. Τί γὰρ ἂν ἄλλο συνάπτοιτο μᾶλλον ἢ αὐτὸ ἑαυτῷ; Ἀλλὰ καὶ αὕτη ἡ ἑνότης τῆς συναφείας ἐκείνης ἔλαττον ἔχει.

11. Ὅτι τῷ Χριστῷ σύνεισιν οἱ ἅγιοι μᾶλλον ἢ ἑαυτοῖς. Τῶν γὰρ πνευμάτων τῶν μακαρίων ἕκαστον, ἔστι μὲν ἓν καὶ ταὐτὸ ἑαυτῷ, συνῆπται δὲ τῷ Σωτῆρι μᾶλλον ἢ ἑαυτῷ· φιλεῖ γὰρ ἐκεῖνον μᾶλλον ἢ ἑαυτό· καὶ μαρτυρήσει τῷ λόγῳ Παῦλος, εὐχόμενος «ἀνάθεμα εἶναι ἀπὸ Χριστοῦ» ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τῶν Ἰουδαίων, ἵνα ἐκείνῳ προσθήκη γένηται δόξης. Εἰ δὲ τὸ τῶν ἀνθρώπων φίλτρον τοσοῦτον, τὸ θεῖον οὐδ’ ἔστι λογίσασθαι. Εἰ γὰρ οἱ πονηροὶ τοσαύτην ἐπεδείξαντο τὴν εὐγνωμοσύνην, τί χρὴ περὶ τῆς ἀγαθότητος ἐκείνης εἰπεῖν; Οὕτω δὲ ὑπερφυοῦς ὄντος τοῦ ἔρωτος, ἀνάγκη καὶ τὴν συνάφειαν πρὸς ἣν συνήλασε τοὺς ἐρῶντας, τὴν διάνοιαν τὴν ἀνθρωπίνην κάτω τιθέναι, ὥστε μηδὲ πρὸς παράδειγμα ἀνενεχθῆναι δυνατὴν εἶναι. Σκοπῶμεν δὲ καὶ τόνδε τὸν τρόπον.

12. Πολλῶν ὄντων οἷς συνεῖναι κατὰ τὸν βίον ἀνάγκη, ἀέρος, φωτός, τροφῆς, ἱματίων, αὐτῶν τῶν ἐν τῇ φύσει δυνάμεων καὶ μελῶν, οὐδενὶ τῶν πάντων ἑκάστοτε καὶ πρὸς ἅπαντα κεχρῆσθαι καὶ συνεῖναι συμβαίνει· ἀλλὰ νῦν μὲν τούτῳ, νῦν δ’ ἐκείνῳ, πρὸς τὴν ἀεὶ παροῦσαν χρείαν, ἄλλοτε ἄλλου βοηθοῦντος. Τὸ γὰρ ἱμάτιον ἐνδυόμεθα μέν, τροφὴ δὲ οὐκ ἂν εἴη, ἀλλὰ τραπέζης δεηθεῖσιν ἄλλο τι ζητεῖν ἀνάγκη· καὶ τὸ μὲν φῶς οὐ δίδωσιν ἀναπνεῦσαι, ὁ δὲ ἀὴρ οὐκ ἂν γένοιτο ἡμῖν ἀντὶ τῆς ἀκτῖνος. Καὶ τῶν αἰσθήσεων δὲ ταῖς ἐνεργείαις καὶ τῶν μελῶν οὐκ ἀεὶ πάρεσμεν οὐδὲ χρώμεθα, ἀλλὰ καὶ ὀφθαλμὸς ἐνίοτε καὶ χεὶρ ἀργός ἐστιν ἀκοῦσαι δεῆσαν· καὶ ἅψασθαι μὲν βουλομένοις ἡ χεὶρ ἀρκέσει, ὀσφρανθῆναι δὲ ἢ ἀκοῦσαι ἢ ἰδεῖν οὐκ ἂν ἔτι, ἀλλὰ ταύτην ἀφέντες εἰς ἄλλην ὁρῶμεν δύναμιν.

13. Ὁ δὲ Σωτὴρ τοῖς ἐν αὐτῷ ζῶσιν οὕτως ἀεὶ καὶ κατὰ πάντα σύνεστι τρόπον, ὥστε πᾶσαν χρείαν παρέχει, κατὰ πάντα σύνεστι τρόπον, ὥστε πᾶσαν χρείαν παρέχει, καὶ πάντα αὐτοῖς ἐστι, καὶ οὐκ ἐᾷ πρὸς ἄλλο τι τῶν πάντων ἰδεῖν οὐδὲ ζητεῖν ἑτέρωθεν οὐδέν· οὐ γάρ ἐστιν οὗ δεηθεῖσιν, ὅπερ οὐκ αὐτός ἐστι τοῖς ἁγίοις. Καὶ γεννᾷ γάρ, καὶ αὔξει, καὶ τρέφει, καὶ φῶς ἐστι καὶ πνοή. Καὶ πλάττει μὲν αὐτοῖς ὀφθαλμόν, ἑαυτῷ· φωτίζει δὲ ἑαυτῷ πάλιν· παρέχει δὲ ὁρᾷν ἑαυτόν. Καὶ τροφεὺς ὤν, καὶ τροφή ἐστι· καὶ αὐτὸς μέν ἐστι ὁ παρέχων «τὸν ἄρτον τῆς ζωῆς», αὐτὸς δέ ἐστιν ὃ παρέχει. Καὶ ζωὴ μέν ἐστι ζῶσιν, ἀναπνέουσι δὲ μύρον, ἱμάτιον δὲ ἐνδύσασθαι βουλομένοις. Καὶ μὴν αὐτὸς μέν ἐστιν ᾧ δυνάμεθα βαδίζειν, αὐτὸς δέ ἐστιν ἡ ὁδός, καὶ πρός γε ἔτι τὸ κατάλυμα τῆς ὁδοῦ καὶ τὸ πέρας. Μέλη ἐσμέν, ἐκεῖνος κεφαλή. Ἀγωνίζεσθαι δέον, συναγωνίζεται· εὐδοκιμοῦσιν, ἀγωνοθέτης ἐστί· νικῶμεν, στέφανος ἐκεῖνος εὐθύς.

14. Οὕτω πανταχόθεν πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέφει, καὶ οὐκ ἐᾷ προσχεῖν τὸν νοῦν οὐδενὶ τῶν ἄλλων, οὐδὲ λαβεῖν ἔρωτα τῶν ὄντων οὐδενός· κἂν γὰρ ὧδε κινήσωμεν τὴν ἐπιθυμίαν, αὐτὸς ἵστησι καὶ ἀναπαύει· κἂν ἐκεῖσε, πάλιν αὐτός· κἂν ἑτέρωσε, καὶ ταύτην κατέχει τὴν ὁδόν, καὶ παριόντας χειροῦται. «Ἐὰν ἀναβῶ εἰς τὸν οὐρανόν, σὺ ἐκεῖ εἶ, φησίν· ἐὰν καταβῶ εἰς τὸν ᾅδην, πάρει· ἐὰν ἀναλάβω τὰς πτέρυγάς μου κατ’ ὄρθρον καὶ κατασκηνώσω εἰς τὰ ἔσχατα τῆς θαλάσσης, καὶ γὰρ ἐκεῖ ἡ χεῖρ σου ὁδηγήσει με καὶ καθέξει με ἡ δεξιά σου»· ἀνάγκῃ τινὶ θαυμαστῇ καὶ φιλανθρώπῳ τυραννίδι, πρὸς ἑαυτὸν μόνον ἕλκων καὶ ἑαυτῷ μόνῳ συνάπτων· καὶ ταύτην εἶναι οἷμαι τὴν ἀνάγκην ᾗ συνήλασε πρὸς τὴν οἰκίαν καὶ τὴν εὐωχίαν οὓς ἐκάλει, τῷ δούλῳ λέγων. «Ἀνάγκασον εἰσελθεῖν, ὅπως γεμισθῇ ὁ οἶκός μου.»

15. Εἶεν. Ὅτι μὲν οὖν ἡ ἐν τῷ Χριστῷ ζωὴ οὐκ ἐπὶ τοῦ μέλλοντος μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος πάρεστι τοῖς ἁγίοις καὶ ζῶσι κατ’ ἐκείνην καὶ ἐνεργοῦσι, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Ὅθεν δέ ἐστιν οὕτω ζῆσαι καί, ὅ φησι Παῦλος, «ἐν καινότητι ζωῆς περιπατῆσαι», λέγω δὴ τί ποιοῦσιν ὁ Χριστὸς οὕτω συνάπτεται καὶ προσφύεται, καὶ οὐκ οἶδ’ ὅτι καὶ χρὴ καλεῖν, ἑξῆς ἂν εἴη ῥητέον.

16. Τίνα τρόπον ἡ ἐν Χριστῷ ζωὴ συνίσταται ἐν ἡμῖν· ὅτι ἀπὸ τῆς μυήσεως τῶν ἱερῶν μυστηρίων τοῦ βαπτίσματος, τοῦ μύρου καὶ τῆς εὐχαριστίας. Ἔστι τοίνυν τὸ μὲν θεόθεν, τὸ δὲ τῆς ἡμετέρας σπουδῆς· καὶ τὸ μὲν ἐκείνου καθαρῶς ἔργον, τὸ δὲ καὶ ἡμῖν ἔχει φιλοτιμίαν· μᾶλλον δὲ τοσοῦτον παρ’ ἡμῶν εἰσφέρεται μόνον, ὅσον ὑπομεῖναι τὴν χάριν καὶ μὴ προδοῦναι τὸν θησαυρόν, μηδὲ σβέσαι τὴν λαμπάδα ἡμμένην ἤδη· λέγω δὴ μηδὲν ἐπεισαγαγόντας ἐναντίον τῇ ζωῇ καὶ ἃ τὸν θάνατον τίκτει. Πρὸς τοῦτο γὰρ πᾶν ἀνθρώπειον ἀγαθὸν καὶ πᾶσα ἀρετὴ φέρει, μὴ καθ’ ἑαυτοῦ τινὰ τὸ ξίφος ὠθῆσαι, μηδὲ φυγεῖν τὴν εὐδαιμονίαν, καὶ τῆς κεφαλῆς ἀποσείσασθαι τοὺς στεφάνους.

17. Ὡς τήν γε οὐσίαν αὐτὴν τὴν ζωήν, αὐτὸς παρὼν ὁ Χριστὸς ἄρρητόν τινα τρόπον φυτεύει ταῖς ἡμετέραις ψυχαῖς· πάρεστι γὰρ ἀληθῶς καὶ βοηθεῖ ταῖς ἀρχαῖς τῆς ζωῆς αἷς αὐτὸς ἐπιδημήσας παρέσχε· πάρεστι δέ, οὐχ ὥσπερ τὸ πρῶτον, διαίτης καὶ συλλόγων καὶ διατριβῶν ἡμῖν κοινωνῶν, ἀλλ’ ἕτερον ἀμείνω καὶ τελεώτερον τρόπον, καθ’ ὃν σύσσωμοι αὐτῷ γινόμεθα καὶ σύζωοι καὶ μέλη καὶ εἴ τι πρὸς τοῦτο φέρει· καθάπερ γὰρ ἡ φιλανθρωπία ἄφατος, ὅθεν προήχθη τοὺς ἐχθίστους οὕτω φιλήσας, οὕτω μεγίστων ἀξιῶσαι χαρίτων, καὶ ἡ συνάφεια καθ’ ἣν συνέστη τοῖς φιλουμένοις πᾶσαν εἰκόνα καὶ πᾶσαν ἐπωνυμίαν νικᾷ, οὕτω καὶ ὁ τρόπος καθ’ ὃν σύνεστι καὶ εὖ ποιεῖ, θαυμαστὸς καὶ τῷ «θαυμαστὰ ποιοῦντι» μόνῳ προσήκων.

18. Ὡς ἐν συντόμῳ τίς ἡ δύναμις τῶν θείων μυστηρίων. Τὸν γὰρ θάνατον ὃν ἀληθῶς ὑπὲρ τῆς ἡμετέρας ζωῆς ἀπέθανε, συμβόλοις τισὶ καθάπερ ἐν γραφῇ μιμουμένους, πράγμασιν αὐτοῖς ἀνακαινίζει καὶ ἀναπλάττει καὶ τῆς ἑαυτοῦ κοινωνοὺς ποιεῖται ζωῆς. Ἐπὶ γὰρ τῶν μυστηρίων τῶν ἱερῶν τὴν ταφὴν αὐτοῦ γράφοντες καὶ τὸν θάνατον αὐτοῦ καταγγέλλοντες, δι’ αὐτῶν γεννώμεθα καὶ πλαττόμεθα καὶ ὑπερφυῶς συναπτόμεθα τῷ Σωτῆρι. Ταῦτα γάρ ἐστι δι’ ὧν «ἐν αὐτῷ ζῶμεν, ᾗ φησι Παῦλος, καὶ κινούμεθα καί ἐσμεν».

19. Ἐπεὶ τὸ μὲν βάπτισμα τὸ εἶναι δίδωσι καὶ ὅλως ὑποστῆναι κατὰ Χριστόν· τοῦτο γὰρ νεκροὺς καὶ διεφθαρμένους παραλαβόν, εἰς τὴν ζωὴν πρῶτον εἰσάγει. Ἡ δὲ τοῦ μύρου χρίσις τελειοῖ τὸν γεγεννημένον, τῇ τοιᾷδε ζωῇ προσήκουσαν ἐνέργειαν ἐντιθεῖσα. Ἡ δὲ θεία εὐχαριστία τὴν ζωὴν ταύτην καὶ τὴν ὑγείαν συντηρεῖ καὶ συνέχει· τὸ γὰρ σῶσαι τὰ κτηθέντα καὶ διατελέσαι ζῶντας, ὁ τῆς ζωῆς δίδωσιν ἄρτος. Διὰ ταῦτα τούτῳ μὲν τῷ ἄρτῳ ζῶμεν, κινούμεθα δὲ τῷ μύρῳ, ἀπὸ τοῦ λουτροῦ τὸ εἶναι λαβόντες.

20. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον ἐν τῷ Θεῷ ζῶμεν, μετατιθέντες τὸν βίον ἀπὸ τοῦ ὁρωμένου τούτου πρὸς τὸν μὴ βλεπόμενον κόσμον, οὐ τὸν τόπον ἀμείβοντες, ἀλλὰ τὸν βίον καὶ τὴν ζωήν. Οὐ γὰρ αὐτοὶ πρὸς τὸν Θεὸν ἐκινήθημεν οὐδὲ ἀνέβημεν, ἀλλ’ αὐτὸς πρὸς ἡμᾶς ἐλήλυθε καὶ κατέβη. Οὐ γὰρ ἐζητήσαμεν, ἀλλ’ ἐζητήθημεν· ὅτι οὐκ ἐξεζήτησε τὸ πρόβατον τὸν ποιμένα, καὶ ἡ δραχμὴ τὸν οἰκοδεσπότην· ἀλλ’ αὐτὸς ἔκυψεν εἰς τὴν γῆν καὶ εὗρε τὴν εἰκόνα· καὶ ἐπὶ τῶν τόπων ἐγένετο, ἐφ’ οἷς τὸ πρόβατον ἐπλανᾶτο, καὶ ἀνείλετο καὶ τῆς πλάνης ἔστησεν, οὐ μεταστήσας ἐνθένδε, ἀλλὰ μένοντας ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ οὐρανίους ἐποίησε· καὶ τὴν ἐν οὐρανῷ ζωὴν ἐνέθηκεν, οὐκ ἀναγαγὼν εἰς τὸν οὐρανόν, ἀλλὰ τὸν οὐρανὸν εἰς ἡμᾶς κλίνας καὶ καταγαγών· «Καὶ γάρ, ὅ φησιν ὁ προφήτης, ἔκλινεν οὐρανοὺς καὶ κατέβη.»

21. Καὶ τοίνυν διὰ τῶν μυστηρίων τούτων τῶν ἱερῶν, ὥσπερ διὰ θυρίδων, εἰς τὸν σκοτεινὸν τοῦτον κόσμον, ὁ ἥλιος εἰσέρχεται τῆς δικαιοσύνης· καὶ θανατοῖ μὲν τὴν σύστοιχον τῷ κόσμῳ τούτῳ ζωήν, ἀνίστησι δὲ τὴν ὑπερκόσμιον· καὶ νικᾷ τὸν κόσμον τὸ φῶς τοῦ κόσμου, ὅπερ αἰνίττεται λέγων· «Ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον», ἐν θνητῷ καὶ ῥέοντι σώματι τὴν ἑστῶσαν καὶ ἀθάνατον εἰσάγων ζωήν.

22. Καθάπερ γὰρ ἐν οἰκίᾳ τῆς ἀκτῖνος εἰσελθούσης, ὁ λύχνος οὐκέτι τὰς ὄψεις τῶν ὁρώντων εἰς ἑαυτὸν ἐπιστρέφει, ἀλλ’ ἡ τῆς ἀκτῖνος λαμπρότης ὑπερνικῶσα κατέχει, τὸν ἴσον τρόπον καὶ ἐν τῷδε τῷ βίῳ διὰ τῶν μυστηρίων ἡ τῆς μελλούσης ζωῆς λαμπρότης εἰσερχομένη καὶ ταῖς ψυχαῖς ἐνοικοῦσα, νικᾷ τὴν ἐν σαρκὶ ζωὴν καὶ τὸ κάλλος τοῦ κόσμου τούτου καὶ τὴν λαμπρότητα ἀποκρύπτει.

23. Καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐν Πνεύματι ζωή, ἧς ἐπιθυμία πᾶσα σαρκὸς ἡττᾶται κατὰ τὸν Παύλου λόγον· «Πνεύματι περιπατεῖτε καὶ ἐπιθυμίαν σαρκὸς οὐ μὴ τελέσητε.» Ταύτην τὴν ὅδον ὁ Κύριος ἔτεμεν εἰς ἡμᾶς ἐρχόμενος, καὶ ταύτην ἀνέωξε τὴν πύλην εἰσελθὼν εἰς τὸν κόσμον· καὶ εἰς τὸν Πατέρα ἀνελθών, οὐκ ἠνέσχετο κλεῖσαι· ἀλλ’ ἐξ ἐκείνου διὰ ταύτης ἐπιδημεῖ τοῖς ἀνθρώποις. Μᾶλλον δὲ πάρεστιν ἀεὶ καὶ μεθ’ ἡμῶν ἐστί, καὶ ἔσται μέχρι παντός, τὰς ἐπαγγελίας σώζων ἐκείνας. πάρεστιν ἀεὶ καὶ μεθ’ ἡμῶν ἐστί, καὶ ἔσται μέχρι παντός, τὰς ἐπαγγελίας σώζων ἐκείνας.

24. Οὐκοῦν «οὐκ ἔστι τοῦτο ἀλλ’ ἢ οἶκος Θεοῦ καὶ αὕτη ἡ πύλη τοῦ οὐρανοῦ», ὁ πατριάρχης ἂν εἶπε, δι’ ἧς οὐ μόνον ἄγγελοι καταβαίνουσιν εἰς τὴς γῆν -καὶ γὰρ πάρεισιν ἑκάστῳ τῶν τελουμένων-, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ τῶν ἀγγέλων Δεσπότης. Διὰ τοῦτο καὶ ἡνίκα, τὸ βάπτισμα τὸ ἑαυτοῦ καθάπερ ἐν γραφῇ προχαράττων, τὸ βάπτισμα Ἰωάννου καὶ αὐτὸς ὁ Σωτὴρ ἠνέσχετο βαπτισθῆναι, τὸν οὐρανὸν ἀνέῳξε· δεικνὺς ὅτι τοῦτό ἐστι δι’ οὗ τὸν οὐράνιον ὀψόμεθα χῶρον.

25. Καὶ μὴν καὶ δι’ ὧν ἀπεφήνατο μὴ δύνασθαι εἰσελθεῖν εἰς τὴν ζωήν, τὸν μὴ βαπτισθέντα τοῦτο τὸ λουτρόν, εἴσοδόν τινα αὐτὸ αἰνίττεται εἶναι καὶ πύλην· «Ἀνοίξατέ μοι πύλας δικαιοσύνης», φησὶν ὁ Δαβίδ, ταύτας οἶμαι τὰς πύλας ἀνοιγῆναι ἐπιθυμῶν· τοῦτο γάρ ἐστιν ὃ «πολλοὶ προφῆται καὶ βασιλεῖς ἐπεθύμησαν ἰδεῖν», ἀφικόμενον εἰς τὴν γῆν τὸν τεχνίτην τῶν θυρῶν τούτων. Διὰ τοῦτο καὶ εἰ γένοιτο, φησίν, αὐτῷ τυχεῖν τῆς εἰσόδου καὶ διὰ τούτων ἐλθεῖν τῶν πυλῶν, χάριτας ὁμολογήσειν τῷ Θεῷ τῷ διελόντι τὸ τεῖχος· «Εἰσελθὼν γάρ, φησίν, ἐν αὐταῖς ἐξομολογήσομαι τῷ Κυρίῳ»· ὡς ἀπὸ τούτων μάλιστα τῶν πυλῶν, εἰς τελεωτάτην ἂν γνῶσιν δυνηθεὶς ἀφικέσθαι, τῆς τοῦ Θεοῦ περὶ τὸ γένος ἀγαθότητος καὶ φιλανθρωπίας.

26. Τί γὰρ ἂν γένοιτο μεῖζον χρηστότητος καὶ φιλανθρωπίας σημεῖον, ἢ λούοντα μὲν ὕδατι ῥύπου τὴν ψυχὴν ἀπαλλάττειν, χρίοντα δὲ μύρῳ βασιλεύειν τὴν ἐν οὐρανοῖς βασιλείαν, ἑστιᾷν δὲ τὸ σῶμα τὸ ἑαυτοῦ καὶ τὸ αἷμα παρατιθέντα; Τό γε μὴ ἀνθρώπους, θεοὺς καὶ υἱοὺς γενέσθαι Θεοῦ, καὶ τὴν φύσιν τὴν ἡμετέραν Θεοῦ τιμῇ τιμηθῆναι, καὶ τὸν χοῦν εἰς τοῦτο δόξης ἀνενεχθῆναι, ὡς ὁμότιμον καὶ ὁμόθεον ἤδη τῇ θείᾳ φύσει γενέσθαι, τίνι γένοιτο ἂν ἴσον; Τίνα δ’ ἂν καινότητος ὑπερβολὴν καταλίποι;

27. Τοῦτο γάρ ἐστιν «ἡ ἀρετὴ τοῦ Θεοῦ, ἥτις ἐκάλυψεν οὐρανούς», οἶμαι, πᾶσαν κτίσιν καὶ πᾶν ἔργον ἀπέκρυψε τοῦ Θεοῦ, τῷ μεγέθει καὶ τῷ κάλλει νικῆσαν. Τῶν γὰρ θείων ἔργων πάντων, οὕτω μὲν πολλῶν ὄντων, οὕτω δὲ καλῶν καὶ μεγάλων, οὐκ ἔστιν οὐδὲν ὃ μὴ τῆς σοφίας τοῦ δημιουργοῦ καὶ τῆς τέχνης ἔλαττον ἔχει· καὶ δύναιτ’ ἂν τῶν ὑπηργμένων καὶ καλλίω καὶ μείζω παράγειν, οὐμενοῦν οὐδ’ ὅσον εἰπεῖν ἐξεῖναι. Εἰ δ’ ἔνεστιν οὕτως ἔργον Θεοῦ γενέσθαι καλόν, οὕτως ἀγαθόν, ὥστε πρὸς τὴν σοφίαν ἐκείνην καὶ τὴν δύναμιν καὶ τὴν τέχνην ἁμιλληθῆναι, καὶ ὡς ἔπος εἰπεῖν πρὸς τὴν ἀπειρίαν ἐξισωθῆναι, καὶ καθάπερ ἴχνος τὸ μέγεθος ἅπαν τῆς θείας ἀγαθότητος ὑποδεῖξαι, τοῦτο οἶμαι εἶναι νικῆσαι. Εἰ γὰρ τοῦτό ἐστιν ἀεὶ τῷ Θεῷ τὸ ἔργον, ἀγαθοῦ μεταδιδόναι, καὶ ὑπὲρ τούτου πάντα ποιεῖ, καὶ τοῦτο τὸ τέλος τῶν τε ἤδη γεγονότων καὶ ἃ γένοιτ’ ἂν τὸν ἔπειτα χρόνον -«χεθῆναι, φησί, τὸ ἀγαθὸν καὶ ὁδεῦσαι»-, ὃ ποιῶν, τοῦ πάντων ὁ Θεὸς μεγίστου μετέδωκεν ἀγαθοῦ, καὶ οὗ μεῖζον οὐκ ἔχει δοῦναι, τοῦτο ἂν εἴη τὸ μέγιστον καὶ κάλλιστον τῆς ἀγαθότητος ἔργον, καὶ ὁ τελευταῖος τῆς χρηστότητος ὅρος.

28. Τοιοῦτον δὲ τὸ τῆς οἰκονομίας ἔργον, ἣ περὶ τῶν ἀνθρώπων ᾠκονομήθη. Ἐνταῦθα γὰρ οὐ μετέδωκεν ἁπλῶς ὁτουοῦν ἀγαθοῦ τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων ὁ Θεός, παρ’ ἑαυτῷ τὰ πλείω τηρήσας, ἀλλ’ αὐτὸ «πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος», ὅλον αὐτὸν τὸν φυσικὸν ἐνέθηκε πλοῦτον. Διὰ τοῦτο καὶ δικαιοσύνην τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ διαφερόντως ἀποκαλύπτεσθαι Παῦλος εἶπεν· εἰ γάρ ἐστί τις ἀρετὴ Θεοῦ καὶ δικαιοσύνη, τοῦτο ἂν εἴη, τὸ πᾶσιν ἀφθόνως τῶν ἀγαθῶν τῶν ἑαυτοῦ μεταδοῦναι, καὶ ἡ τῆς μακαριότητος κοινωνία.

29. Τούτου χάριν τὰ ἱερώτατα μυστήρια, πῦλαι ἂν εἰκότως καλοῖντο δικαιοσύνης, ὅτι ἡ τοῦ Θεοῦ περὶ τὸ γένος ἐσχάτη φιλανθρωπία καὶ ἀγαθότης, ἥτις ἐστὶν ἡ θεία ἀρετὴ καὶ δικαιοσύνη, ταύτας ἡμῖν εἰς τὸν οὐρανὸν ἐποίησε τὰς εἰσόδους.

30. Καὶ μὴν καὶ ἕτερον τρόπον, κρίσει τινὶ καὶ δικαιοσύνῃ, τοῦτο τὸ τρόπαιον ἕστησεν ὁ Κύριος, καὶ ταύτην ἡμῖν ἔδωκε τὴν πύλην καὶ τὴν ὁδόν. Οὐ γὰρ ἥρπασε τοὺς αἰχμαλώτους, ἀλλὰ «λύτρον ἔδωκε» καὶ «ἔδησε τὸν ἰσχυρόν», οὐ τῷ μείζω δύναμιν ἔχειν, ψήφῳ δὲ δικαίᾳ κατακριθέντα· καὶ «ἐβασίλευσεν ἐπὶ τὸν οἶκον Ἰακώβ», ἐν ταῖς ψυχαῖς τῶν ἀνθρώπων τὴν τυραννίδα λύσας, οὐχ ὅτι ἐδύνατο λῦσαι, ἀλλ’ ὅτι λυθῆναι δίκαιον ἦν· καὶ τοῦτο Δαβὶδ ἐμήνυσεν ἐν οἷς εἶπε· «Δικαιοσύνη καὶ κρῖμα ἑτοιμασία τοῦ θρόνου σου.»

31. Οὐ δικαιοσύνη δὲ μόνον ταύτας διεῖλε τὰς πύλας, ἀλλὰ καὶ δικαιοσύνη δι’ αὐτῶν εἰς τὸ ἡμέτερον ἀφίκετο γένος. Ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν προτέρων χρόνων, πρὶν ἢ τὸν Θεὸν εἰς τοὺς ἀνθρώπους ἐπιδημῆσαι, οὐκ ἦν εὑρεῖν δικαιοσύνην ἐπὶ τῆς γῆς. Αὐτὸς γὰρ «ἐκ τοῦ οὐρανοῦ διέκυψε» καὶ ἐζήτησεν ὁ Θεός, ὃν λαθεῖν οὐκ ἐνῆν, εἴπερ ὅλως ἦν, καὶ ὅμως οὐχ εὗρε· «Πάντες γάρ, φησίν, ἐξέκλιναν, ἅμα ἠχρειώθησαν οὐκ ἔστι ποιῶν χρηστότητα· οὐκ ἔστιν ἕως ἑνός.»

32. Ἐπεὶ δὲ «ἡ ἀλήθεια ἐκ τῆς γῆς ἀνέτειλε» «τοῖς ἐν τῷ σκότει τοῦ ψεύδους καὶ τῇ σκιᾷ καθημένοις», τηνικαῦτα καὶ «ἡ δικαιοσύνη ἐκ τοῦ οὐρανοῦ διέκυψεν», ἄρτι πρώτως ἀληθῶς καὶ τελείως τοῖς ἀνθρώποις φανεῖσα· καὶ ἐδικαιώθημεν, πρῶτον μὲν τῶν δεσμῶν καὶ τῆς αἰσχύνης ἀπαλλαγέντες, τοῦ μηδὲν ἠδικηκότος ὑπὲρ ἡμῶν ἀπολογησαμένου, τῷ διὰ σταυροῦ θανάτῳ καθ’ ὃν ἔδωκε δίκην ὑπὲρ ὧν ἡμεῖς ἐτολμήσαμεν· ἔπειτα καὶ φίλοι Θεοῦ καὶ δίκαιοι κατέστημεν διὰ τὸν θάνατον ἐκεῖνον. Οὐ γὰρ ἔλυσε μόνον καὶ τῷ Πατρὶ κατήλλαξεν ἀποθανὼν ὁ Σωτήρ, ἀλλὰ καὶ «ἔδωκεν ἡμῖν ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι», συνάψας μὲν ἑαυτῷ τὴν φύσιν τὴν ἡμετέραν διὰ τῆς σαρκὸς ἣν ἀνείλετο, συνάπτων δὲ ἡμῶν ἕκαστον τῇ ἑαυτοῦ σαρκὶ τῇ δυνάμει τῶν μυστηρίων. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον τὴν ἑαυτοῦ δικαιοσύνην καὶ τὴν ζωὴν ἐν ταῖς ἡμετέραις ἀνατέλλει ψυχαῖς.

33. Οὕτω τὴν ἀληθῆ δικαιοσύνην διὰ τῶν μυστηρίων τῶν ἱερῶν ἐξεγένετο καὶ γνῶναι τοῖς ἀνθρώποις καὶ κατορθῶσαι. Εἰ γὰρ καὶ πολλοὶ δίκαιοι καὶ φίλοι Θεοῦ παρὰ τῇ Γραφῇ, πρὶν ἀφῖχθαι τὸν δικαιοῦντα καὶ διαλλάττοντα, ἐκεῖνα λογίζεσθαι χρή, μάλιστα μὲν ἐν τῇ γενεᾷ αὐτῶν, ἔπειτα καὶ διὰ τὸ μέλλον· ὅτι οἷοί τε ἐγένοντο καὶ παρεσκευάσθησαν ἀνασχούσῃ προσδραμεῖν τῇ δικαιοσύνῃ, καὶ λυθῆναι μὲν τοῦ λύτρου καταβληθέντος, ἰδεῖν δὲ τοῦ φωτὸς φανέντος, ἀναστῆναι δὲ τῶν τύπων, τῆς ἀληθείας ἀναδειχθείσης. Καὶ τοῦτο διήνεγκαν οἱ δίκαιοι τῶν πονηρῶν, ἐν τοῖς αὐτοῖς σχεδὸν ἐκείνοις ὄντες δεσμοῖς καὶ τὴν αὐτὴν ὑφιστάμενοι τυραννίδα, ὅτι οἱ μὲν πρὸς τὸν ἀνδραποδισμὸν ἐκεῖνον καὶ τὴν δουλείαν δυσχερῶς εἶχον, καὶ ηὔχοντο τὸ δεσμωτήριον καταστραφῆναι καὶ τὰ δεσμὰ ἐκεῖνα λυθῆναι, καὶ ἐπεθύμουν πατουμένην ἰδεῖν ὑπὸ τῶν δεδεμένων τὴν τοῦ τυράννου κεφαλήν· τοῖς δὲ οὔτε ἐδόκει δεινὸν οὐδὲν τὰ παρόντα, καὶ ἥδοντο δουλεύοντες. Οἷοι καὶ ἐπὶ τῶν ἡμερῶν ἐκείνων ἐγένοντο τῶν μακαρίων, οἳ τὸν ἥλιον ἐπ’ αὐτῶν ἀνατείλαντα οὔτε ἐδέξαντο, καὶ ἀποσβέσαι ἐπεχείρησαν, οἷς ἐξῆν, δι’ ὧν ᾠήθησαν δυνηθῆναι ἂν ἀφανίσαι τὴν ἀκτῖνα πάντα ποιοῦντες. Ὅθεν καὶ οἱ μὲν ἐλύθησαν τῆς ἐν ἅδου τυραννίδος, τοῦ βασίλεως φανέντος· οἱ δὲ ἔμειναν ἐπὶ τῶν δεσμῶν.

34. Καθάπερ γὰρ ἐπὶ τῶν νοσούντων οἳ τὴν θεραπείαν ἐκ παντὸς τρόπου ζητοῦσι καὶ τὸν ἰατρὸν ἡδέως ὁρῶσι, τῶν μηδὲ εἰδότων ὅτι νοσοῦσι καὶ πρὸς τὰ φάρμακα ἀποπηδώντων ἀμείνους καὶ ἀνεκτοτέρους εἶναι συμβαίνει  -τούτους γὰρ ὁ ἰατρός, οἶμαι, καὶ ὑγιαίνοντας ἤδη προσερεῖ καὶ μήπω ὑγιάσας, εἴ γε μὴ σύνοιδεν ἑαυτῷ τὴν τέχνην τῆς ἀρρωστίας ἐλάττω-, τοῦτον τὸν τρόπον καὶ δικαίους καὶ φίλους ἐνίους ἐπὶ τῶν χρόνων ἐκείνων ἐκάλεσεν ὁ Θεός· τὰ γὰρ παρ’ ἑαυτῶν εἰσέφερον πάντα, καὶ τὴν δυνατὴν ἐπεδείξαντο δικαιοσύνην· ὅπερ λυθῆναι μὲν ἀξίους ἐποίησε τοῦ λῦσαι δυναμένου φανέντος, ἔλυσε δὲ οὐδαμῶς· καίτοι εἰ τοῦτο ἦν ἀληθὴς δικαιοσύνη, καὶ αὐτοὶ ἂν ἦσαν «ἐν εἰρήνῃ» καὶ «ἐν χειρὶ Θεοῦ», Σολομὼν εἶπε, τὸ σῶμα ἀποτιθέμενοι τοῦτο· νῦν δὲ ἀπερχομένους ἐνθένδε ᾅδης ἐξεδέχετο.

35. Τὴν γὰρ ἀληθῆ δικαιοσύνην καὶ τὴν πρὸς Θεὸν ἑταιρείαν, οὐχ ὑπερόριον οὖσαν κατήγαγεν ὁ Δεσπότης ἡμῶν, ἀλλ’ αὐτὸς εἰσήγαγεν εἰς τὸν κόσμον καὶ τὴν φέρουσαν εἰς τὸν οὐρανὸν οὐκ οὖσαν εὗρεν, ἀλλ’ αὐτὸς ἔτεμεν. Εἰ γὰρ ἦν, καὶ ἄλλος ἂν ἔτεμε τῶν προτέρων· νῦν δὲ «οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανόν, εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ».

36. Ὅπου γὰρ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ δίκης ἀπαλλαγὴν οὐκ ἦν εὑρεῖν πρὸ τοῦ σταυροῦ, τί χρὴ περὶ δικαιοσύνης νομίζειν; Οὐ γὰρ ἦν ἀκόλουθον, οἶμαι, πρὶν καταλλαγῆναι, μετὰ τοῦ χοροῦ τῶν φίλων ἑστάναι, καὶ δεσμὰ περικειμένους ἔτι ἐστεφανωμένους ἀνακηρύττεσθαι. Ὅλως δὲ εἰ τὸ πᾶν ἤνυσεν ὁ ἀμνὸς ἐκεῖνος, τί τῶν δευτέρων ἔδει τούτων; Τῶν γὰρ τύπων καὶ τῶν εἰκόνων τὴν ζητουμένην εὐδαιμονίαν εἰσενεγκάντων, μάτην ἡ ἀλήθεια καὶ τὰ πράγματα. Τό γε μὴν διὰ τοῦ θανάτου τοῦ Χριστοῦ τὴν ἔχθραν καταλυθῆναι καὶ τὸ μεσότοιχον ἐκ μέσου γενέσθαι καὶ εἰρήνην καὶ δικαιοσύνην ἐπὶ τῶν τοῦ Σωτῆρος ἡμερῶν ἀνατεῖλαι καὶ πάντα ταῦτα, τίνα ἂν ἔτι χώραν ἔχοι, εἰ φίλοι Θεοῦ καὶ δίκαιοι πρὸ τῆς θυσίας ἦσαν ἐκείνης;

37. Τεκμήριον δὲ κἀκεῖνο· τότε μὲν γὰρ νόμος ἡμᾶς τῷ Θέῳ συνῆπτε· νῦν δέ, πίστις καὶ χάρις, καὶ εἴ τι τούτων ἔχεται. Δῆλον γὰρ ἐντεῦθεν, τηνικαῦτα μὲν δουλείαν, νῦν δὲ υἱότητα καὶ φιλίαν τὴν τῶν ἀνθρώπων πρὸς Θεὸν κοινωνίαν εἶναι· ὁ μὲν γὰρ νόμος τοῖς δούλοις, φίλων δὲ καὶ υἱῶν ἡ χάρις καὶ ἡ πίστις καὶ τὸ θαρρεῖν.

38. Ἐξ ὧν ἁπάντων γίνεται δῆλον, ὥσπερ «πρωτότοκος τῶν νεκρῶν» ὁ Σωτὴρ καὶ οὐκ ἦν ἀναβιῶναι τῶν τεθνηκότων οὐδένα τὴν ἀθάνατον ζωὴν μὴ ἀναστάντος ἐκείνου, τὸν ἴσον τρόπον καὶ πρὸς τὴν ἁγιωσύνην καὶ δικαιοσύνην τοῖς ἀνθρώποις, αὐτὸς ἡγήσατο μόνος· καὶ τοῦτο Παῦλος ἔδειξε γράφων «πρόδρομον ὑπὲρ ἡμῶν εἰς τὰ ἅγια, τὸν Χριστὸν εἰσεληλυθέναι».

39. Εἰσῆλθε γὰρ εἰς τὰ ἅγια ἑαυτὸν ἀνενεγκὼν τῷ Πατρί, καὶ τοὺς βουλομένους εἰσάγει τῆς ταφῆς αὐτῷ κοινωνοῦντας, οὐκ ἀποθνήσκοντας ὥσπερ ἐκεῖνος, ἀλλ’ ἐπὶ τοῦ λουτροῦ τὸν θάνατον ἐπιδεικνυμένους ἐκεῖνον, καὶ ἐπὶ τῆς τραπέζης καταγγέλλοντας τῆς ἱερᾶς, καὶ χριομένους καὶ εὐωχουμένους ἄρρητόν τινα τρόπον αὐτὸν τὸν νεκρωθέντα καὶ ἀναστάντα. Καὶ οὕτω διὰ τῶν πυλῶν τούτων εἰσαγαγών, εἰς τὴν βασιλείαν καὶ τοὺς στεφάνους ἡγεῖται.

40. Αὗται αἱ πύλαι τῶν τοῦ παραδείσου πυλῶν πολλῷ σεμνότεραι καὶ λυσιτελέστεραι. Αἱ μὲν γάρ, οὐκ ἂν ἀνοιγεῖεν οὐδενί, μὴ διὰ τούτων εἰσελθόντι πρότερον τῶν πυλῶν· αἱ δὲ κεκλεισμένων ἐκείνων ἠνοίγησαν. Καὶ αἱ μὲν καὶ ἐδύναντο ἐξάγειν τοὺς ἔνδον· αἱ δὲ εἰσάγουσι μόνον, ἐξάγουσι δὲ οὐδένα. Καὶ τὰς μὲν καὶ κλεισθῆναι δυνατὸν ἦν, καί γε ἐκλείσθησαν· ἐπὶ δὲ τούτων παντάπασι τὸ παραπέτασμα καὶ τὸ μεσότοιχον ἐλύθη καὶ ἀνῃρέθη.

41. Καὶ οὐκ ἔνεστιν ἔτι φραγμὸν ἀναστῆναι καὶ πύλας ἐναρμοσθῆναι καὶ τοὺς κόσμους ἀλλήλων τειχίῳ διαιρεθῆναι. Οὐ γὰρ ἀνεῴγασιν ἁπλῶς μόνον, ἀλλ’ «ἐσχίσθησαν οἱ οὐρανοί», ὁ θαυμάσιος ἔφη Μάρκος, δεικνὺς ὡς οὐκέτι θύρα καὶ παραστάδες, οὐδὲ παραπέτασμα οὐδὲν ὑπελείφθη. Ὁ γὰρ καταλλάξας καὶ συνάψας καὶ εἰρηνοποιήσας τὸν ἄνω κόσμον τοῖς κάτω, καὶ «τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας», «οὐ δύναται ἀρνήσασθαι ἑαυτόν», ὁ μακάριος ἔφη Παῦλος. Τὰς μὲν γὰρ πύλας ἐκείνας διὰ τὸν Ἀδὰμ ἀνεῳγυίας, ἐκείνου μὴ μείναντος ἐφ’ οἷς ἔδει μένειν, καὶ κλεισθῆναι δήπουθεν εἰκὸς ἦν. Ταύτας δὲ ὁ Χριστὸς αὐτὸς ἀνέωξεν, ὃς «ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν» οὐδὲ δύναται ἁμαρτάνειν· «ἡ γὰρ δικαιοσύνη αὐτοῦ, φησί, μένει εἰς τὸν αἰῶνα»· ὅθεν ἀνάγκη πᾶσα μένειν ἀνεωγμένας, καὶ πρὸς μὲν τὴν ζωὴν εἰσάγειν, ἀπὸ δὲ τῆς ζωῆς ἔξοδον οὐδενὶ παρέχειν. «Ἦλθον γάρ, φησὶν ὁ Σωτήρ, ἵνα ζωὴν ἔχωσι.»

42. Τοῦτο γάρ ἐστιν ἡ ζωὴ ἣν ὁ Κύριος ἧκε φέρων· τὸ διὰ τῶν μυστηρίων τούτων ἐλθόντας, μετασχεῖν αὐτῷ τοῦ θανάτου καὶ κοινωνῆσαι τοῦ πάθους, καὶ τούτου χωρὶς τὸν θάνατον οὐκ ἔνι διαφυγεῖν. Οὔτε γὰρ μὴ βαπτισθέντα ἐν ὕδατι καὶ Πνεύματι δυνατὸν εἰς τὴν ζωὴν εἰσελθεῖν· οὔτε «οἱ μὴ φαγόντες τὴν σάρκα τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πιόντες αὐτοῦ τὸ αἷμα, δύνανται ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς ἔχειν». Καὶ σκοπῶμεν ἄνωθεν.

43. Τίς ἡ αἰτία, δι’ ἣν τὰ μυστήρια δύνανται μόνα τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴν ἐντιθέναι ταῖς τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς. Ζῆσαι μὲν γὰρ οὐκ ἦν τῷ Θεῷ μὴ ταῖς ἁμαρτίαις ἀποθανόντας· ἀποκτεῖναι δὲ δυνηθῆναι τὴν ἁμαρτίαν μόνου Θεοῦ. Τοῖς γὰρ ἀνθρώποις ὠφείλετο μέν· δίκαιοι γὰρ ἦμεν ἑκόντες ἡττηθέντες, ἀναπαλαίσασθαι τὴν ἧτταν· οὐκ ἐνῆν δὲ οὐδ’ ἐγγύς, δούλοις ἤδη γενομένοις τῆς ἁμαρτίας· πῶς γὰρ ἂν ἐγενόμεθα κρείττους ᾗ δουλεύοντες ἦμεν; ἦ γὰρ ἂν καὶ μείζους ἦμεν, «οὐκ ἔστι δὲ δοῦλος μείζων τοῦ κυρίου αὐτοῦ». Ἐπεὶ τοίνυν ὁ μὲν τὸ χρέος τοῦτο καταβαλεῖν καὶ τὴν νίκην ἄρασθαι ταύτην δίκαιος ὤν, ἀνδράποδον ἦν ὧν ἔδει τῷ πολέμῳ κρατεῖν· ὁ δὲ Θεὸς ᾧ ταῦτα ἐξῆν οὐδενὸς ὑπόχρεως ἦν, καὶ διὰ ταῦτα τὸν ἀγῶνα οὐδέτερος ἀνῃρεῖτο, καὶ ἡ ἁμαρτία ἔζη, καὶ ἦν ἀμήχανον ἤδη τὴν ἀληθινὴν ζωὴν ἡμῖν ἀνατεῖλαι—τὸ τρόπαιον ἄλλου μὲν ὀφείλοντος, ἄλλου δὲ δυναμένου—, τούτων ἕνεκα συνελθεῖν ἐδέησε τοῦτο κἀκεῖνο, καὶ ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν ἀμφοτέρας εἶναι τὰς φύσεις, τοῦ τε προσήκοντος τῷ πολέμῳ καὶ ἐδύνατο νικῆσαι.

44. Γίνεται τοίνυν. Καὶ Θεὸς μὲν οἰκειοῦται τὸν ὑπὲρ τῶν ἀνθρώπων ἀγῶνα· ἄνθρωπος γάρ· ἄνθρωπος δὲ νικᾷ τὴν ἁμαρτίαν, καθαρὸς ὢν ἁμαρτίας ἁπάσης, Θεὸς γὰρ ἦν. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον ἡ φύσις τῶν ὀνειδῶν ἀπαλλάττεται, καὶ ἀναδεῖται νίκης στεφάνῳ, τῆς ἁμαρτίας πεσούσης.

45. Οὔπω δὲ καὶ τῶν ἀνθρώπων ἕκαστος ἢ νενίκηκε τούτων ἕνεκα ἢ ἠγώνισται, ἤγουν τῶν δεσμῶν ἐκείνων ἐλύθη· καὶ τοῦτο δὲ αὐτὸς ἐποίησε, δι’ ὧν προσέθηκεν ὁ Σωτήρ, ἐν οἷς ἑκάστῳ τῶν ἀνθρώπων ἔδωκεν ἐξουσίαν ἀποκτεῖναι τὴν ἁμαρτίαν καὶ κοινωνοὺς αὐτῷ γενέσθαι τῆς ἀριστείας.

46. Ἐπεὶ γὰρ μετὰ τὸ τρόπαιον ἐκεῖνο δέον στεφανοῦσθαι καὶ θριαμβεύειν, ὁ δὲ πληγῶν καὶ σταυροῦ καὶ θανάτου καὶ τῶν τοιούτων εἰς πεῖραν ἦλθε, καὶ ὅ φησι Παῦλος· «ἀντὶ τῆς προκειμένης αὐτῷ χαρᾶς, ὑπέμεινε σταυρὸν αἰσχύνης καταφρονήσας», τί γίνεται;

47. Ὁ μὲν οὐδὲν ἠδίκησεν ὧν ταῦτα ἔδωκε δίκην, οὐδὲ ἐποίησεν ἁμαρτίαν οὐδὲ εἶχεν οὐδὲν ὅθεν ἂν ἐγκαλεῖν εἶχεν ὁ συκοφάντης καὶ σφόδρα ἀναισχυντῶν. Πληγὴ δὲ καὶ ὀδύνη καὶ θάνατος ἐξ ἀρχῆς κατὰ τῆς ἁμαρτίας ἐπενοήθη· τί γὰρ καὶ συνεχώρει φιλάνθρωπος ὢν ὁ Δεσπότης; Οὐ γὰρ εἰκός ἐστι φθορᾷ καὶ θανάτῳ τὴν ἀγαθότητα χαίρειν. Διὰ τοῦτο μετὰ τὴν ἁμαρτίαν εὐθὺς τὸν θάνατον καὶ τὴν ὀδύνην συνεχώρησεν ὁ Θεός, οὐ δίκην ἡμαρτηκότι μᾶλλον ἐπάγων ἢ φάρμακον νενοσηκότι παρέχων.

48. Ἐπεὶ τοίνυν τοῖς ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ πεπραγμένοις οὐκ ἦν ἐφαρμόσαι ταύτην τὴν δίκην, καὶ ἀρρωστίας ἴχνος εἶχεν οὐδὲν ὁ Σωτὴρ ἣν ἀνεῖλεν ὅπερ ἔλαβε φάρμακον, εἰς ἡμᾶς ἡ τοῦ ποτηρίου δύναμις ἐκείνου διαβαίνει, καὶ ἀποκτείνει τὴν ἐν ἡμῖν ἁμαρτίαν· καὶ ἡ τοῦ ἀνευθύνου πληγὴ γίνεται δίκη τοῖς πολλῶν ὑπόχρεως οὖσι.

49. Καὶ ἐπεὶ μεγάλη τις ἦν ἡ δίκη καὶ θαυμαστὴ καὶ μείζων ἢ τῶν ἀνθρωπείων κακῶν ἀντίρροπος εἶναι, οὐ μέχρι τούτου μόνον ἔστη λύσασα τὸ ἔγκλημα· ἀλλὰ τοσαύτην προσέθηκεν ὑπερβολὴν ἀγαθῶν, ὥστε καὶ εἰς τὸν οὐρανὸν αὐτὸν ἀναβῆναι καὶ τῆς ἐνταῦθα βασιλείας τῷ Θεῷ κοινωνῆσαι, τοὺς ἀπὸ γῆς, τοὺς ἐχθίστους, τοὺς δεδεμένους, κοινωνῆσαι, τοὺς ἀπὸ γῆς, τοὺς ἐχθίστους, τοὺς δεδεμένους, τοὺς ἠνδραποδισμένους, τοὺς ἠτιμωμένους. Τίμιος γὰρ ἦν ὁ θάνατος ἐκεῖνος, οὔμενουν οὐδ’ ὅσον ἀνθρώποις λογίσασθαι δυνατόν, καὶ εἰ ὀλίγου τινὸς ἐπράθη τοῖς φονευταῖς συγχωροῦντος τοῦ Σωτῆρος· ἵνα καὶ τοῦτο πτωχείας αὐτῷ γέμῃ καὶ ἀτιμίας.

50. Ὡσὰν τῷ μὲν ὅλως πραθῆναι τὰ δούλων ὑπομείνας, τὸ ὑβρισθῆναι κερδάνῃ· κέρδος γὰρ ἡγεῖτο τὴν ὑπὲρ ἡμῶν ἀτιμίαν· τῷ δὲ ὀλίγου τινός, αἰνίξηται προῖκα καὶ δῶρον εἰς τὸν ὑπὲρ τοῦ κόσμου θάνατον ἀφιγμένος· ἑκὼν ἀπέθανε μηδένα μηδὲν ἀδικήσας, οὔτε τοῦ βίου ἕνεκα οὔτε τῆς εἰς τὸ κοινὸν πολιτείας, χαρίτων ὑπάρξας τοῖς φονευταῖς, τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ τῶν ἐλπίδων πολλῷ μειζόνων.

51. Καὶ τί δὴ ταῦτα λέγω; Θεὸς ἀπέθανεν· αἷμα Θεοῦ τὸ χεθὲν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ. Τί τιμιώτερον τούτου γένοιτ’ ἂν τοῦ θανάτου; Τί φρικωδέστερον; Τί τοσοῦτον ἥμαρτεν ἡ τῶν ἀνθρώπων φύσις, ὅσον λύειν εἶχεν ἡ δίκη; Πηλίκον ἂν ἦν τὸ τραῦμα, ὥστε ἀντίρροπον γενέσθαι τῇ τοῦ φαρμάκου τούτου δυνάμει;

52. Ἔδει μὲν γὰρ τιμωρίᾳ τινὶ τὴν ἁμαρτίαν καταλυθῆναι, καὶ ὧν πρὸς Θεὸν ἐξημάρτομεν τὴν ἀξίαν δόντας δίκην, ἀπηλλάχθαι τῶν ἐγκλημάτων· ὁ γὰρ τιμωρησάμενος οἷς ἐπήνεγκε δίκην, ἐγκαλοίη περὶ τῶν αὐτῶν οὐκ ἂν ἔτι. Ἀνθρώπων δὲ οὐδεὶς ἦν ὃς εὐθύνης καθαρὸς ὢν αὐτός, ὑπὲρ τῶν ἄλλων ἔπαθεν ἄν, ὅπου γε οὐδὲ ἑαυτῷ τις ἤρκεσεν οὐδὲ τὸ γένος ἅπαν, εἰ μυριάκις ἐξῆν ἀποθανεῖν, τὴν γιγνομένην ἂν ἀπέτισε δίκην. Τί γὰρ ἂν ἄξιον καὶ πάθοι δοῦλος αἴσχιστος, τὴν εἰκόνα συντρίψας τὴν βασιλικὴν καὶ πρὸς τοσοῦτον ὕψος ὑβρίσας;

53. Διὰ ταῦτα ὁ Δεσπότης ὁ ἀναμάρτητος πολλῶν δεινῶν ἀνασχόμενος ἀποθνήσκει· καὶ φέρει μὲν τὴν πληγὴν ὑπὲρ τῶν ἀνθρώπων ἀπολογούμενος, ἄνθρωπος ὤν· λύει δὲ τὸ γένος τῶν ἐγκλημάτων καὶ δίδωσι τοῖς δεδεμένοις ἐλευθερίαν, ὅτι αὐτὸς οὐκ ἐδεῖτο ταύτης, Θεὸς ὢν καὶ Δεσπότης. Ἀνθ’ ὧν μὲν οὖν ἡ ἀληθινὴ ζωὴ διὰ τοῦ θανάτου τοῦ Σωτῆρος εἰς ἡμᾶς διαβαίνει, ταῦτά ἐστιν.

54. Ὁ δὲ τρόπος ὅπως ταύτην ἕλκομεν εἰς τὰς ἡμετέρας ψυχάς, τοῦτό ἐστι· τὸ τελεσθῆναι τὰ μυστήρια, τὸ λούσασθαι, τὸ χρισθῆναι, τὸ τῆς τραπέζης ἀπολαῦσαι τῆς ἱερᾶς. Ταῦτα γὰρ ποιοῦσιν ὁ Χριστὸς ἐπιδημεῖ καὶ ἐνοικεῖ καὶ συνάπτεται καὶ προσφύεται, καὶ τὴν ἁμαρτίαν ἐν ἡμῖν ἀποπνίγει, καὶ τὴν ζωὴν ἐνίησι τὴν ἑαυτοῦ καὶ τὴν ἀριστείαν, καὶ κοινωνοὺς ποιεῖται τῆς νίκης. Ὢ τῆς ἀγαθότητος; λουμένους ἀναδεῖ καὶ δειπνοῦντας ἀνακηρύττει.

55. Διὰ τί λουομένους καὶ μύρῳ χριομένους καὶ δειπνοῦντας ὁ Χριστὸς στεφανοῖ. Διὰ τί καὶ κατὰ τίνα τοῦ γιγνομένου λόγον ἀπὸ λουτροῦ καὶ μύρων καὶ τραπέζης νίκη καὶ στέφανος, ἃ πόνων καὶ ἱδρώτων ἐστὶ καρπός; Ὅτι εἰ καὶ μὴ ἀγωνιζόμεθα μηδὲ πονοῦμεν ταῦτα ποιοῦντες, ἀλλὰ τόν γε ἀγῶνα ὑμνοῦμεν ἐκεῖνον καὶ θαυμάζομεν τὴν νίκην καὶ προσκυνοῦμεν τὸ τρόπαιον καὶ περὶ τὸν ἀριστέα σφοδρόν τι καὶ ἄρρητον ἐπιδεικνύμεθα φίλτρον. Καὶ τὰ τραύματα ἐκεῖνα καὶ τὴν πληγὴν καὶ τὸν θάνατον οἰκειούμεθα καὶ δι’ ὧν ἔξεστιν εἰς ἡμᾶς αὐτοὺς ἕλκομεν καὶ αὐτῶν γευόμεθα τῶν σαρκῶν τοῦ νεκρωθέντος καὶ ἀναστάντος· ὅθεν εἰκότως ἀπὸ τοῦ θανάτου καὶ τῶν ἀγώνων ἐκείνων ἀπολαύομεν ἀγαθῶν.

56. Εἰ γάρ τις τύραννον ἁλόντα καὶ δίκην ἀπαιτούμενον παρελθὼν ἐξαιρεῖται καὶ στεφάνων ἀξιοῖ καὶ σεμνύνει τὴν τυραννίδα καὶ αὐτὸς ἡγεῖται ἀποθνήσκειν ἐκείνου πίπτοντος καὶ καταβοᾷ τῶν νόμων καὶ πρὸς τὰ δίκαια δυσχεραίνει καὶ ταῦτα οὐ σὺν αἰσχύνῃ οὐδὲ συγκαλύπτων τὴν πονηρίαν, ἀλλὰ παρρησιαζόμενος καὶ μαρτυρόμενος καὶ ἐπιδεικνύμενος, τοῦτον τίνων ἀξιώσομεν ψήφων; Οὐ τῶν αὐτῶν αὐτῷ τιμησόμεθα τῷ τυράννῳ; Παντί που δῆλον.

57. Οὐκοῦν τοὐναντίον ἅπαν, εἴ τις ἀριστέα θαυμάζει καὶ χαίρει νενικηκότι καὶ στεφάνους αὐτῷ πλέκει καὶ θορύβους ἐγείρει καὶ σείει τὸ θέατρον καὶ θριαμβεύοντι προσπίπτει σὺν ἡδονῇ καὶ κεφαλὴν καταφιλεῖ καὶ περιπτύσσεται δεξιὰν καὶ οὕτω σφόδρα μαίνεται περὶ τὸν στρατιώτην καὶ ἣν ἀνῄρηται νίκην, ὥσπερ αὐτὸς ὢν ὁ τὴν κεφαλὴν τῷ στεφάνῳ κοσμήσων τὴν ἑαυτοῦ· οὗτος γὰρ μερίτης ἂν εἴη τῶν ἐπάθλων τῷ νικητῇ, παρά γε εὐγνώμοσι δικασταῖς, καθάπερ ἐκεῖνος; οἶμαι, κοινωνήσει τῷ τυράννῳ τῆς δίκης. Εἰ γὰρ περὶ τοῦς πονηροὺς ἃ προσῆκε σώσομεν καὶ τῆς προαιρέσεως καὶ τῆς γνώμης ἀπαιτητέον εὐθύνας, σχολῇ γε εἰκός ἐστι τοὺς ἀγαθοὺς τῶν γιγνομένων ἀποστερεῖν.

58. Εἰ δὲ καὶ τοῦτο προστεθὲν εἶ, καὶ ὁ τὴν νίκην εἰργασμένος ἐκείνην αὐτὸς μὲν οὐ δεῖται τῶν ἀπὸ τῆς νίκης γερῶν, ἐκεῖνο δὲ ἀντὶ πάντων ἡγεῖται λαμπρὸν ἰδεῖν ἐπὶ τοῦ θεάτρου τὸν σπουδαστὴν καὶ τοῦτο τῆς ἀγωνίας ἆθλον ἑαυτῷ νομίζει στεφανωθῆναι τὸν ἑταῖρον, πῶς οὐ δικαίως ἐκεῖνος καὶ μάλα ἀκολούθως ἄνευ ἱδρώτων καὶ κινδύνων τὸν ἀπὸ τοῦ πολέμου κομιεῖται στέφανον;

59. Ταῦτα δὴ καὶ ἡμῖν τὸ λουτρὸν τοῦτο δύναται καὶ τὸ δεῖπνον καὶ ἡ σώφρων τοῦ μύρου τρυφή. Μυούμενοι γάρ, τὸν μὲν τύραννον κακίζομεν καὶ καταπτύομεν καὶ ἀποστρεφόμεθα, τὸν ἀριστέα δὲ ἐπαινοῦμεν καὶ θαυμάζομεν καὶ προσκυνοῦμεν καὶ φιλοῦμεν ὅλῃ ψυχῇ, ὥστε τῷ περιόντι τοῦ φίλτρου ὡς ἄρτον σιτούμεθα καὶ ὡς μύρον χριόμεθα καὶ ὡς ὕδωρ περιβαλλόμεθα.

60. Φανερὸν δὲ ὅτι τὸν πόλεμον ὑπὲρ ἡμῶν εἵλετο τοῦτον, καὶ ἵνα νικήσωμεν ἡμεῖς αὐτὸς ἠνέσχετο ἀποθνήσκων· ὥστε οὐδὲν ἀνακόλουθον οὐδὲ ἀπᾷδον ἀπὸ τῶν μυστηρίων τούτων ἐπὶ τοὺς στεφάνους ἔρχεσθαι. Ἡμεῖς μὲν γὰρ τὴν δυνατὴν ἐπιδεικνύμεθα προθυμίαν, καὶ τὸ ὕδωρ ἀκούοντες τοῦτο τὰ τοῦ θανάτου τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ τάφου δύνασθαι, καὶ πιστεύομεν εὖ μάλα καὶ πρόσιμεν ἡδέως καὶ καταδυόμεθα· ὁ δέ -οὐ γὰρ μικρὰ δίδωσιν οὐδὲ μικρῶν ἀξιοῖ- τοὺς προστιθεμένους τοῖς μετὰ τὸν θάνατον καὶ τὴν ταφὴν δεξιοῦται, οὐ στέφανόν τινα παρέχων, οὐ δόξης μεταδιδούς, ἀλλ’ αὐτὸν τὸν νικητὴν αὐτὸς ἑαυτὸν ἐστεφανωμένον.

61. Καὶ τὸ ὕδωρ ἀναδύντες, αὐτὸν τὸν Σωτῆρα φέρομεν ἐπὶ τῶν ἡμετέρων ψυχῶν, ἐπὶ τῆς κεφαλῆς, ἐπὶ τῶν ὀφθαλμῶν, ἐν αὐτοῖς τοῖς σπλάγχνοις, ἐπὶ τῶν μελῶν ἁπάντων, ἁμαρτίας καθαρόν, φθορᾶς ἁπάσης ἀπηλλαγμένον, οἷος ἀνέστη καὶ τοῖς μαθηταῖς ὤφθη καὶ ἀνελήφθη, οἷος ἀφίξεται πάλιν τοῦτον ἀπαιτήσων τὸν θησαυρόν.

62. Οὕτω δὲ γεννηθέντες καὶ καθάπερ εἴδει τινὶ καὶ μορφῇ τῷ Χριστῷ τυπωθέντες, ἵνα μηδὲν ἐπεισαγάγωμεν ἀλλότριον εἶδος, τῆς ζωῆς τὰς εἰσόδους αὐτὸς κατέχει. Καὶ δι’ ὧν ἀέρα καὶ τροφὴν εἰσάγοντες τῇ ζωῇ τοῦ σώματος βοηθοῦμεν, διὰ τούτων αὐτὸς εἰς τὰς ἡμετέρας εἰσδύεται ψυχάς· καὶ τὰς θύρας ἀμφοτέρας οἰκειοῦται, τῇ μὲν ὡς μύρον καὶ εὐωδία, τῇ δὲ ὡς τροφὴ προσήκων. Καὶ γὰρ καὶ ἀναπνέομεν αὐτὸν καὶ τροφὴ γίνεται ἡμῖν. Καὶ οὕτως ἑαυτὸν διὰ πάντων ἡμῖν ἀνακεράσας καὶ ἀναμίξας, ἑαυτοῦ ποιεῖται σῶμα καὶ γίνεται ἡμῖν ὅπερ μέλεσι κεφαλή. Διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων αὐτῷ κοινωνοῦμεν, ὅτι κεφαλή· τὰ γὰρ τῆς κεφαλῆς εἰς τὸ σῶμα διαβαίνειν ἀνάγκη.

63. Ὑπὲρ οὗ καὶ θαυμάσαι τις ἂν ὅτι μὴ καὶ τῶν πληγῶν αὐτῷ μετέσχομεν οὐδὲ τοῦ θανάτου, ἀλλὰ μόνος μὲν ἠγώνισται, ἐπεὶ δὲ ἔδει στεφανωθῆναι τηνικαῦτα κοινωνοὺς ἡμᾶς ποιεῖται τῶν ἑαυτοῦ.

64. Ἔστι μὲν οὖν καὶ τοῦτο τῆς ἀρρήτου φιλανθρωπίας· οὐ πόρρω δὲ λόγου καὶ τῆς γινομένης ἀκολουθίας. Μετὰ γὰρ τὸν σταυρόν, τῷ Χριστῷ συνήφθημεν· μήπω δὲ ἀποθανόντα, κοινὸν οὐδὲν ἡμῖν πρὸς ἐκεῖνον. Ὁ μὲν γὰρ Υἱὸς καὶ ἀγαπητός· ἡμεῖς δὲ μιαροὶ καὶ δοῦλοι καὶ ἐχθροὶ τῇ διανοίᾳ. Ἐπεὶ δὲ ἀπέθανε καὶ τὸ λύτρον ἐδόθη καὶ τὸ τοῦ διαβόλου δεσμωτήριον κατεστράφη, τηνικαῦτα τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν υἱοθεσίαν ἐκομισάμεθα καὶ μέλη τῆς μακαρίας ἐκείνης κατέστημεν κεφαλῆς. Ἐξ ἐκείνου τοίνυν, ἃ τῆς κεφαλῆς ἐστι καὶ ἡμῶν γίνεται.

65. Καὶ νῦν μὲν ἀναμάρτητοι τοῦ ὕδατος ἀπαλλαττόμεθα τούτου, καὶ τῶν αὐτοῦ μετέχομεν χαρίτων διὰ τὸ μύρον, καὶ διὰ τὴν τράπεζαν τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ ζῶμεν ζωήν· ἐπὶ δὲ τοῦ μέλλοντος θεοὶ περὶ Θεόν, καὶ τῶν αὐτῶν αὐτῷ κληρονόμοι, καὶ τὴν αὐτὴν αὐτῷ βασιλεύοντες βασιλείαν, ἐάν γε μὴ ἑκόντες ἡμᾶς αὐτοὺς ἀποτυφλώσωμεν ἐν τῷδε τῷ βίῳ καὶ τὸν χιτῶνα διαρρήξωμεν τὸν βασιλικόν. Τοῦτο γὰρ ὑπὲρ τῆς ζωῆς εἰσάγωμεν μόνον, τὰς δωρεὰς ὑπομεῖναι καὶ τῷν χαρίτων ἀνασχέσθαι καὶ μὴ ῥίψαι τὸν στέφανον, ὃν πολλοῖς ἱδρῶσι καὶ πόνοις ἔπλεξεν ἡμῖν ὁ Θεός.

66. Τοῦτό ἐστιν ἡ ἐν Χριστῷ ζωή, ἣν συνίστησι μὲν τὰ μυστήρια· δοκεῖ δέ τι δύνασθαι πρὸς ταύτην καὶ τὴν ἀνθρωπείαν σπουδήν. Ὅθεν τῷ περὶ αὐτῆς εἰπεῖν βουλομένῳ, περὶ τῶν μυστηρίων ἑκάστου πρῶτον διαλαβόντι, εἶτα περὶ τῆς κατ’ ἀρετὴν ἐργασίας ἀκόλουθον ἂν εἴη σκοπεῖν.

Λόγος δεύτερος:  τίνα συντέλειαν τὸ θεῖον αὐτῇ παρέχεται βάπτισμα.

1. Τὸ μὲν οὖν ἐν τοῖς ἱεροῖς μυστηρίοις τὴν ἱερὰν ζωὴν συνεστάναι ἀπὸ τῶν προτέρων δέδεικται· ἕκαστον δὲ τῶν μυστηρίων ὅπως εἰς τουτονὶ φέρει τὸν βίον, νυνὶ σκοπῶμεν. Ἔστι μὲν γὰρ ἡ ἐν τῷ Χριστῷ ζωὴ αὐτὸ τὸ συναφθῆναι Χριστῷ· ὃν δ’ ἄρα τρόπον ἑκάστη τελετὴ τοὺς τετελεσμένους τῷ Χριστῷ συνάπτει, λέγωμεν ἤδη.

2. Τίνα τρόπον διὰ τῶν μυστηρίων τῷ Χριστῷ συναπτόμεθα. Ἔστι δὴ Χριστῷ συναφθῆναι διὰ πάντων ἐλθοῦσι δι’ ὧν ὁ Σωτὴρ ἦλθε καὶ πάντα παθοῦσι καὶ γενομένοις ὅσα ἐκεῖνος. Ἐκεῖνος τοίνυν ἡνώθη μὲν αἵματι καὶ σαρκὶ πάσης καθαροῖς ἁμαρτίας· φύσει δὲ ὢν Θεὸς αὐτὸς ἐξ ἀρχῆς, καὶ τοῦτο τεθέωκεν ὃ γέγονεν ὕστερον, τὴν ἀνθρωπείαν φύσιν· τελευτῶν δὲ καὶ ἀπέθανε τῆς σαρκὸς ἕνεκα καὶ ἀνέστη. Δεῖ τοίνυν καὶ τῆς σαρκὸς αὐτῷ μεταλαβεῖν καὶ τῆς θεώσεως μετασχεῖν καὶ τοῦ τάφου καὶ τῆς ἀναστάσεως κοινωνῆσαι τὸν συναφθῆναι ζητοῦντα.

3. Καὶ δὴ βαπτιζόμεθα μέν, ἵνα τὸν θάνατον ἀποθάνωμεν ἐκεῖνον καὶ τὴν ἀνάστασιν ἀναστῶμεν· χριόμεθα δέ, ἵνα τοῦ χρίσματος τοῦ βασιλικοῦ τῆς θεώσεως αὐτῷ γενώμεθα κοινωνοί· σιτούμενοι δὲ τὸν ἱερώτατον ἄρτον καὶ τοῦ θειοτάτου πίνοντες ποτηρίου, αὐτῆς μετέχομεν τῆς σαρκός, αὐτοῦ τοῦ αἵματος, τῶν τῷ Σωτῆρι προσειλημμένων· καὶ τοῦτον τὸν τρόπον συναπτόμεθα τῷ ὑπὲρ ἡμῶν σαρκωθέντι καὶ θεωθέντι καὶ ἀποθανόντι καὶ ἀναστάντι.

4. Περὶ τῆς τάξεως τῶν μυστηρίων. ὅθεν ἔληξεν ἀρχόμενοι ἐν οἷς ἐκεῖνος ἤρξατο τελευτῶμεν; Ὅτι κατῆλθεν ἵν’ ἡμεῖς ἀνέλθωμεν, καὶ τῆς αὐτῆς ὑποκειμένης ὁδοῦ, τὸ μὲν ἐκείνου πρᾶγμα κάθοδος ἦν, ἡμεῖς δὲ ἀνερχόμεθα· οὐκοῦν ὥσπερ ἐπὶ κλίμακος, ὅπερ ἔσχατον ἦν ἐκείνῳ κατερχομένῳ, τοῦτο ἡμῖν ἀνιοῦσι γίνεται πρῶτον.

5. Ἄλλως τε οὐδ’ ἐξῆν ἑτέρως, αὐτῶν ἕνεκα τῶν πραγμάτων. Τὸ μὲν γὰρ βάπτισμα γέννησις· τὸ δὲ μύρον ἐνεργείας καὶ κινήσεως ἐν ἡμῖν ἔχει λόγον· ὁ δὲ τῆς ζωῆς ἄρτος καὶ τὸ ποτήριον τῆς εὐχαριστίας βρῶσίς ἐστι καὶ πόσις ἀληθινή. Οὐκ ἔστι δὲ κινηθῆναι ἢ τραφῆναι πρὶν γεννηθῆναι.

6. Ἔτι δὲ τὸ μὲν βάπτισμα Θεῷ τὸν ἄνθρωπον καταλλάττει, τὸ δὲ μύρον τῶν ἐκεῖθεν ἀξιοῖ δώρων, ἡ δὲ τραπέζης δύναμις τὴν σάρκα τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ αἷμα κοινὰ ποιεῖ τῷ τελουμένῳ. Ἀμήχανον δὲ πρὶν κατηλλάχθαι μετὰ τῶν φίλων ἑστάναι, καὶ ὧν ἐκείνοις προσῆκεν ἀξιοῦσθαι χαρίτων, καὶ τῷ Πονηρῷ καὶ ταῖς ἁμαρτίαις ὑποκειμένους αἵματος πιεῖν καὶ σαρκὸς φαγεῖν τῶν ἀναμαρτήτων. Διὰ ταῦτα λούμεθα πρῶτον, εἶτα χριόμεθα, καὶ οὕτω καθαροὺς καὶ εὐώδεις ἡ τράπεζα δέχεται.

7. Καὶ ταῦτα μὲν εἰς τοσοῦτον. Περὶ δὲ τῶν μυστηρίων ἑκάστου σκοπῶμεν ἔτι, τίνα συντέλειαν τῷ ἱερῷ παρέχεται βίῳ, καὶ περὶ τοῦ βαπτίσματος πρώτου ὅσα γε εἰς τὴν ζωὴν ταύτην δύναται φέρειν.

8. Ὅτι τὸ βάπτισμα ἀρχὴ τοῦ εἶναι τοῖς κατὰ Θεὸν ζῶσι· καὶ σημεῖον ἡ τάξις ἣν ἔχει πρὸς τὰ ἄλλα μυστηρία. Ἔστι τοίνυν τὸ βαπτισθῆναι, αὐτὸ τὸ κατὰ Χριστὸν γεννηθῆναι καὶ λαβεῖν αὐτὸ τὸ εἶναι καὶ ὑποστῆναι μηδὲν ὄντας. Τοῦτο δὲ καταλαβεῖν ἔστι πολλαχόθεν. Πρῶτον μὲν ἀπὸ τῆς τάξεως αὐτῆς, ὅτι τοῦτο πρῶτον μυούμεθα μυστηρίων, καὶ πρὸ τῶν ἄλλων τοῦτο χριστιανοὺς εἰς τὴν καινὴν εἰσάγει ζωήν· δεύτερον τῶν ὀνομάτων ὅθεν αὐτὸ καλοῦμεν· καὶ τρίτον τῶν ἐπ’ αὐτὸ τελουμένων καὶ ᾀδομένων.

9. Ἡ μὲν οὖν τάξις ἄνωθεν αὕτη· λούσασθαι πρῶτον, εἶτα μύρῳ χρισαμένους εἰς τὴν τράπεζαν ἀφικέσθαι τὴν ἱεράν· ὃ δὴ τεκμήριόν ἐστιν ἐναργές, τοῦ γε ἀρχὴν βίου καὶ ζωῆς βάθρον καὶ τοιαύτας ὑποθέσεις τὸ λουτρὸν εἶναι· ἐπεὶ Χριστὸς αὐτὸς μεθ’ ὧν ὑπὲρ ἡμῶν ἠνέσχετο πάντων καὶ βαπτισθῆναι δεῆσαν, τοῦτο δέχεται πρὸ τῶν ἄλλων.

10. Ὅτι τὸ βάπτισμα ἀρχή ἐστι τοῦ εἶναι τοῖς κατὰ Θεὸν ζῶσι· καὶ σημεῖον τὰ ὀνόματα ὅθεν αὐτὸ καλοῦμεν. Τὰ δὲ ὀνόματα, πρὸς τί ἂν ἄλλο δύναται φέρειν; Γέννησιν καὶ Ἀναγέννησιν καὶ Ἀνάπλασιν καὶ Σφραγῖδα αὐτὸ καλοῦμεν, καὶ Χάρισμα καὶ Φώτισμα καὶ Λουτρόν· ἃ δὴ πάντα τὸν ἕνα τοῦτον δύναται λόγον, τοῖς κατὰ Θεὸν οὖσι καὶ ζῶσιν, ἀρχὴν εἶναι τοῦ εἶναι τὴν τελετήν.

11. Ἡ μὲν οὖν Γέννησις ἐπιεικῶς οὐδὲν ἄλλο ἢ τοῦτο δοκεῖ σημαίνειν, καὶ ἡ Ἀναγέννησις καὶ ἡ Ἀνάπλασις ἐκεῖνο προσσημαίνουσαι μόνον· τοὺς νῦν γεννωμένους καὶ πλαττομένους καὶ ἄλλοτε γεννηθῆναι καὶ ἀπολέσαντας τὴν μορφὴν νῦν δευτέρᾳ γεννήσει πρὸς τὸ πρῶτον εἶδος αὖθις ἐπανιέναι· καθάπερ ἀνδριάντος ὕλῃ τὸ εἶδος ἀπολωλεκότος ἀποδιδοὺς ὁ τεχνίτης ἀναγεννᾷ τὴν εἰκόνα καὶ ἀναπλάττει· ἐπεὶ καὶ αὐτὸ ὅ τι ποτέ ἐστιν ἐν ἡμῖν τὸ τοῦ βαπτίσματος ἔργον, εἶδός ἐστι καὶ μορφή. Καὶ γάρ τινα εἰκόνα ἐγγράφει καὶ μορφὴν ἐντίθησι ταῖς ψυχαῖς, συμμόρφους ἀποφαῖνον τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος.

12. Ὑπὲρ οὗ καὶ Σφραγὶς καλεῖται, πρὸς τὴν βασίλειον πλάττον εἰκόνα καὶ τὸ μακάριον εἶδος. Ὅτι δὲ τὸ εἶδος τὴν ὕλην περιβάλλει καὶ ἀφανίζει τὴν ἀμορφίαν, καὶ Ἔνδυμα καλοῦμεν καὶ Βάπτισμα τὸ μυστήριον. Καὶ τοῦτο δηλῶν ὁ Παῦλος τὸ ἔνδυμα καὶ τὴν σφραγῖδα πρὸς ταὐτὸν φέρειν, νῦν μὲν ἐγγραφῆναι καὶ μορφωθῆναί φησι τὸν Χριστόν, νῦν δὲ περιτεθῆναι χριστιανοῖς ὥσπερ ἱμάτιον, τὸ μὲν Γαλάταις γράφων· «Τεκνία μου οὓς πάλιν ὠδίνω, ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστὸς ἐν ὑμῖν», καί· «Ἰησοῦς Χριστὸς προεγράφη ἐν ὑμῖν ἐσταυρωμένος»· τὸ δὲ Κορινθίοις· «Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε.»

13. Καὶ γὰρ χρυσὸς καὶ ἄργυρος καὶ χαλκός, ἕως μὲν τῷ πυρὶ τακεὶς διαρρεῖ, γυμνὴν παρέχει τὴν ὕλην ὁρᾶν· ὅθεν καὶ χρυσὸς μόνον ἢ χαλκὸς αὐτὸ τοῦτο καλεῖται τὸ τῆς ὕλης ὄνομα. Ἐπειδὰν δὲ ὑπὸ τῶν τυπούντων σιδήρων εἰς τὸ εἶδος συνελαθῇ, οὐκέτι μὲν ἡ ὕλη, τὸ δὲ εἶδος φθάνον, καθάπερ τὰ ἱμάτια πρὸ τῶν σωμάτων ἀπαντᾷ τοῖς ὁρῶσιν· ὅθεν καὶ ὀνόματος ἰδίου τινὸς τυγχάνει· ἀνδριὰς γὰρ ἢ δακτύλιος ἢ ὁτιοῦν τῶν τοιούτων, ἃ τὴν μὲν ὕλην οὐκέτι, τὸ εἶδος δὲ μόνον σημαίνει καὶ τὴν μορφήν.

14. Διὰ τί βαπτιζομένοις τὰ ὀνόματα τίθενται. Ἴσως δὲ διὰ ταῦτα καὶ ὀνομαστήριός ἐστιν ἡ σωτήριος τοῦ βαπτίσματος ἡμέρα χριστιανοῖς· ὅτι τηνικαῦτα πλαττόμεθα καὶ τυπούμεθα, καὶ εἶδος καὶ ὅρον ἡ ἀνείδεος ἡμῶν καὶ ἀόριστος λαμβάνει ζωή. Ἄλλως τε τῷ γινώσκοντι τὰ ἴδια τότε γινωσκόμενοι πρῶτον καί, ᾗ φησι Παῦλος, «γνόντες Θεόν, μᾶλλον δὲ γνωσθέντες ὑπὸ Θεοῦ», τὴν σημαντικὴν φωνήν, τὴν ἐπωνυμίαν κατὰ ταύτην ἀκούομεν τὴν ἡμέραν, ὡσὰν τότε γινωσκόμενοι καθαρῶς· τὸ γὰρ τῷ Θεῷ γνωσθῆναι, τοῦτό ἐστιν ὡς ἀληθῶς γνώριμον εἶναι. Διὰ τοῦτο καὶ περὶ τῶν μηδὲν κοινὸν πρὸς τὴν ζωὴν ταύτην ἐχόντων ὁ Δαβὶδ εἶπεν· «Οὐ μὴ μνησθῶ τῶν ὀνομάτων αὐτῶν διὰ χειλέων μου.» Ἄγνωστοι γὰρ καὶ ἀφανεῖς οἳ τοῦ φωτὸς ἐκείνου πόρρω κατέστησαν ἑαυτούς. Οὔτε γὰρ τοῖς ὀφθαλμοῖς τοῦ φωτὸς χωρὶς τῶν ὁρᾶσθαι δυναμένων γένοιτ’ ἂν οὐδὲν φανερὸν οὔτε τῷ Θεῷ γνώριμον, ᾧ μὴ δέξασθαι συνέβη τὴν ἐκεῖθεν ἀκτῖνα. Τὸ δὲ αἴτιον ὅτι μηδὲ ἔστιν ὅλως τῇ ἀληθείᾳ, ὃ μὴ δῆλον ἐκείνῳ γίνεται τῷ φωτί· καὶ κατὰ τοῦτον τὸν λόγον, «ἔγνω Κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ», καὶ αὖθις τῶν παρθένων τὰς μωρὰς οὐκ εἰδέναι λέγει.

15. Διὰ ταῦτα τὸ βάπτισμα φώτισμα, ὅτι τὸ ἀληθινὸν εἶναι παρέχον, γνωρίμους καθίστησι τῷ Θεῷ, καὶ πρὸς τὸ φῶς ἄγον ἐκεῖνο τῆς ἀφανοῦς ἀφίστησι πονηρίας. Διὰ τοῦτο καὶ λουτρὸν διότι φώτισμα· οὕτω γὰρ παρέχει τῷ φωτὶ καθαρῶς ὁμιλῆσαι, πάντα μολυσμὸν ὃς τὴν θείαν ἀκτῖνα τῶν ψυχῶν τῶν ἡμετέρων διείργει, καθάπερ τι μεσότοιχον ἐξελόν.

16. Χάρισμα δὲ ὅτι γέννησις· τῆς γὰρ γεννήσεως τῆς ἑαυτοῦ, τί ἄν τις προεισενέγκοι, ἐπεὶ καθάπερ ἐπὶ τῆς γεννήσεως τῆς φυσικῆς ἔχει, οὐδ’ αὐτὸ τὸ βούλεσθαι προεισάγομεν τῶν ἀπὸ τοῦ βαπτίσματος ἀγαθῶν, εἴ τις ἀκριβῶς ἐθέλοι σκοπεῖν; βουλόμεθα γὰρ ἃ καὶ ἔστιν ἐνθυμηθῆναι· ταῦτα δὲ «ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη», οὐδὲ λογίσασθαί τις δύναιτ’ ἄν, πρὶν εἰς πεῖραν ἐληλυθέναι. Ἐλευθερίαν γὰρ ἀκούοντες προκειμένην καὶ βασιλείαν, εὐδαίμονά τινα λογιζόμεθα ζωήν, ἣν ἔξεστιν ἀνθρωπίνους δέξασθαι λογισμούς· τὸ δέ ἐστι παντάπασιν ἄλλο, μεῖζον καὶ τῆς διανοίας καὶ τῆς ἐπιθυμίας τῆς ἡμετέρας.

17. Χρίσμα δὲ ὅτι τὸν δι’ ἡμᾶς χρισθέντα τὸν Χριστὸν ἐγγράφει τοῖς τελουμένοις, καὶ σφραγίς ἐστιν αὐτὸν ἐνσημαίνουσα τὸν Σωτῆρα. Τὸ γὰρ χρίσμα πανταχοῦ διὰ πασῆς ἀκριβῶς τῆς μορφῆς ἀφιγμένον τοῦ σώματος τοῦ δεξαμένου καὶ προσαρμόσας, αὐτὸν ἐν αὐτῷ φέρει τὸν ἀληλιμμένον ἐνσημανθέντα, καὶ τὸ εἶδος δείκνυσι καὶ σφραγίς ἐστιν ἀτεχνῶς.

18. Δέδεικται δὲ τοῖς εἰρημένοις, τῇ γεννήσει ταὐτὸν δύνασθαι τὴν σφραγῖδα, καθάπερ καὶ τῇ σφραγῖδι τὸ ἔνδυμα καὶ τὸ βάπτισμα. Ἐπεὶ δὲ καὶ τὸ χάρισμα καὶ τὸ φώτισμα καὶ τὸ λουτρὸν τῇ πλάσει καὶ γεννήσει πρὸς ταὐτὸν φέρει, δῆλον ἐγένετο πᾶσαν τοῦ βαπτίσματος ἐπωνυμίαν τὸ ἓν ἐκεῖνο σημαίνειν ὡς ἄρα γέννησις καὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς ἡμῖν ἐστιν ἀρχὴ τὸ λουτρόν.

19. Εἰ δὲ καὶ τὰ τελούμενα καὶ λεγόμενα τοῦ μυστηρίου τοῦτον δύναται τὸν λόγον, φανερὸν ἂν εἴη κατὰ μέρος τὴν τελετὴν ἐπιοῦσι.

20. Ὅτι τὸ βάπτισμα ἀρχή ἐστι τοῦ εἶναι τοῖς κατὰ Θεὸν ζῶσι· καὶ σημεῖον τὰ ἐν αὐτῶ λεγόμενα καὶ τελούμενα. Φαίνεται γὰρ ὁ προσιὼν τῷ μυστηρίῳ, πρὶν τελεσθῆναι, μήπω Θεῷ κατηλλαγμένος, μήπω τῆς ἀρχαίας αἰσχύνης ἀπηλλαγμένος· εὔχεται γὰρ αὐτῷ προσιόντι, πρὶν ἄλλο τι τελέσῃ, τὴν τοῦ κατέχοντος δαίμονος ἀπαλλαγὴν ὁ τελῶν, καὶ οὐ τῷ Θεῷ περὶ αὐτοῦ διαλέγεται μόνον, ἀλλὰ καὶ αὐτῷ ἐπιπεσὼν ἐπιτιμᾷ τῷ τυράννῳ καὶ ἐλαύνει μαστίζων. Ἡ δὲ μάστιξ αὐτῷ «τὸ ὄνομά ἐστι τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα».

21. Τοσοῦτον ἀπέχει ζῶν εἶναι καὶ υἱὸς καὶ κληρονόμος, ὅς γε ἔτι τῷ τυράννῳ δουλεύει· συμβαίνει γὰρ τῷ Πονηρῷ συνόντα Θεοῦ παντελῶς ἀφεστάναι, τὸ δέ ἐστι παντάπασι νεκρὸν εἶναι. Διὰ τοῦτο καὶ ὡς ἂν οὔπω ζωῆς μετειληφότος, προσελθὼν ὁ τελεστὴς ἐμφυσᾷ τῷ προσώπῳ· τὸ γὰρ ἐμφύσημα ἄνωθεν ζωῆς αἴνιγμα.

22. Καὶ τὰ ἐξῆς δὲ ἀκολούθως ἔχει· πάντα γὰρ τῶν ἄρτι καθισταμένων καὶ τῶν μὲν παρόντων καὶ ἐν χερσὶν ὑπερορώντων, ἐπ’ ἄλλα δὲ μετατιθεμένων. Ἐπείγεται γὰρ κόσμων τοῦ μὲν καταφρονῆσαι, τὸν δὲ τιμῆσαι· καὶ βίον τὸν μὲν ἀπογεγονέναι, τὸν δὲ βιῶναι· καὶ ζωῆς ἡγούμενον τὸν μὲν ἐκ παντὸς τρόπου φεύγειν, τὸν δὲ πάσῃ σπουδῇ διώκειν. Οὐκοῦν δι’ ὧν μὲν ἀποτίθεται τὰ παρόντα, δῆλός ἐστιν ὧν κατεγνώκει, μήπω καὶ νῦν ἀπηλλαγμένος· δι’ ὧν δὲ τὰ δόξαντα καλλίω καὶ ἃ προὔθηκε τῶν παρόντων ἀπὸ τοῦ μυστηρίου τούτου λαμβάνει, δείκνυσι τῷ βαπτισθῆναι τῆς ἐπαινουμένης ἀρχόμενος ζωῆς.

23. Τὸν γὰρ ἱερὸν εἰσελθὼν οἶκον, τὸν χιτῶνα κατατίθεται καὶ τὰ ὑποδήματα ὑπολύει, τῷ ἱματίῳ καὶ τοῖς ὑποδήμασι, ἃ πρὸς τὴν ζωὴν βοηθεῖ, τὸν πρότερον αἰνιττόμενος βίον. Ἔτι δὲ πρὸς δυσμὰς ἀποβλέπων πνεῦμα τοῦ στόματος ἀποπνεῖ, τῆς ἐν σκότει ζωῆς σημεῖον· χείρας τὲ ἐκτείνει καὶ ὡς παρόντα καὶ ἐπικείμενον τὸν Πονηρὸν ἀπωθεῖται καὶ ὡς μιαροῦ καὶ βδελυροῦ καταπτύει καὶ τὰς ἐχθίστας καὶ ἀπίστους καὶ ὀλέθρου παντὸς αἰτίας ἀρνεῖται σπονδὰς καὶ τὴν φιλίαν τὴν πικρὰν παντάπασι διαλύει καὶ τὴν ἔχθραν ἐπαινεῖ.

24. Καὶ ἐπεὶ φύγοι τὸ σκότος, ἐπὶ τὴν ἡμέραν τρέχει· καὶ πρὸς τὴν ἔω στραφείς, ζητεῖ τὸν ἥλιον· καὶ λυθεὶς τῶν τοῦ τυράννου χειρῶν, τὸν βασιλέα προσκυνεῖ· καὶ τοῦ νόθου καταγνούς, τὸν γνήσιον ἐπιγινώσκει Δεσπότην καὶ εὔχεται ὑποταγήσεσθαι αὐτῷ καὶ δουλεύσειν ὅλῃ ψυχῇ καὶ πρό γε τούτων ὡς Θεὸν εἰς αὐτὸν πιστεύειν καὶ ἃ περὶ αὐτοῦ προσῆκε γινώσκειν. Καὶ τοῦτο γὰρ ἀρχὴ τῆς μακαρίας ζωῆς, ἡ ἀληθὴς περὶ Θεοῦ γνῶσις -«Τὸ γὰρ ἐπίστασθαί σε, φησὶ Σολομών, ῥίζα ἀθανασίας»-, ὥσπερ τὸ ἀγνοῆσαι τὸν Θεὸν τὸν θάνατον εἰσήνεγκεν ἐξ ἀρχῆς. Ἐπεὶ γὰρ ὁ Ἀδὰμ τὴν θείαν ἀγνοήσας φιλανθρωπίαν βάσκανον εἶναι ᾠήθη τὸν ἀγαθόν, καὶ τῆς σοφίας ἐπιλαθόμενος λαθεῖν ἐνόμισε τὸν σοφόν, τῷ δραπέτῃ προσετέθη, τὸν Δεσπότην περιιδών, καὶ τὴν ζωὴν ἀφῃρέθη καὶ ὠδυνήθη καὶ ἀπέθανεν· ὅθεν τῷ πρὸς τὴν ζωὴν ἐπειγομένῳ καὶ τὸν Θεόν, ἡγεῖσθαι τὴν περὶ Θεοῦ γνῶσιν πᾶσα ἀνάγκη.

25. Καὶ τῷ γυμνωθῆναι δὲ καθάπαξ καὶ τὸν τελευταῖον καταθέσθαι χιτῶνα, δείκνυμεν ἄρτι τῆς εἰς τὸν παράδεισον φερούσης ἁπτόμενοι καὶ τὴν ἐνταῦθα ζωήν. Ὁ μὲν γὰρ Ἀδὰμ ἀπὸ τῆς εὐδαίμονος ἐκείνης περιβολῆς ἐπὶ τὴν γύμνωσιν ἐλθών, ἀπὸ ταύτης ἐπὶ τὴν ἀθλίαν ταύτην ἧκε σκευήν. Ἡμεῖς δὲ ἀπὸ τῶν δερματίνων χιτώνων ἐπὶ τὴν γύμνωσιν ἰόντες, καὶ διὰ τοῦ αὐτοῦ βαδίζοντες μέσου δῆλοι καθέσταμεν τὴν αὐτὴν ἐπανιόντες ὁδὸν καὶ πρὸς τὸ ἱμάτιον ἐπειγόμενοι τὸ βασιλικόν, καὶ ὅθεν καὶ δι’ ὧν ἐκεῖνος κατῆλθεν εἰς τὸν κόσμον τοῦτον, ἡμεῖς ἐνθένδεν ἐπανιόντες.

26. Εἴη δ’ ἂν κἀκείνου σημεῖον τὸ γυμνωθῆναι, τοῦ νῦν καθαρῶς «τῷ ἀληθινῷ φωτὶ» προσιέναι, μηδὲν ἐπιφερομένους, ὅθεν «ἡ σκιὰ τοῦ θανάτου» καὶ ἃ τὴν μακαρίαν ἀκτῖνα τῶν ψυχῶν τῶν ἀνθρωπίνων ἀποτειχίζει· καθάπερ τὰ ἱμάτια τειχίον τί ἐστι, μεταξὺ τοῦ φωτὸς τούτου καὶ τῶν σωμάτων.

27. Καὶ μὴν καὶ ἡ τοῦ ἐλαίου χρίσις γένοιτο μὲν ἄν, καὶ ἄλλου τινὸς οἶμαι σημεῖον, καὶ πρὸς τοῦτο δὲ δύναται φέρειν. Ἐννοῶμεν γὰρ τὴν Ἰακὼβ στήλην ἣν τῷ ἐλαίῳ χρίσας προσήνεγκε τῷ Θεῷ, καὶ τοὺς βασιλέας καὶ τοὺς ἱερέας, αὐτῷ τούτῳ, τῷ κοινῷ καὶ τῷ Θεῷ καθιερωμένους, οἳ σφίσι μὲν αὐτοῖς οὐδαμῶς, τῷ Θεῷ δὲ καὶ τῇ πολιτείᾳ ζῶσι πρὸς ἣν ἐτάχθησαν. Καὶ ἡμεῖς γὰρ τῆς οἰκείας ζωῆς καὶ ἡμῶν αὐτῶν ἐξιστάμεθα τῷ Θεῷ· τόδε ἐστὶ τὸ παλαιὸν ἀποβαλόντας εἶδος, ὁμοίους αὐτῷ γενέσθαι.

28. Καὶ τὸ σύμβολον οἰκεῖον, καὶ τῇ τῶν χριστιανῶν ἐπωνυμίᾳ πάνυ προσῆκον. Χριόμεθα γάρ, καὶ ᾧ ζητοῦμεν ἐοικέναι Χριστός ἐστι, τῇ θεότητι τὴν ἀνθρωπότητα χρίσας, ἐπεὶ καὶ αὐτοῦ τοῦ χρίσματος αὐτῷ κοινωνοῦμεν· καὶ γὰρ τοῦ χρίσματος ἐκείνου τοῦτο τὸ χρῖσμα σημεῖον, καὶ δείκνυσιν ὁ τελῶν δι’ ὧν ἐπᾴδει χριομένῳ τῷ τελουμένῳ. Ταῦτα γάρ ἐστιν ἐκεῖνα δι’ ὧν ὁ Δαβὶδ τὴν χρίσιν ἐκείνην ἐμήνυσε καὶ τὴν βασιλείαν· ὁ μὲν γὰρ ἱερεύς· «Χρίεται, φησίν, οὗτος τὸν τελούμενον λέγων ἔλαιον ἀγαλλιάσεως»· ὁ δὲ Δαβίδ· «Ἔχρισέ σε, φησίν, ὁ Θεός, πρὸς τὸν Σωτῆρα, ὁ Θεός σου, ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σου», μετόχους λέγων ἡμᾶς οὓς διὰ φιλανθρωπίαν κοινωνοὺς ποιεῖται τῆς βασιλείας.

29. Μέχρι μὲν δὴ τούτων οὔπω ζῶμεν· σημεῖα γάρ ἐστι ταῦτα τῷ τελουμένῳ καὶ προτέλειαί τινες καὶ προπαρασκευαὶ τῆς ζωῆς. Ἐπειδὰν δὲ τῷ ὕδατι καλυφθεὶς τρισσῶς ἀναδῇ, τῆς Τριάδος ἐπᾳδομένης, τηνικαῦτα τὸ ζητούμενον ἅπαν ὁ μεμυημένος λαμβάνει καὶ γεννᾶται καὶ πλάττεται τὴν ἡμερινὴν γέννησιν καὶ πλάσιν, ᾗ Δαβὶδ εἶπε, καὶ δέχεται τὴν καλὴν σφραγῖδα καὶ πᾶσαν ἔχει τὴν ζητουμένην εὐδαιμονίαν καὶ γίνεται φῶς, σκότος ὢν πρότερον, καὶ ὑφίσταται μηδὲν ὢν καὶ οἰκειοῦται καὶ υἱοθετεῖται Θεῷ, ἀπὸ δεσμωτηρίου καὶ δουλείας τῆς ἐσχάτης ἐπὶ τὸν βασίλειον ἀγόμενος θρόνον.

30. Τὸ γὰρ ὕδωρ τοῦτο ζωὴν τὴν μὲν ἀπόλλυσι, τὴν δὲ ἀναδείκνυσι· καὶ τὸν μὲν παλαιὸν ἄνθρωπον ἀποπνίγει, τὸν δὲ νέον ἀνίστησι. Τοῦτο δὲ μάλιστα μὲν τοῖς πεπειραμένοις ἀπ’ αὐτῶν τῶν πραγμάτων γίνεται δῆλον, ἔπειτα δὲ καὶ τὰ φαινόμενα τοῦ μυστηρίου τοῦτο δίδωσι δία πάντων εἰκάζειν. Τῷ γὰρ ὑποδύντα τὸ ὕδωρ ἑαυτὸν ἀφανίσαι δοκεῖ φεύγειν τὴν ἐν τῷ ἀέρι ζωήν· τὸ δὲ φεύγειν τὴν ζωήν, τοῦτό ἐστιν ἀποθνήσκειν· τῷ δ’ αὖθις ἀναδύντα τῷ ἀέρι καὶ τῷ φωτὶ συγγενέσθαι, ζωὴν ἔοικε διώκειν καὶ τυχόντα λαβεῖν. Διὰ τοῦτο καὶ τὸν δημιουργὸν ἐνταῦθα καλοῦμεν, ὅτι ζωῆς ἀρχὴ τὰ παρόντα καὶ δημιουργία δευτέρα πολλῷ τῆς προτέρας ἀμείνων. Γράφεται γὰρ ἀκριβέστερον ἢ πρότερον ἡ εἰκών, καὶ ὁ ἀνδριὰς εἰς σαφέστερον τὸν θεῖον πλάττεται τύπον.

31. Διὰ τί μὴ εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἁπλῶς, ἀλλ’ εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος βαπτιζόμεθα. Διὰ τοῦτο καὶ τὸ ἀρχέτυπον νῦν ἔδει καθαρώτερον προτεθῆναι. Τὸν γὰρ Θεὸν ἐπὶ τὸ λουτρὸν οἱ βαπτισταὶ καλοῦντες, οὐ τὸ Θεὸς ὄνομα τὸ κοινὸν τῇ Τριάδι βοῶσιν, ὅπερ οὐκ ἔστι σαφῶς καὶ διακεκριμένως θεολογούντων, ἀλλ’ ἀκριβέστερον καὶ τελεώτερον τὰς ἰδιότητας ἑκάστης τῶν ὑποστάσεων ἀνυμνοῦσι.

32. Καὶ μὴν καὶ δι’ ἐκεῖνον τὸν λόγον. Εἰ γὰρ καὶ μιᾷ φιλανθρωπίᾳ τὸ γένος ἔσωσεν ἡ Τριάς, ἀλλ’ ὅμως τῶν ὑποστάσεων ἑκάστῃ τῶν μακαρίων ἰδίαν τινὰ λέγεται συντέλειαν εἰσενέγκαι. Ὁ μὲν γὰρ Πατὴρ διήλλακται· ὁ δὲ Υἱὸς διήλλαξε· τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον φίλοις ἤδη καταστᾶσι δῶρον ἐγένετο. Καὶ ὁ μὲν ἔλυσεν· ὁ δὲ τὸ λύτρον ἦν ᾧ λελύμεθα· τὸ δὲ Πνεῦμα ἐλευθερία· «Οὗ γὰρ τὸ Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ ἐλευθερία», Παύλου φωνή. Καὶ ὁ μὲν ἀνέπλασε· τῷ δὲ ἀνεπλάσθημεν· τὸ δὲ Πνεῦμα ἐστὶ τὸ ζωοποιοῦν. Ἐπεὶ καὶ κατὰ τὴν πρώτην δημιουργίαν ἡ Τριὰς ὡς ἐν σκιαῖς ἐγράφετο· ὁ μὲν γὰρ ἔπλασεν· ὁ δὲ χεὶρ ἦν τῷ πλάττοντι· ὁ δὲ Παράκλητος πνεῦμα τὴν ζωὴν ἐμφυσῶντι.

33. Καὶ τί ταῦτα λέγω; Μόνῳ γὰρ ἐν τούτῳ τῶν θείων ἔργων ὁ Θεὸς ἐκρίθη. Πολλῶν γὰρ ὄντων οἷς ἐκ τοῦ παντὸς αἰῶνος τὴν κτίσιν εὖ πεποίηκεν ὁ Θεός, οὐκ ἂν εὕροις οὐδέν, ὃ πρὸς τὸν Πατέρα ἀναφέρεται μόνον ἢ πρὸς τὸν Υἱὸν ἢ πρὸς τὸ Πνεῦμα, ἀλλὰ πάντα κοινὰ τῆς Τριάδος, ὅτι μιᾷ δυνάμει καὶ προνοίᾳ καὶ δημιουργίᾳ πάντα ποιεῖ. Ἐπὶ δὲ τῆς οἰκονομίας ᾗ τὸ ἡμέτερον ἀνώρθωσε γένος, καὶ τοῦτο τὸ καινὸν ἐγένετο· καὶ τὴν ἐμὴν σωτηρίαν ἐβουλήθη μὲν ἡ Τριὰς κοινῇ καὶ ὅπως ἂν γένοιτο προὐνοήθη· ἐνεργεῖ δὲ οὐκέτι κοινῇ. Αὐτουργὸς γὰρ οὔτε ὁ Πατὴρ οὔτε τὸ Πνεῦμα, ἀλλὰ μόνος ὁ Λόγος, καὶ μόνος ὁ Μονογενὴς αἵματος ἠνέσχετο καὶ σαρκὸς καὶ ἐπλήγη καὶ ὠδυνήθη καὶ ἀπέθανε καὶ ἀνέστη, δι’ ὧν ἡ φύσις ἀνεβίω καὶ οἷς τὸ βάπτισμα συνέστη, ἡ καινὴ γέννησις καὶ ἀνάπλασις. Οὐκοῦν ταῖς ὑποστάσεσι διαιροῦντας ἐπὶ τοῦ θείου λουτροῦ τὸν Θεὸν ἔδει καλεῖν, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τὴν ἱερὰν πλάσιν κομιζομένους, ἣ διακεκριμένον τὸν Θεὸν ἀπέδειξε μόνη.

34. Διὰ τί ἐν τῇ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος ἐπικλήσει οὐ μεμνήμεθα τῆς τοῦ Χριστοῦ οἰκονομίας. Τί οὖν μὴ καὶ τὴν οἰκονομίαν καὶ μάλιστα ταύτην ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος ἀνυμνοῦμεν; Πάνυ μὲν οὖν οὐ δι’ ὧν λέγομεν, ἀλλὰ δι’ ὧν πράττομεν. Τὸ γὰρ καταδύντα τρισσῶς ἀναδῦναι, τίς οὐκ οἶδεν ὅτι τὸν τριήμερον θάνατον τοῦ Σωτῆρος εἰσάγει καὶ τὴν ἀνάστασιν, ἃ τέλος ἐστὶ τῆς ὅλης οἰκονομίας; Καὶ οὐ μάτην οἶμαι τὴν μὲν θεολογίαν βοῶμεν, τὴν δὲ οἰκονομίαν ἐπιδεικνύμεθα σιωπῇ. Τὸ μὲν γὰρ ἦν ἀπ’ ἀρχῆς καὶ εἰς γνῶσιν ἀνθρώποις διὰ τῆς φωνῆς ἀφίκετο μόνης· τὸ δὲ ἐγένετο καὶ ὡράθη τοῖς τῶν ἀνθρώπων ὀφθαλμοῖς καὶ ἀφῆς ἠνέσχετο καὶ χειρῶν· ὅθεν ὁ μακάριος Ἰωάννης, καὶ ἄμφω ταῦτα καὶ τοῦτο κἀκεῖνο περὶ τοῦ διπλοῦ Σωτῆρος γινώσκων, εἶπε μέν· «Ὃ ἦν ἀπαρχῆς, ὃ ἀκηκόαμεν»· ἐπήγαγε δέ· «ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ Λόγου τῆς ζωῆς». Ἔτι δὲ τὴν μὲν θεολογίαν πιστεῦσαι δεῖ μόνον, καὶ ἡ ἐπίδειξις τῆς πίστεως ἐπὶ τῆς φωνῆς -«ἃ γὰρ εἰς δικαιοσύνην, φησί, πιστεύομεν τῇ καρδίᾳ, ταῦτα τῷ στόματι ὁμολογοῦμεν εἰς σωτηρίαν»-, τὴν δὲ οἰκονομίαν καὶ μιμήσασθαι καὶ ἐπὶ τῶν ἔργων δεῖξαι πᾶσα ἀνάγκη· δεῖ γάρ, φησίν, «ἐξακολουθῆσαι τοῖς ἴχνεσι» τοῦ ὑπὲρ ἡμῶν ἀποθανόντος καὶ ἀναστάντος. Διὰ ταῦτα τοίνυν ἡ μὲν Τριὰς ἐπὶ τῆς φωνῆς ἐστί, τὸ δὲ πάθος καὶ τὸν θάνατον διὰ τοῦ ὕδατος ἐν τῷ σώματι γράφομεν, τυποῦντες ἡμᾶς αὐτοὺς εἰς τὸ μακάριον εἶδος ἐκεῖνο καὶ τὴν μορφήν.

35. Οὐκ ἄδηλον μὲν οὖν ἐκ τῶν εἰρημένων ὅτι πανταχόθεν τῶν περὶ τὸ βάπτισμα θεωρουμένων, ἀπό τε τῆς τάξεως αὐτῆς, τῶν τε ὀνομάτων ὅθεν αὐτὸ καλοῦμεν, ἀπό τε τῶν ἐν αὐτῷ τελουμένων καὶ ᾀδομένων, ἐκεῖνο γινώσκομεν τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴν ἀπὸ τοῦ λουτροῦ τὴν ἀρχὴν τοῦ εἶναι λαμβάνειν. Τί δέ ἐστιν αὐτὸ τὸ εἶναι τὴν ζωήν, λοιπὸν ἂν εἴη σκοπεῖν.

36. Τί ἐστι τὸ κατὰ Χριστὸν γεννηθῆναι καὶ ὑποστῆναι. Ἐπεὶ γὰρ τὰ μὲν ἀπολλύμεθα, τὰ δὲ γινόμεθα, καὶ τὰ μὲν ῥίπτομεν, τὰ δὲ σῴζομεν, εἰ τί ἐστιν ἑκάτερον τούτων γένοιτο δῆλον, δῆλον ἂν εἴη τί ἐστιν αὐτὸ τὸ κατὰ Χριστὸν ὑποστῆναι· ἔστι τοίνυν, τὸ μὲν ἁμαρτία, τὸ δὲ δικαιοσύνη, καὶ τὸ μὲν ὁ παλαιὸς ἄνθρωπος, τὸ δὲ ὁ καινός· μᾶλλον δὲ ἀκριβέστερον ἔτι περὶ τούτων σκοπῶμεν.

37. Τῆς ἁμαρτίας διττῆς οὔσης καὶ εἰς ἄμφω χωρούσης, καὶ τῆς μὲν ἐν ταῖς ἐνεργείαις γινομένης, τῆς δὲ ἐν τῇ ἕξει συνισταμένης, ἡ ἐνέργεια αὐτὴ μὲν οὐ πάρεστιν ἐνίοτε οὐδὲ μένει, ἀλλ’ εὐθύς τε ἐγένετο, καὶ οὐκ ἔστι, καθάπερ βέλος ἄμα τῷ πλῆξαι παρελθόν· καταλείπει δὲ τὸ τραῦμα τοῖς εἰργασμένοις, τοὺς τύπους τῆς κακίας καὶ τὴν αἰσχύνην καὶ τὸ ὑπόχρεως εἶναι δίκης. Ἡ δὲ ἕξις ἀπὸ τῶν πονηρῶν ἐνεργειῶν, καθάπερ νόσος ἐκ διεφθαρμένης διαίτης, ταῖς ψυχαῖς ἐντεθεῖσα, μόνιμός ἐστι καὶ δεσμοῖς ἀλύτοις αὐτὴν καταδεῖ καὶ δουλοῦται τὸ φρόνημα καὶ τὰ πάντων κάκιστα ἐργάζεται τοὺς ἁλόντας, εἰς τὰς πονηροτάτας ἐνεργείας ἐνάγουσα δι’ ὧν συνέστη καὶ ἃς ἑκάστοτε τίκτει, γεννωμένη καὶ γεννῶσα κατὰ ταὐτὸν ὥσπερ ἐν κύκλῳ.

38. Ὅθεν συνέβαινε τὴν ἁμαρτίαν ἀτελεύτητον εἶναι, τῆς ἕξεως μὲν τὰς ἐνεργείας ἀπογεννώσης, τῇ προσθήκῃ δὲ τῶν ἐνεργειῶν τῆς ἕξεως ἐπιδιδούσης, καὶ οὕτω δι’ ἀλλήλων τῶν κακῶν ἀμφοτέρων ἀεὶ προχωρούντων, «ἡ μὲν ἁμαρτία ἔζησεν, ἐγὼ δὲ ἀπέθανον»· ἐπεὶ μηδὲ χθὲς καὶ πρώην ἤρξατο τὸ κακόν, ἀλλ’ ἐξ οὗ γεγόναμεν. Ἀφ’ οὗ γὰρ τῷ Πονηρῷ πιστεύσας ὁ Ἀδὰμ τὰ ἑαυτοῦ, τὸν Δεσπότην περιεῖδε τὸν ἀγαθὸν καὶ τὴν γνώμην διεστράφη, καὶ ἡ ψυχὴ τὴν ὑγείαν ἐκείνην ἀπώλεσε καὶ τὴν εὐεξίαν, ἐξ ἐκείνου καὶ τὸ σῶμα συνέβη τῇ ψυχῇ καὶ ἥρμοσε καὶ συνδιεστράφη καθάπερ ὄργανον τῇ τοῦ τεχνίτου χειρί. Κοινωνεῖ γὰρ ἡ ψυχὴ τῷ σώματι τῶν παθῶν, τῷ ἄκρως ἡνῶσθαι· σημεῖον δέ· καὶ γὰρ ἐρυθριᾷ μὲν αἰσχυνομένης τὸ σῶμα, τήκεται δὲ φροντίσι τῆς ψυχῆς πολιορκουμένης. Ἐπεὶ δὲ ἡ φύσις ἐχώρει καὶ προῄει τὸ γένος ἀπὸ τοῦ πρώτου σώματος ἐκείνου προβαῖνον, διεδόθη καθάπερ ἄλλα τι τῶν φυσικῶν καὶ ἡ πονηρία.

39. Ἐπεὶ δὲ οὐ παραπολαύει μόνον τὸ σῶμα τῶν τῆς ψυχῆς παθῶν, ἀλλὰ καὶ μεταδίδωσι τῶν αὑτοῦ· καὶ χαίρει γὰρ ἡ ψυχὴ καὶ ἄχθεται, καὶ σωφρονικοί τινές εἰσι καὶ ἐλεύθεροι τῷ διακεῖσθαι ὡδὶ τὸ σῶμα· διὰ τοῦτο ἀκόλουθον ἦν καὶ τὴν ἑκάστου ψυχὴν τῆς τοῦ πρώτου Ἀδὰμ κληρονομῆσαι κακίας, ἀπὸ μὲν τῆς ψυχῆς ἐκείνου πρὸς τὸ σῶμα δοθείσης, ἀπὸ δὲ τοῦ σώματος τοῖς ἐξ ἐκείνου σώμασιν, ἀπὸ δ’ αὖ τῶν σωμάτων ἐπὶ τὰς ψυχὰς ἐρχομένης.

40. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὁ παλαιὸς ἄνθρωπος, ὃν σπέρμα κακίας ἀπὸ τῶν προγόνων λαβόντες ἅμα τῷ φῦναι, οὐδεμίαν ἡμέραν καθαρὰν εἴδομεν ἁμαρτίας, οὐδ’ ἀνεπνεύσαμεν ἐλεύθεροι πονηρίας, ἀλλ’ ὅ φησιν ὁ προφήτης· «Ἀπηλλοτριώθημεν ἀπὸ μήτρας, ἐπλανήθημεν ἀπὸ γαστρός.»

41. Οὐ μέχρι τοῦ δυστυχοῦς ἐκείνου στάντες κλήρου τῆς προγονικῆς ἁμαρτίας, οὐδ’ οἷς ἐκληρονομήσαμεν ἀγαπήσαντες κακοῖς, ἀλλ’ οὕτω σφόδρα τῇ κακίᾳ προσθέντες καὶ τὸν πονηρὸν αὐξήσαντες πλοῦτον, ὥστε τοῖς δευτέροις ἀποκρύψαι τὰ πρότερα καὶ τῶν παραδειγμάτων πολλῷ χείρους τοὺς μιμησαμένους ἀναδειχθῆναι. Καὶ τὸ μέγιστον ἁπάντων· οὐ γάρ τις ἐγένετο μεταξὺ διακωχὴ τοῦ κακοῦ, ἀλλὰ συνεχῶς ἡ νόσος ἐχώρει· ἴσως δὲ καὶ διὰ τοῦτον τὸν λόγον ἀμήχανον ἦν τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων αὐτὸ ἑαυτῷ πρὸς θεραπείαν ἀρκέσαι, μήτε γεγευμένον σχεδὸν οὐδὲ πώποτε τῆς ἐλευθερίας, μήτε ἐπεὶ μὴ πεπείρατο, δυνάμενον εἰς πόθον ἐλθεῖς καὶ τυχεῖν ἐθελῆσαι καὶ κατὰ τῆς τυραννίδος διαναστῆναι.

42. Τούτων τῶν χαλεπωτάτων δεσμῶν, ταύτης τῆς δίκης, τῆς νόσου, τοῦ θανάτου τὸ λουτρὸν ἀπαλλάττει, οὕτω μὲν ῥᾳδίως ὡς μηδὲ χρόνου δεηθῆναι, οὕτω δὲ παντάπασι καὶ τελείως ὥστε μηδὲ ἴχνος ὑπολειφθῆναι· καὶ οὐ πονηρίας ἀπαλλάττει μόνον, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐναντίαν ἕξιν παρέχει. Αὐτὸς γὰρ ὁ Δεσπότης, δι’ ὧν ἀπέθανεν, ἔδωκεν ἡμῖν ἐξουσίαν ἀποκτεῖναι τὴν ἁμαρτίαν· δι’ ὧν δὲ ἀνεβίω, τῆς καινῆς ζωῆς ἐποίησε κληρονόμους. Ὁ γὰρ θάνατος ἐκεῖνος, καθόσον μὲν αὐτὸ τοῦτο θάνατος ἦν, τὴν πονηρὰν ζωὴν ἀποκτείνει· καθόσον δέ ἐστι δίκη, τὰς εὐθύνας λύει τῶν ἁμαρτημάτων, ὧν διὰ τὰς πονηρὰς ἐνεργείας ἕκαστος ὑπόχρεως ἦμεν.

43. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον τῆς ἕξεως καὶ τῆς ἐνεργείας συμπάσης ἁμαρτίας τὸ λουτρὸν καθαροὺς ἀποφαίνει, καθόσον κοινωνοὺς ποιεῖ τοῦ ζωοποιοῦ τούτου θανάτου. Ἐπεὶ δὲ καὶ τῆς ἀναστάσεως μετέχομεν διὰ τὸ λουτρόν, ζωὴν ἡμῖν ὁ Χριστὸς δίδωσιν ἄλλην καὶ μέλη πλάττει καὶ δυνάμεις ἐντίθησιν, ὧν δεήσει πρὸς τὸν μέλλοντα βίον ἀφικομένοις. Διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τῶν ἐγκλημάτων ἀθρόον λύομαι καὶ τὴν ὑγείαν αὐτίκα λαμβάνω· μάλιστα μὲν ὅτι Θεοῦ καθαρῶς ἔργον ὃν οὐκ ἔνι χρόνῳ δουλεύειν, ἔπειτα οὐδὲν νῦν εὖ ποιεῖ τὸ γένος, ἵνα καὶ χρόνου δεήσῃ, ἀλλ’ εὖ πεποίηκεν. Οὐ γὰρ νῦν δίδωσι τὴν δίκην ὧν ἥμαρτον ὁ Δεσπότης, οὐδὲ νῦν κατασκευάζει τὴν ἰατρείαν καὶ μέλη πλάττει καὶ δυνάμεις ἐντίθησιν, ἀλλ’ ἔπλασε καὶ ἐνέθηκε καὶ κατεσκεύασεν. Ἀφ’ οὗ γὰρ εἰς τὸν σταυρὸν ἀνέβη καὶ ἀπέθανε καὶ ἀνέστη, ἡ ἐλευθερία τῶν ἀνθρώπων κατέστη, καὶ τὸ εἶδος καὶ τὸ κάλλος συνέστη, καὶ ἡ καινὴ μορφὴ καὶ τὰ νέα μέλη κατεσκευάσθη.

44. Νῦν δὲ προσελθεῖν δεῖ μόνον καὶ προσαγαγεῖν ταῖς χάρισι· καὶ τοῦτο ἡμῖν δύναται τὸ λουτρόν, συνάψαι τοὺς νεκροὺς τῇ ζωῇ, τῇ ἐλευθερίᾳ τοὺς δεδεμένους, τοὺς διεφθαρμένους τῇ μακαρίᾳ μορφῆ. Τὸ λύτρον ἐδόθη, νῦν λυόμεθα μόνον· τὸ μύρον ἐχέθη καὶ ἡ εὐωδία τὸ πᾶν κατέσχε· πνεῦσαι λείπεται μόνον, μᾶλλον δὲ οὐδὲ πνεῦσαι· καὶ γὰρ καὶ τὸ δύνασθαι πνεῦσαι παρὰ τοῦ Σωτῆρος κατεσκευάσθη καὶ τὸ δύνασθαι λυθῆναι καὶ τὸ δύνασθαι φωτισθῆναι. Καὶ γὰρ οὐ φῶς ἀνέτειλε μόνον εἰς τὸν κόσμον ἐλθών, ἀλλὰ καὶ ὀφθαλμὸν κατεσκεύασε, καὶ οὐ τὸ μύρον ἐξέχεε μόνον, ἀλλὰ καὶ αἴσθησιν ἔδωκε· νῦν δὲ τὸ ἱερὸν τοῦτο λουτρὸν ταύταις ταῖς αἰσθήσεσι καὶ ταῖς δυνάμεσι τοὺς λελουμένους συνάπτει. Καθάπερ γὰρ ὕλη ἀνείδεος καὶ ἄμορφος εἰς τὸ ὕδωρ καταδυόμενοι τοῦτο, ἐν αὐτῷ τῷ καλῷ περιτυγχάνομεν εἴδει.

45. Διὰ ταῦτα πάντα ἡμῖν ἀθρόον ἀνατέλλει τὰ ἀγαθά· προκατεσκεύασται γάρ· «Τὸ ἄριστόν μου ἡτοίμασται, οἱ ταῦροί μου καὶ τὰ σιτιστά, φησί, τεθυμένα καὶ πάντα ἔτοιμα, δεῦτε εἰς τοὺς γάμους.» Τοῦτο τῇ ἑορτῇ λείπεται μόνον, ἀπαντῆσαι τοὺς κεκλημένους. Ἀπαντήσασι δὲ τίνος ἔτι δεήσει πρὸς τὴν εὐδαιμονίαν; Οὐδενὸς ἤδη.

46. Ἐπὶ μὲν γὰρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, παρασκευασάμενοι προσερχόμεθα τῷ Χριστῷ, νῦν δὲ παρασκευαζόμεθα προσελθόντες· τότε μὲν γὰρ ἀνάγκη πάντα ἔχοντας προσελθεῖν, ἐπὶ δὲ τοῦ παρόντος ἀνάγκη προσελθόντας πάντα λαβεῖν. Διὰ τοῦτο τηνικαῦτα μὲν ταῖς μωραῖς τῶν παρθένων οὐκ εἰσιτητὸς ὁ νυμφών, ἐπὶ δὲ τοῦ παρόντος αἰῶνος τοὺς ἄφρονας ἐπὶ τὴν εὐωχίαν καὶ φιλοτησίαν καλεῖ. Τότε μὲν γὰρ οὐκ ἔστι νεκρὸν ἀναβιῶναι καὶ τυφλὸν βλέψαι καὶ διεφθαρμένον ἀναπλασθῆναι, τῷ δὲ βίῳ τούτῳ θελήσεως δεῖ μόνον καὶ προθυμίας, καὶ τὰ πάντα ἀκολουθεῖ· «Ἦλθον γάρ, φησίν, εἰς τὸν κόσμον ἵνα ζωὴν ἔχωσι», καί· «φῶς εἰς τὸν κόσμον ἐλήλυθα.»

47. Καὶ τοῦτο δὲ τῆς ἀρρήτου φιλανθρωπίας, τὸ πάντα αὐτὸν εἰργασμένον δι’ ὧν ἐλύθην, καταλιπεῖν τι καὶ ἡμῖν εἰς τὴν ἐλευθερίαν εἰσενεγκεῖν, αὐτὸ τὸ πιστεῦσαι τῷ βαπτίσματι τὴν σωτηρίαν καὶ θελῆσαι προσελθεῖν, ἵνα ἀπὸ τούτων ἡμῖν τὸ πᾶν λογισθῇ καὶ ὧν αὐτὸς εὖ πεποίηκεν καὶ τούτων ὀφείλῃ χάριν. Καὶ τοίνυν ἐπειδὰν συμβῇ λελουμένους εὐθὺς ἀπελθεῖν, μηδὲν ἕτερον ἐπαγομένους ἢ τὴν σφραγῖδα, ἐπὶ τοὺς στεφάνους καλεῖ, καθάπερ ὑπὲρ τῆς βασιλείας ταύτης ἠγωνισμένους.

48. Ὧν μὲν οὖν τὸ βάπτισμα καὶ ὅπως τὰς ψυχὰς ἀπαλλάττει, ταῦτά ἐστιν· ἐπεὶ δὲ καὶ ζωήν τινα παρέχει διὰ τὸν ἀναστάντα, ζητῶμεν τί ἐστιν ἡ ζωή.

49. Ὅτι τὴν τοῦ Χριστοῦ ζωὴν ἡμῖν ἐντίθησι τὸ βάπτισμα. Ἔστι μὲν οὖν εἰκὸς μὴ ταύτην εἶναι, καθ’ ἣν πρότερον ἐζῶμεν, καλλίω δὲ τῆς προτέρας, οἰκείαν δὲ τῇ φύσει. Εἰ μὲν γὰρ τὴν προτέραν καὶ νῦν ἔχομεν, τί ἔδει καὶ ἀποθνήσκειν; εἰ δὲ ἄλλην τὰ αὐτὰ δυναμένην, τοῦτο μὲν οὖν οὐκ ἦν ἀναστῆναι· εἰ δὲ τὴν ἀγγελικήν, τί κοινὸν ἡμῖν πρὸς ἐκείνους; ἄνθρωπος γὰρ ὁ πεσών· τὸ δὲ ἀνθρώπου πεσόντος ἄγγελον εἶναι τὸν ἀνιστάμενον, τὸν ἄνθρωπον οὐκ ἦν ἀναπλάττεσθαι· παραπλήσιον γὰρ ὥσπερ εἰ συντριβέντος ἀνδριάντος, οὐκ ἀνθρώπου μορφὴ ἀλλ’ εἶδος ἕτερον ἐπετίθετο τῷ χαλκῷ· τοῦτο γὰρ ἦν ὁτιοῦν ἄλλο πλάττειν, οὐ τὸν ἀνδριάντα ἀναπλάττειν.

50. Διὰ ταῦτα ἀκόλουθόν ἐστι τὴν ζωὴν ταύτην ἀνθρωπείαν τε εἶναι καὶ νέαν καὶ τῆς προτέρας καλλίω· ταῦτα δὲ πάντα τῇ τοῦ Σωτῆρος μόνῃ συμβαίνει ζωῇ. Καινὴ μὲν γάρ, ὅτι πρὸς τὴν παλαιὰν οὐδὲν κοινὸν εἶχε, καλλίων δὲ οὐδ’ ὅσον ἐνθυμηθῆναι, Θεοῦ γάρ· τῇ φύσει δὲ οἰκεία, καὶ γὰρ ἦν ἀνθρώπου ζωή· καὶ ὁ ταύτην βιούς, καθάπερ Θεὸς οὕτω καὶ ἄνθρωπος ἀληθῶς καὶ τῆς φύσεως ἕνεκα τῆς ἀνθρωπείας καθαρὸς ἁπάσης ἦν ἁμαρτίας· τούτων ἕνεκα πᾶσα ἀνάγκη τὴν τοῦ Χριστοῦ ζωὴν ἀναγεννωμένοις ἡμῖν ἀνατέλλειν. Διὰ τοῦτο καὶ ἀναμάρτητοι τοῦ ὕδατος ἀπαλλαττόμεθα τούτου. Ἔτι δὲ καὶ ὧδε γίνεται δῆλον.

51. Ἡ γὰρ ἐν τῷ βαπτίσματι γέννησις ἀρχὴ τῆς μελλούσης ἐστὶ ζωῆς, καὶ ἡ τῶν καινῶν μελῶν καὶ τῶν αἰσθήσεων κομιδὴ τῆς ἐκεῖ διαίτης παρασκευή· παρασκευάσασθαι δὲ πρὸς τὸ μέλλον οὐκ ἔστιν ἑτέρως ἢ τὴν Χριστοῦ ζωὴν ἐνθένδεν ἤδη λαβόντας ὃς «πατὴρ ἐγένετο τοῦ μέλλοντος αἰῶνος» ὥσπερ ὁ Ἀδὰμ τοῦ παρόντος· τῆς γὰρ ἐν φθορᾷ ζωῆς αὐτὸς ἡγήσατο τοῖς ἀνθρώποις. Καθάπερ γὰρ οὐκ ἔνι βιῶναι τόνδε τὸν βίον τὸν ἀνθρώπινον, μὴ τὰς αἰσθήσεις τοῦ Ἀδὰμ καὶ τὰς περὶ τὸ ζῆν δυνάμεις, ταύτας δὴ τὰς ἀνθρωπείας, λαβόντας, τὸν ἴσον τρόπον οὐδὲ πρὸς τὸν μακάριον ἐκεῖνον κόσμον ζῶντα χωρῆσαι, μὴ τῇ τοῦ Χριστοῦ ζωῇ παρεσκευασμένον καὶ κατὰ τὴν ἰδέαν αὐτοῦ καὶ κατὰ τὴν εἰκόνα πλασθέντα. Καὶ ἄλλως δὲ γέννησίς ἐστι τὸ λουτρόν· καὶ γεννᾷ μὲν ἐκεῖνος, γεννώμεθα δὲ ἡμεῖς· τῷ δὲ γεννωμένῳ παντί που δῆλον ὡς ἄρα τὴν ἑαυτοῦ ζωὴν ἐντίθησιν ὁ γεννῶν.

52. Διὰ τί καὶ οἱ ἄπιστοι ἀναστήσονται ἄφθαρτοι μὴ τῷ Χριστῷ πιστεύσαντες, ὃς τῆς ἀναστάσεως ἐκείνης ἐστὶν ἡγεμὼν μόνος. Ἐνταῦθα δὲ καὶ θαυμάσαι τις ἄν. Οὐ γὰρ οἱ λελουμένοι μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ οἷς οὐκ ἐξεγένετο παρασκευασθῆναι πρὸς τὸν ἀθάνατον βίον τῇ δυνάμει τῶν μυστηρίων, καὶ ἁπλῶς ἄνθρωποι πάντες ἀγήρω κομιοῦνται τὰ σώματα καὶ ἀναστήσονται ἄφθαρτοι. Θαυμαστὸν γάρ, εἰ μετέσται τῆς ἀναστάσεως, ἣν ὁ τοῦ Χριστοῦ θάνατος μόνος εἰσήνεγκεν εἰς τὸν κόσμον, τοῖς μὴ τὸ λουτρὸν δεξαμένοις, ᾧ κοινωνοῦμεν τοῦ ζωοποιοῦντος θανάτου. Εἰ γὰρ τὸν ἰατρὸν ἔφυγον καὶ τὴν βοήθειαν οὐκ ἐδέξαντο καὶ τὸ μόνον ἀπεσείσαντο φάρμακον, τί λοιπὸν ἦν, ὃ πρὸς τὴν ἀθανασίαν αὐτοῖς ἀρκέσει; Καὶ δοκεῖ δυοῖν θάτερον εἰκὸς εἶναι συμβαίνειν· ἢ πάντων ἑξῆς ἀπολαύειν ἁπάντας, ὧν ὁ Χριστὸς ἡμῖν αἴτιος ἐγένετο ἀποθνήσκων, καὶ συναναστῆναι καὶ συζῆν αὐτῷ καὶ συμβασιλεύειν καὶ τὴν ἄλλην ἔχειν εὐδαιμονίαν, εἴ γε «δεῖ τῶν παρ’ ἡμῶν οὐδενός»· ἢ εἰ πᾶσα ἀνάγκη καὶ ἡμᾶς ὁτιοῦν εἰσφέρειν τοὺς μὴ τὴν πίστιν εἰσενεγκόντας τῷ Σωτῆρι μηδὲ ἀναβιῶναι.

53. Ἔστι τοίνυν ἐκεῖνο περὶ τούτων εἰπεῖν. Ἡ ἀνάστασις φύσεώς ἐστιν ἐπανόρθωσις· τὰ δὲ τοιαῦτα προῖκα δίδωσιν ὁ Θεός -ὥσπερ γὰρ πλάττει μηδὲ βουλομένους, οὕτως ἀναπλάττει μηδὲν προεισενεγκόντας-. Ἡ δὲ βασιλεία ἐκείνη καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ θεωρία καὶ τὸ συνεῖναι Χριστῷ τρυφή ἐστι τῆς θελήσεως· διὰ τοῦτο τοῖς θελήσασι καὶ ἠγαπηκόσι καὶ ποθήσασιν ἔξεστι μόνοις· τούτους μὲν γὰρ καὶ τρυφᾶν ἀκόλουθόν ἐστι τῶν ποθουμένων παρόντων, τὸν δὲ μὴ βουληθέντα ἀμήχανον. Πῶς γὰρ ἂν καὶ τρυφᾶν δύναιτο καὶ χαίρειν παρόντων, ὧν οὐκ ἔλαβε πόθον ἀπόντων; ἐπεὶ μηδὲ ἐπιθυμῆσαι τηνικαῦτα δύναιτ’ ἂν καὶ ζητῆσαι τυχεῖν, ὅτι οὐχ ὁρᾷ τὸ κάλλος ἐκεῖνο, καὶ ὅ φησιν ὁ Κύριος· «Οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ οὐδὲ γινώσκει αὐτό», τυφλὸς ἐντεῦθεν εἰς τὸν βίον ἐκπεσὼν ἐκεῖνον καὶ πάσης αἰσθήσεως καὶ δυνάμεως ἀπεστερημένος, δι’ ὧν ἔξεστι καὶ γνῶναι τὸν Σωτῆρα καὶ θελῆσαι συνεῖναι καὶ δυνηθῆναι.

54. Διὰ τοῦτο οὐ χρὴ θαυμάζειν, εἰ ζήσονται μὲν ἀθάνατα πάντες, οὐ πάντες δὲ μακαρίως· ὅτι τῆς μὲν περὶ τὴν φύσιν ἁπλῶς τοῦ Θεοῦ προνοίας ἀπολαύουσι πάντες ὁμοίως· τῶν δὲ τὴν θέλησιν κοσμούντων δώρων, μόνοι τῶν ἄλλων οἱ περὶ Θεὸν εὐσεβεῖς. Ὁ δὲ λόγος, ὅτι πᾶσι μὲν ὁ Θεὸς ἅπαντα βούλεται τἀγαθά, καὶ πάντων ὁμοίως μεταδίδωσι τῶν αὑτοῦ, καὶ ὅσα τὴν θέλησιν εὖ ποιεῖ, καὶ ἃ τὴν φύσιν ἐπανορθοῖ· ἡμεῖς δὲ τῶν μὲν εἰς τὴν φύσιν τοῦ Θεοῦ χαρίτων, ἐπεὶ μὴ δυνάμεθα φεύγειν, καὶ μὴ βουλόμενοι τυγχάνομεν πάντες -καὶ γὰρ καὶ ἄκοντας εὖ ποιεῖ καὶ βιάζεται φιλανθρώπως, ὁπόταν ἀποσείσασθαι τὴν εὐεργεσίαν βουλώμεθα μέν, οὐ δυνώμεθα δέ.

55. Τοιοῦτον δὲ τὸ τῆς ἀναστάσεως δῶρον· οὐ γὰρ ἐφ’ ἡμῖν ἐστιν οὔτε τὸ γεννηθῆναι τὴν ἀρχὴν οὔτε τὸ ἀποθανόντας ἀναβιώσκεσθαι πάλιν ἢ τοὐναντίον. Ἃ δὲ τῆς θελήσεως τῆς ἀνθρωπίνης ἐξήρτηται, λέγω δὴ τὸ ἑλέσθαι τὸ ἀγαθόν, ἁμαρτιῶν ἄφεσις, ἤθους ὀρθότης, ψυχῆς καθαρότης, Θεοῦ φίλτρον, τὸ τούτων ἆθλον ἡ ἐσχάτη μακαριότης. Ταῦτα δὲ ἐφ’ ἡμῖν ἐστι λαβεῖν ἢ φυγεῖν, ὅθεν βουλομένοις μὲν ἔξεστιν, μὴ βουλομένοις δὲ πῶς ἂν γένοιτο αὐτῶν ἀπολαύειν; Οὐ γὰρ ἔστιν ἄκοντας ἐθέλειν, οὐδὲ βιάζεσθαι βουλομένους.

56. Ἔτι δὲ δι’ ἐκεῖνον τὸν λόγον· ἐπεὶ γὰρ μόνος ἔλυσεν ὁ Κύριος τὴν μὲν φύσιν τῆς φθορᾶς, τὴν δὲ γνώμην τῆς ἁμαρτίας, τὸ μὲν «πρωτότοκος γενόμενος τῶν νεκρῶν», τὸ δὲ «πρόδρομος ὑπὲρ ἡμῶν εἰσελθὼν εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων», ἅτε τὴν ἁμαρτίαν ἀποκτείνας καὶ τὸν Θεὸν ἡμῖν διαλλάξας καὶ «τὸ μεσότοιχον καταλύσας» καὶ ὑπὲρ ἡμῶν ἑαυτὸν αὐτὸς ἁγιάσας, ἵνα καὶ ἡμεῖς ὦμεν «ἡγιασμένοι ἐν ἀληθείᾳ»· φανερὸν ὅτι μόνοι λύοιντο ἂν εἰκότως καὶ τῆς φθορᾶς καὶ τῆς ἁμαρτίας, οἱ καὶ θελήσεως αὐτῷ καὶ φύσεως μετασχόντες· τὸ μὲν ὡς ἄνθρωποι, τὸ δὲ ὡς «ἠγαπηκότες τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ» καὶ τὸ πάθος καὶ τοῖς προστάγμασι πεισθέντες καὶ θελήσαντες ἅπερ ἐκεῖνος.

57. Οἱ δὲ τὸ μὲν εἶχον, τὸ δὲ οὐκ ἐδέξαντο, καὶ τὸ μὲν ἀνθρώποις εἶναι σφισὶ συνέβη, πιστεύειν δὲ τῷ Σωτῆρι τὴν σωτηρίαν καὶ κοινωνεῖν τῷ ἀγαθῷ τῆς γνώμης οὐκέτι, τούτους τῆς μὲν ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν καὶ τῶν ἐπὶ δικαιοσύνῃ στεφάνων ἐκπίπτειν ἀκόλουθόν ἐστι, τῇ γνώμῃ διϊσταμένους· λυθῆναι δὲ τὴν ἑτέραν ἐλευθερίαν καὶ ἀναστῆναι τῆς φύσεως τῆς αὐτῆς ὡς ἀνθρώπῳ τῷ Χριστῷ γενομένους, οὐδὲν κωλύει. Τὸ γὰρ βάπτισμα τῆς ἐν Χριστῷ μακαρίας ζωῆς αἴτιόν ἐστι μόνον, οὐ τῆς ζωῆς· ἁπλῶς γὰρ τὴν ἀθάνατον ζωήν, τὸ τὸν Χριστὸν τεθνάναι καὶ ἀναβιῶναι πᾶσι παρέσχεν ὁμοίως. Διὰ τοῦτο ἡ μὲν ἀνάστασις καινόν ἐστι δῶρον πᾶσιν ἀνθρώποις, ἄφεσις δὲ ἁμαρτιῶν καὶ οἱ ἐν οὐρανοῖς στέφανοι καὶ ἡ βασιλεία, ἐκείνων γίνεται μόνων, οἷς ὑπῆρξε προεισενέγκαι τὴν ὀφειλομένην συντέλειαν, οἳ τάττουσιν ἑαυτοὺς ἐνθένδεν, ὡς ἔστιν οἰκείως ἔχειν πρὸς τὸν βίον ἐκεῖνον καὶ τὸν νυμφίον· γεννώμενοι μὲν καινῶς, ὅτι καινὸς ἐκεῖνος Ἀδάμ, κάλλει δὲ λάμποντες καὶ τὴν ὥραν σώζοντες, ἣν αὐτοῖς ἐνεποίησε τὸ λουτρόν, ὄτι «ὡραῖος κάλλει παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων», καὶ τὴν μὲν κεφαλὴν ἑστῶσαν ἔχοντες οἷαι τῶν ὀλυμπιονικῶν ὅτι στέφανός ἐστιν, ὦτα δὲ ὅτι Λόγος, ὀφθαλμοὺς δὲ ὅτι ἥλιος, ὄσφρησιν δὲ ὅτι καὶ μύρον ἐστὶν ὁ νυμφίος καὶ «μύρον ἐκκενωθέν», σεμνοὶ δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἱματίων διὰ τὸν γάμον. Εἶεν.

58. Τίνος χάριν οἱ τὸν Χριστὸν ἀρνησάμενοι μεταγνόντες οὐκ ἀναβαπτίζονται. Ταῦτα δὲ καὶ πρὸς ἕτερον φέρει ζήτημα δίκαιον ὂν μὴ περιῶφθαι. Εἰ γὰρ τὸ μὲν ἐθέλειν καὶ πιστεῦσαι καὶ προσελθεῖν τῶν τοῦ βαπτίσματος δώρων ἐπιτυχεῖς γεγενῆσθαι παρασκευάζει, τὸ δὲ ταῦτα φεύγειν, καὶ τὴν μακαριότητα πᾶσαν ἐκείνην φεύγειν ἐστί, τοὺς μετὰ τὸ λαβεῖν ῥίψαντας καὶ τῆς γνώμης τῆς προτέρας ἑαυτοὺς μεμψαμένους καὶ τὸν Χριστὸν ἠρνημένους, ἐπειδὰν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ἐφ’ οἷς ἠνόμησαν μεταγνόντες αὐτομολῶσιν, ὁ ἱερὸς θεσμός, ἀκόλουθον ὂν ἐπὶ τὸ λουτρὸν αὐτοὺς ἄγειν, καὶ τὰ μυστικὰ τελεῖν ἐξ ἀρχῆς ὡσὰν τὸ πᾶν ἀπολωλεκότας, ὁ δὲ τῷ θείῳ μύρῳ τὰ σώματα αὐτοῖς ἀποσημηνάμενος καὶ μηδὲν πλέον προσθείς, τοῦ κύκλου γράφεται τῶν πιστῶν, τί οὖν πρὸς ταῦτα εἴποι τις ἄν; ἢ δυοῖν τούτων ἡμῖν τὴν πρὸς Θεὸν εὐσέβειαν δυναμένων -τοῦ τε λαβεῖν ὀφθαλμὸν ἀπὸ τῶν μυστηρίων, τοῦ τε χρῆσθαι καὶ πρὸς τὴν ἀκτῖνα ἐκείνην ὁρᾶν- τοῖς προδεδωκόσι τὸν χριστιανισμὸν τὸ μὲν ἀπόλλυται τὸ δεύτερον, ἐκεῖνο δὲ μένει, λέγω δὴ τὴν πρὸς τὸ βλέπειν ἐπιτηδειότητα καὶ παρασκευήν.

59. Αἴτιον δὲ ὅτι τὸ μὲν ἀποβαλεῖν ἔξεστι βουλομένοις, ἡμέτερον γὰρ ἢ στέρξαι τὸν ἥλιον ἢ πρὸς τὴν ἀκτῖνα μῦσαι τὸν ὀφθαλμόν· τό γε μὴν αὐτὸν ἐκκόψαι τὸν ὀφθαλμὸν καὶ τὴν πλάσιν ἐκείνην παντάπασι διαφθεῖραι, τῶν ἀμηχάνων ἡμῖν. Εἰ γὰρ τῶν ἐν τῇ ψυχῇ δυνάμεων, μεθ’ ὧν ἡμᾶς ἡ φύσις ἐγέννησεν, οὐδ’ ἡντινοῦν δυνάμεθα λύειν, ἥκιστα δὴ πάντων, ἣν ἡμῖν ἀναγεννῶν αὐτὸς ἀμέσως ἐνέθηκεν ὁ Θεός· ἐπεὶ καὶ αὐτὸ τὸ ἐν ἡμῖν ἡγούμενον, ὅ τι ποτέ ἐστι πλάττει καὶ διατίθησι τὸ λουτρόν, εἴτε λόγου καὶ γνώμης αὐτονομίαν, εἰθ’ ἕτερον ὁτιοῦν χρὴ τοῦτο νομίσαι, ᾧ πᾶσα μὲν εἴκει δύναμις τῆς ψυχῆς καὶ πρὸς τὴν ἐκείνου φέρεται κίνησιν, ἐπιτάττει δὲ οὐδὲν οὐδὲ δύναται μεταβάλλειν, ἀλλ’ οὐδὲ αὐτὸ ἑαυτό -κρεῖττον γὰρ οὐδὲν γένοιτ’ ἂν ἑαυτοῦ-  καὶ οὐ μὴν οὐδὲ τὸν Θεὸν εἰκός· οὐ γὰρ ἀφέλοιτ’ ἂν ὧν ἡμῖν κατέθετο δώρων οὐδέν· «ἀμεταμέλητα γὰρ τὰ χαρίσματα, φησί, τοῦ Θεοῦ»· καὶ ὅλως ἄπειρος ἀγαθότης ὢν βούλεται πᾶν ἡμῖν ἀγαθὸν καὶ δίδωσί γε, ἀλύτου τῆς τοῦ αὐτεξουσίου προεδρίας ὑποκειμένης.

60. Τοιοῦτον δὲ τὸ τοῦ βαπτίσματος ἀγαθόν. Οὐ γὰρ ἄγχει τὴν γνώμην οὐδὲ κατέχει, ἀλλὰ δύναμις οὖσα, τοὺς μὲν χρωμένους ὤνησε, τοὺς δὲ μὴ χρωμένους οὐδὲν ἐκώλυσε μεῖναι πονηρούς· καθάπερ καὶ τὸ σῶν ἔχειν τὸν ὀφθαλμὸν οὐκ ἂν προσταίη τοῖς ἐν σκότει ζῆν βουλομένοις. Καὶ δῆλον αὐτόθεν· αὐτοὶ γὰρ οὗτοι μάρτυρες σαφεῖς, οἱ μετὰ τὸ λούσασθαι καὶ τὰ ἐκεῖθεν πάντα λαβεῖν, εἰς τὴν ἐσχάτην ἀσέβειαν καὶ μοχθηρίαν ἐξενεχθέντες. Διὰ ταῦτα τοίνυν τῷ μὴ τὰς ἐντεθείσας ἀποθέσθαι δυνάμεις, πλάσεως δευτέρας οὐ δεομένους, ὁ ἱερεὺς λούει μὲν οὐδαμῶς, χρίων δὲ πνευματικὴν ἐνίησι χάριν εὐσεβείας, οἶμαι, καὶ φόβου Θεοῦ καὶ ἀγάπης καὶ τῶν τοιούτων, ἃ τὴν προτέραν αὐτοῖς ἀνακαλεῖσθαι δύναται γνώμην· τοιαῦτα γὰρ τοῖς τελουμένοις ἔχει τὸ μύρον. Καὶ ταῦτα μὲν εἰς τοσοῦτον· ἐπὶ δὲ τὰ ἑξῆς τοῦ λόγου χωρῶμεν.

61. Φανερὸν μὲν οὖν ἐκ τῶν εἰρημένων, ὡς ἄρα τὴν ζωὴν τοῦ Χριστοῦ ζῶσιν οἱ διὰ τοῦ βαπτίσματος γεννηθέντες.

62. Τί ἐστιν ὃ πάσχοντες οἱ βαπτιζόμενοι τῆς ζωῆς τῷ Χριστῷ κοινωνοῦσιν. Τί δὲ ἡ τοῦ Χριστοῦ ζωή; Λέγω δή· τί ἐστιν ἐκεῖνο τὸ πάθος, ὃ τοῦ βαπτίσματος ἀπολελαυκότες οἱ λελουμένοι τοῦ βίου τῷ Χριστῷ κοινωνοῦσι; δῆλον οὔπω γέγονεν ἔτι.

63. Τούτου δὲ τὸ μὲν πλεῖστον ὑπὲρ τὸν ἀνθρώπινον λόγον· δύναμις γάρ ἐστι τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, ᾗ φησι Παῦλος, καὶ πρὸς βίον ἄλλον παρασκευή. Καθάπερ τοίνυν οὐκ ἔστι καταμαθεῖν ὀφθαλμῶν ἀρετὴν ἢ χρώματος χάριν μὴ τῷ φωτὶ προσάγοντας, καὶ τὰ τῶν ἐγρηγορότων εἰδέναι τοὺς καθεύδοντας ἕως καθεύδουσι, τὸν ἴσον τρόπον οὐδὲ τὰ καινὰ μέλη καὶ τὰς δυνάμεις, οἷς καθαρῶς πρὸς τὸν μέλλοντα βίον ἔξεστι χρῆσθαι, δυνατὸν συνιδεῖν ἐπὶ τοῦ παρόντος, τίνα τέ ἐστιν ἀκριβῶς, καὶ οἷον αὐτοῖς σύνεστι κάλλος· δεῖ γὰρ συγγενοῦς κάλλους καὶ φωτὸς καταλλήλου.

64. Καὶ μὴν μέλη Χριστοῦ ἐσμεν, καὶ τοῦτό ἐστι τὸ τοῦ βαπτίσματος ἔργον· συνέστηκε δὲ ἡ λαμπρότης τῶν μελῶν καὶ τὸ κάλλος ἐν τῇ κεφαλῇ· φαίνοιτο γὰρ ἂν οὐ καλὰ τὰ μέλη μὴ τῇ κεφαλῇ συνημμένα· τούτων δὲ τῶν μελῶν ἡ κεφαλὴ κρύπτεται μὲν ἐπὶ τοῦ παρόντος, φανεῖται δὲ κατὰ τὸν μέλλοντα βίον· τότε δὴ καὶ τὰ μέλη λάμψει καὶ διαδειχθήσεται, ἐπειδὰν μετὰ τῆς κεφαλῆς ἀναλάμψῃ. Καὶ τοῦτο Παῦλος δεικνύς· «Ἀπεθάνετε, φησί, καὶ ἡ ζωὴ ὑμῶν κέκρυπται σὺν τῷ Χριστῷ ἐν τῷ Θεῷ· ὅταν δὲ ὁ Χριστὸς φανερωθῇ ἡ ζωὴ ὑμῶν, τότε καὶ ὑμεῖς ἐν αὐτῷ φανερωθήσεσθε ἐν δόξῃ.» Καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης· «Οὔπω ἐφανερώθη τί ἐσμεν· ὅταν δὲ φανερωθῇ, ὅμοιοι αὐτῷ ἐσόμεθα.»

65. Διὰ ταῦτα νῦν τελείως μὲν τὴν δύναμιν τῆς ζωῆς ταύτης οὐκ ἔνεστι γνῶναι, οὐδὲ αὐτοὺς δήπου τοὺς μακαρίους· ἀλλὰ τὸ πλεῖστον ὁμολογοῦσιν ἀγνοεῖν, καὶ ἐν αἰνίγματι καὶ ἐν ἐσόπτρῳ καὶ ἐκ μέρους γινώσκειν, καὶ ἃ δὲ δύνανται γινώσκειν, οὐδὲ ταῦτα ἔνι λόγῳ φανῆναι. Ἀλλ’ ἔστι μὲν αἴσθησις αὐτῶν καὶ γνῶσις τοῖς γε καθαροῖς τὴν καρδίαν· ῥῆμα δὲ ἢ λόγον, ὃς ἐφαρμόσει τοῖς ἐγνωσμένοις καὶ τοῦ μακαρίου πάθους γένοιτ’ ἂν σημεῖον τοῖς ἀγνοοῦσιν, ἀμήχανον εὑρεῖν. Καὶ γάρ ἐστιν ὧν ἤκουσεν ὁ ἀπόστολος, εἰς τὸν παράδεισον καὶ τρίτον οὐρανὸν ἁρπαγείς· «ἄρρητα ῥήματα, φησίν, ἃ οὐκ ἐξὸν ἀνθρώπῳ λαλῆσαι.»

66. Ἃ δὲ καὶ γινώσκεται καὶ ῥηθῆναι δύναται τῆς ζωῆς, καὶ τῶν ἀφανῶν ἀπόδειξιν ἔχει, τὰ τοῖς μεμυημένοις κατωρθωμένα· τὸ καινὸν ἦθος τῶν λουσαμένων οἳ τὴν τάξιν ἔσωσαν, ἡ ὑπερφυὴς ἀρετὴ καὶ τοὺς ἀνθρωπίνους νικῶσα νόμους, ἧς οὔτε σοφίαν, οὔτε γυμνασίαν, οὐ τὸ πεφυκέναι οὔτε ἄλλο ὁτιοῦν ἔστιν αἰτιᾶσθαι τῶν ἀνθρωπίνων.

67. Ἥ τε γὰρ ψυχὴ πρὸς τοιαῦτα προὐθυμήθη, οἷα μηδ’ ἀναπλάσαι ῥάδιον ἦν ἀνθρώποις· τό τε σῶμα τὴν προθυμίαν οὐκ ἔσβεσεν, ἀλλὰ πόνων ἠνέσχετο τοσούτων, ὅσων ἐπεθύμησεν ἡ ψυχή· καίτοι καὶ ψυχῆς καὶ σώματος δύναμις ὥρισται, καὶ πρὸς πάντα πόνον οὔτε ταύτην οὔτε ἐκείνην ἑστάναι δυνατόν, ἀλλ’ ἔστιν οὓς δυνηθεῖσαι νικῆσαι ἐπὶ τῶν ἄλλων, ἡ μὲν ἀπεῖπε, τὸ δὲ ἐλύθη. Τῶν δὲ μακαρίων ψυχῶν ἐκείνων οὐδὲν ἐκράτησεν, ἀλλ’ ὅσαπερ ἂν ἀλγηδόνων εἴδη καὶ πόνων οὐδ’ αὐτονομία πλάσαι λογισμῶν, τοσούτων ἠνέσχοντο καὶ πρὸς τοσαῦτα ἐκαρτέρησαν.

68. Καὶ οὔπω λέγω τὸ καινότατον. Οἵ γε οὐδὲ ἠνέσχοντο οὐδὲ ἐκαρτέρησαν· οὐ γὰρ ἐλπίδι μεγίστων ἄθλων καὶ ζωῆς ἀμείνονος τὴν παροῦσαν περιεῖδον, λέγω κρίσει τινὶ καὶ λογισμῷ πρὸς ταύτην ἀφιγμένοι τὴν τόλμαν, καὶ ἐνεγκόντες μέν, ἀηδῶς δέ, καθάπερ οἱ νοσοῦντες ἰατροῦ πῦρ καὶ μάχαιραν· ἀλλὰ τοῦτό ἐστι τὸ καινότατον· ὅτι τὰς πληγὰς αὐτὰς ἐφίλουν, αὐτῶν ὠρέγοντο τῶν πόνων, αὐτὸν ποθεινὸν ἡγοῦντο τὸν θάνατον, καὶ εἰ μηδὲν ἄλλο προὔκειτο. Οἱ μὲν γὰρ ξίφους ἐπεθύμησαν καὶ στρεβλώσεων καὶ θανάτου, καὶ γενομένοις ἐπὶ τῆς πείρας μείζων ἦν ἡ προθυμία· οἱ δὲ διὰ βίου κακοπαθεῖν καὶ πονεῖν καὶ πόρρω πάσης ἀνέσεως ζῆν, καὶ τοῦτο τρυφὴν νομίζειν τὸ καθ’ ἡμέραν ἀποθνήσκειν καὶ ἠκολούθησε τὸ σῶμα καὶ ἐβοήθησε κατὰ τῶν σωματικῶν ἀγωνιζομένοις νόμων. Καὶ ταῦτα οὐ δύο καὶ τρεῖς καὶ εἴκοσιν, οὐδὲ ἄνδρες μόνον οὐδ’ οἱ ἐν ἡλικίᾳ μόνον, ἀλλὰ μυρίοι μὲν καὶ πλῆθος ἀριθμοῦ κρεῖττον, γένος δὲ ἑκάτερον, ἡλικία δὲ πᾶσα ὁμοίως.

69. Τοῦτο δὲ μάλιστα δῆλον ἐγένετο ἐπὶ τῶν μαρτύρων. Τούτων γὰρ καὶ οἱ πρὸ τῶν διωγμῶν πιστοί, καὶ οἷς ἐπ’ αὐτῶν τῶν διωγμῶν τὴν ἀληθινὴν ζωὴν ὁ Χριστὸς ἐνέθηκεν, ἅμα τε ἐπεδείκνυντο τοῖς διώκταις τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν καὶ ἀνεῖπον τοὔνομα καὶ ἐπεθύμουν ἀποθνήσκειν, καὶ μιᾷ βοῇ τοὺς δημίους ἐξεκαλοῦντο καθάπερ ἐπί τι φαινόμενον ἀγαθόν, ὁμοίως καὶ γυναῖκες καὶ κόραι καὶ ἄνδρες καὶ παῖδες καὶ πᾶν ἐπιτήδευμα καὶ πᾶς βίος.

70. Δεῖ γὰρ καὶ τοῦτο προσθεῖναι· ὅτι μικρὰν οὐδὲ τοῦτο διαφορὰν εἰσάγει τῷ γένει. Καὶ γὰρ οὐχ ὁμοίως ἂν πρὸς ἀγῶνας ἔχοι καὶ πόνους ὅ τε ζῶν ἐν ἱδρῶσι καὶ ᾧ βίος ἐστὶν ἀνειμένος· καὶ ξίφος καὶ θάνατον οὐ τοῖς αὐτοῖς ἂν ὀφθαλμοῖς ἴδοι στρατιώτης καὶ αὐλητής. Τούτων οὐδὲν ἐκώλυσε τὴν θαυμαστὴν ἐκείνην φοράν, οὐδὲ προσέστη τῷ μὴ πάντας ὁμοίως εἰς αὐτὴν ἀφικέσθαι τῆς φιλοσοφίας τὴν κορυφήν· ἀλλ’ ὅτι μία ἦν ἡ πάντας τίκτουσα καὶ πλάττουσα δύναμις, πάντες τὸν ἔσχατον τῆς ἀρετῆς κατειλήφεσαν ὅρον καὶ τὸ ἀγαθὸν ἐτίμησαν καὶ ἐφίλησαν ὑπὲρ τὸ εἰκὸς τῆς φύσεως, οἵ γε ὑπὲρ αὐτοῦ καὶ ψυχῶν αὐτῶν ὑπερεῖδον. Καὶ γὰρ καὶ γυναῖκες τῶν ἐπὶ σκηνῆς καὶ ἄνδρες διεφθαρμένοι καὶ τοιοῦτον πλῆθος τόν τε λόγον ἐδέχοντο τῆς κοινῆς ἡμῶν σωτηρίας καὶ μετεσκευάζοντο καὶ μετεπλάττοντο τὴν καλὴν ἁρμονίαν ἁρμοζόμενοι, καὶ οὕτως ἀθρόον καὶ οὕτω ῥαδίως, ὥσπερ προσωπεῖον ἀμείβοντες.

71. Συνέβη δὲ πολλοῖς καὶ μὴ λουσαμένοις εἰς τοῦτον τελέσαι τὸν χορόν, οὓς ὕδατι μὴ βαπτισθέντας ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας, αὐτὸς ἐβάπτισεν ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Πολλοῖς μὲν οὖν καὶ νεφέλην ἔδωκε καὶ ὕδωρ ἐκ γῆς αὐτόματον καὶ οὕτως ἐβάπτισε· τοὺς πλείους δὲ ἀφανῶς ἀνέπλασεν. Ὥσπερ γὰρ «τὸ ὑστέρημα τοῦ Χριστοῦ» τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας, Παῦλος καὶ εἴ τις κατ’ ἐκεῖνον, «ἀναπληροῖ», οὕτως οὐδὲν ἀπᾷδον, εἰ τὸ ὑστέρημα τῆς Ἐκκλησίας ἡ κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας ἀναπληρώσει. Εἰ γάρ ἐστιν ἅττα μέλη τῇ κεφαλῇ δοκεῖ βοηθεῖν, πόσῳ δικαιότερον, ὧν ἐλλείπει τοῖς μέλεσιν, αὐτὴν προσθεῖναι τὴν κεφαλήν. Καὶ ταῦτα μὲν τοῦτον ἂν ἔχοι τὸν τρόπον· ἀναληπτέον δ’ ἂν εἴη τὸν λόγον.

72. Ταύτην μὲν οὖν τὴν δύναμιν, ᾗ τὴν τόλμαν ἐτόλμησαν καὶ τὴν προθυμίαν προὐθυμήθησαν, καὶ εἰς τέλος ἀγαγεῖν ἃ προὐθυμήθησαν ἐδυνήθησαν, ὡς οὐκ ἔστιν εὑρεῖν ἐν τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων, οὐκ ἂν οὐδὲ λόγου δέοι δεικνύναι· λοιποῦ δὲ ὄντος ἐξ ἀνάγκης αἰτίαν τούτων τιθέναι τὴν τοῦ βαπτίσματος χάριν, ζητῶμεν ἔτι τὸν τρόπον ὅπως ταῦτα αὐτοὺς εἰργάσατο τὸ λουτρόν.

73. Φανερὸν μὲν οὖν ὡς ἄρα ἐρώντων ἦσαν οἱ πόνοι καὶ οἱ ἀγῶνες ἐκεῖνοι, καὶ τὰ Χριστοῦ βέλη καὶ φίλτρα πρὸς ταύτην αὐτοὺς ἐξήγαγε τὴν καινοτομίαν· τί δὲ τῶν ἐρώντων τὸ αἴτιον, καὶ τί παθόντες οὕτως ἐφίλησαν, καὶ πόθεν τὸ πῦρ ἐδέξαντο τοῦτο, σκοπῶμεν ἤδη.

74. Ὅτι Θεοῦ αἴσθησιν ἐναργῆ τινα τοῖς βαπτιζομένοις παρέχει τὸ βάπτισμα, δι’ ἧς οἱ ἅγιοι τὰ πάντων μέγιστα κατώρθωσαν. Καὶ γάρ ἐστι μὲν τὸ εἰδέναι τοῦ φιλεῖν αἴτιον, καὶ τοῦτο ἐκεῖνο τίκτει, καὶ οὐκ ἔστι λαβεῖν ἔρωτα τῶν καλῶν οὐδενὸς μὴ καταμαθόντα ὡς ἔχει κάλλους· ἐπεὶ δὲ τὸ εἰδέναι τοῦτο συμβαίνει μὲν μάλιστα καὶ τελείως, συμβαίνει δὲ ἀτελῶς ἔχειν, εἰκὸς ἂν εἴη καὶ τὸ φίλτρον ὁμοίως ἔχειν· καὶ τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν, ἃ μὲν γινώσκεται τελείως, καὶ φιλεῖται τελείως καὶ ὥσπερ τοσῷδε κάλλει προσῆκε, τῶν δὲ μὴ σφόδρα φανερῶν, τοῖς ἐρῶσι καὶ ὁ ἔρως ἀσθενῶς ἔχει. Οὐκοῦν ἐκεῖνο γίνεται δῆλον, ὡς ἐπίγνωσίν τινα Θεοῦ καὶ αἴσθησιν αὐτοῖς ἐνέθηκε τὸ λουτρόν, καὶ τὸν καλὸν σαφῶς ἔγνωσαν, καὶ τῆς ὥρας ᾔσθοντο, καὶ ἐγεύσαντο τοῦ κάλλους ἐκείνου· λέγω δὴ πείρᾳ τινὶ τελεώτερον ἢ διδασκαλία δύναται γνωρίσαι καταμαθόντες.

75. Διττῆς γὰρ ἡμῖν τῆς τῶν πραγμάτων γνώσεως οὔσης, τῆς μὲν ἣν ἄν τις ἀκοῇ τύχοι λαβών, τῆς δὲ ἣν δι’ ἑαυτοῦ καταμάθοι· ἐκείνως μὲν οὐκ αὐτοῦ τοῦ πράγματος ἁπτόμεθα, ἀλλ’ ὥσπερ ἐν εἰκόνι τινὶ τοῖς λόγοις ὁρῶμεν, καὶ οὐδ’ ἀκριβῶς αὐτοῦ τοῦ εἴδους εἰκόνι· καὶ γὰρ ἀμήχανον αὐτῷ παντάπασιν ὅμοιον εὑρεῖν ἐν τοῖς οὖσι, ᾧ παραδείγματι χρησαμένοις εἰς τὴν ἐκείνου γνῶσιν ἀρκέσει· τὸ δὲ πεῖραν λαβεῖν αὐτοῖς ἐστὶ τοῖς πράγμασιν ἐντυχεῖν.

76. Ὅθεν ἐνταῦθα μὲν αὐτὸ τὸ εἶδος τῇ ψυχῇ προσβάλλει καὶ τὴν ἐπιθυμίαν ἀνίστησι καθάπερ ἴχνος τῷ κάλλει σύμμετρον· ἐκεῖ δὲ τῆς μὲν ἰδέας αὐτῆς τῆς ἰδίας τοῦ πράγματος ἀπολειφθέντες, ἐξ ὧν δὲ κοινωνεῖ τοῖς ἄλλοις ἀσαφῆ τινα καὶ ἀμυδρὰν εἰκόνα λαβόντες αὐτοῦ, ταύτῃ μετροῦμεν τὸν περὶ τὸ πρᾶγμα πόθον· ὅθεν οὐ φιλοῦμεν ὅσον ἐκεῖνο φιλητόν, οὐδὲ πάσχομεν ὅσον ἐκεῖνο δύναται δρᾶν. Καθάπερ γὰρ διάφορον εἶδος τῆς οὐσίας ἑκάστου, καὶ διάφορον ἐντίθησι τῇ ψυχῇ λόγον, οὕτω καὶ φίλτρον· οὐκοῦν ἡ τοῦ Σωτῆρος ἐν ἡμῖν ἀγάπη, ὅταν μὲν οὐδὲν ἐπιδείξηται καινὸν οὐδ’ ὑπερφυές, δῆλοι καθέσταμεν ὡς ἄρα μόναις ἐνετύχομεν ταῖς περὶ αὐτοῦ φωναῖς, ἐξ ὧν πῶς μὲν ἂν γένοιτο γνῶναι καλῶς, ᾧ μηδὲν ὅμοιόν ἐστιν εὑρεῖν, οὐδ’ ὃ κοινὸν αὐτῷ καὶ τοῖς ἄλλοις, οὐδὲ πρὸς ὃ παράδειγμα ἀναφέρεται, οὐδ’ οἷς ἐκεῖνος παράδειγμα; πῶς δὲ καταμαθεῖν μὲν τὸ κάλλος, φιλῆσαι δὲ τοῦ κάλλους ἀξίως;

77. Οἷς δὲ τοιοῦτος ἐγένετο πόθος, ὥστε τῆς φύσεως μὲν ἐκστῆναι, μείζω δὲ καὶ προθυμηθῆναι καὶ δυνηθῆναι ἢ προσῆκεν ἀνθρώποις ἐνθυμηθῆναι, τούτους αὐτοὺς αὐτὸς ἔτρωσεν ὁ νυμφίος, αὐτὸς ἐνῆκεν ἀκτῖνά τινα τοῦ κάλλους τοῖς ὀφθαλμοῖς. Τὸ γὰρ μέγεθος τοῦ τραύματος μηνύει τὸ βέλος, καὶ ὁ πόθος τὸν τρώσαντα δείκνυσιν.

78. Ὅτι ἀδύνατον ἦν λόγοις νουθετούμενον μόνον τὸν ἄνθρωπον τελειωθῆναι. Καὶ τούτῳ διήνεγκε τῆς Παλαιᾶς ἡ Καινὴ Διαθήκη καὶ τοῦτ’ ἄμεινον εἶχεν, ὅτι τότε μὲν λόγος ἦν ὁ παιδεύων, νῦν δὲ αὐτὸς παρὼν ὁ Χριστὸς ἄρρητόν τινα τρόπον διατίθησι καὶ πλάττει τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχάς. Λόγῳ γὰρ καὶ διδασκαλίᾳ καὶ νόμοις οὐκ ἐνῆν ἀφικέσθαι τοὺς ἀνθρώπους εἰς τὸ ζητούμενον τέλος· εἰ γὰρ ἐνῆν λόγοις, οὐκ ἂν ἐδέησεν ἔργων καὶ τούτων ὑπερφυῶν, Θεοῦ σαρκουμένου καὶ σταυρουμένου καὶ ἀποθνήσκοντος.

79. Τοῦτο δὲ δῆλον ἐγένετο ἐξ ἀρχῆς, ἐξ αὐτῶν τῶν πατέρων ἡμῖν τῆς εὐσεβείας τῶν ἀποστόλων. Πάσης γὰρ ἀπολελαυκότες διδασκαλίας, καὶ ταῦτα αὐτοῦ τοῦ Σωτῆρος, καὶ θεαταὶ γενόμενοι πάντων, καὶ ὧν κατέθετο τῇ φύσει χαρίτων καὶ ὧν ἠνέσχετο ὑπὲρ τῶν ἀνθρώπων καὶ ὡς ἀποθανὼν ἀνεβίω καὶ ὡς κατειλήφει τὸν οὐρανόν, καὶ ταῦτα πάντα καταμαθόντες, ὅμως οὐδὲν καινὸν οὐδὲ γενναῖον οὐδὲ πνευματικὸν οὐδὲ τοῦ παλαιοῦ βέλτιον ἐπεδείξαντο, ἕως ἐβαπτίσαντο. Γενομένου δὲ αὐτοῖς τοῦ βαπτίσματος καὶ τοῦ Παρακλήτου ταῖς ψυχαῖς αὐτῶν ἐμπεσόντος, αὐτοί τε ἐγένοντο καινοὶ καὶ ζωῆς ἐπελάβοντο καινῆς, καὶ τοῖς ἄλλοις ἡγήσαντο, καὶ τὸν περὶ Χριστὸν πόθον καὶ ἑαυτοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις ἀνῆψαν. Εἰ γὰρ καὶ τῷ ἡλίῳ παρῆσαν καὶ διαίτης ἐκοινώνουν καὶ λόγων, ἀλλ’ ἦν αἴσθησις αὐτοῖς τῆς ἀκτῖνος οὔπω, μὴ δεξαμένοις τὸ πνευματικὸν ἐκεῖνο λουτρόν.

80. Τὸν ἴσον δὴ τρόπον καὶ τοὺς ἁγίους ἑξῆς ἅπαντας ἐτελείωσεν ὁ Θεός· καὶ ἐπέγνωσαν αὐτὸν καὶ ἐφίλησαν, οὐ λόγοις παρακληθέντες ψιλοῖς, ἀλλὰ τῇ τοῦ λουτροῦ δυνάμει διατεθέντες, αὐτοῦ πλάττοντος καὶ διατιθέντος τοῦ φιλουμένου· ὃς «κτίζει καρδίαν καθαράν», καὶ «ἀφαίρεται μὲν τὴν λιθίνην, δίδωσι δὲ καρδίαν σαρκίνην», τὴν ἀναισθησίαν ἐκβάλλων, καὶ γράφει μέν, ἀλλ’ ᾗ φησι Παῦλος· «οὐκ ἐν πλαξὶ λιθίναις, ἀλλ’ ἐν πλαξὶ καρδίας σαρκίναις», καὶ οὐ νόμον ἁπλῶς, ἀλλὰ τὸν νομοθέτην αὐτὸν αὐτὸς ἑαυτόν. Τοῦτο δὲ καὶ πολλοῖς τῶν ἁγίων φανερώτατα διεδείχθη, οὓς μήτε λόγοις τἀληθὲς μαθεῖν δυνηθέντας μήτε θαύμασι τὴν τοῦ κηρυττομένου δύναμιν ἐπιγνόντας, χριστιανοὺς ἀκριβεῖς ἀθρόον ἀπέδειξε δεξάμενον τὸ λουτρόν.

81. Πορφύριος γοῦν ὁ μακάριος ἐπὶ τῶν καιρῶν γενόμενος ἐκείνων, ἐν οἷς ὁ τοῦ Χριστοῦ νόμος πάσης ἐκράτει τῆς οἰκουμένης, καὶ τῆς μὲν φωνῆς τῶν κηρύκων ἤκουσαν ἄνθρωποι πάντες, τρόπαια δὲ μαρτυρικοῖς ἀγῶσιν ἐπήγνυτο πανταχοῦ, φωνῆς λαμπρότερον τῷ Χριστῷ τὴν ἀληθῆ θεότητα μαρτυροῦντα· καὶ μυρίων μὲν ἀκούσας λόγων, τοσούτων δὲ ἀριστέων καὶ θαυμάτων γενόμενος θεατής, ὅμως ἔμενε πλανώμενος καὶ τὸ ψεῦδος τῆς ἀληθείας ἔμπροσθεν ἄγων· ἐπεὶ δὲ ἐβαπτίσθη, καὶ τοῦτο παίζων, οὐ χριστιανὸς ἦν εὐθὺς μόνον ἀλλὰ καὶ εἰς αὐτὸν τὸν τῶν μαρτύρων ἐτέλεσε χορόν. Καὶ γὰρ μῖμος ὤν, καὶ τοῦτ’ αὐτὸ ποιούμενος ἔργον, ἐτόλμησε καὶ ταύτην τὴν τόλμαν, ὡς δὴ γέλωτα κινήσων, καὶ προσέπαιξε τὸ λουτρόν, καὶ ἐβάπτισεν ἑαυτὸν εἰς ὕδωρ καθείς, ἐπὶ τοῦ θεάτρου τὴν Τριάδα ἀναβοήσας. Καὶ οἱ μὲν ἐγέλων, οἷς ἐπεδείκνυτο τὸ δρᾶμα, τῷ δὲ οὐκέτι γέλως ἦν, οὐδὲ σκηνὴ τὰ παρόντα, ἀλλ’ ὡς ἀληθῶς γέννησις καὶ ἀνάπλασις καὶ τοῦτ’ αὐτὸ ὅπερ ἐστὶ τὸ μυστήριον. Ἐξῆλθε γὰρ ἀντὶ μίμου, ψυχὴν ἔχων μαρτυρικήν, σῶμα γενναῖον, ὥσπερ εἰς φιλοσοφίαν ἠσκημένον καὶ πόνους, γλῶσσαν ἐφελκομένην ἀντὶ γέλωτος τυράννου θυμόν· καὶ οὕτως ἐσπούδασεν ὁ διὰ βίου παίζων ἐκεῖνος, καὶ οὕτω περὶ τὸν Χριστὸν προὐθυμήθη, ὥστε πολλῶν ἀνασχόμενος βασάνων, ἡδέως ἀπέθνησκεν ἵνα μηδὲ τῇ γλώττῃ προδῷ τὸ φίλτρον.

82. Οὕτω καὶ Γελάσιος τὸν Χριστὸν ἐφίλησε καὶ τοῦτον ἔγνω τὸν τρόπον. Καὶ ὡς ἔοικε, προσῆλθε μὲν ἑκάτερος ἐχθρῶς ἔχων καὶ πολεμίως· ἐπεὶ δὲ τὸν ὀφθαλμὸν αὐτῷ τῆς ψυχῆς ἀνέωξεν ὁ πολεμούμενος καὶ τὴν οἰκείαν ἔδειξεν ὥραν, ἐξέστη τε εὐθὺς ἐπὶ τῷ κάλλει καὶ τὴν ἐναντιωτάτην ἐπεδείξατο γνώμην, καὶ ἦν ἐραστὴς ἀντὶ πολεμίου. Καὶ γὰρ ἔκστασις ἦν ὁ ἔρως ἐκεῖνος, ὅτι τοὺς ἁλόντας ἐκτὸς τῶν ἀνθρωπίνων ἤγαγεν ὅρων· καὶ τοῦτο δεικνὺς ὁ προφήτης· «Ἐκστήσονται, φησί, πολλοὶ ἐπὶ σοί», ἐν οἷς περὶ τοῦ σταυροῦ καὶ τοῦ θανάτου πρὸς τὸν Χριστὸν διαλεγόμενος ἔφη· «ὃν τρόπον ἐκστήσονται πολλοὶ ἐπὶ σοί, οὕτως ἀδοξήσει ἀπὸ ἀνθρώπων τὸ εἶδός σου καὶ τὸ κάλλος σου ἀπὸ τῶν υἱῶν τῶν ἀνθρώπων».

83. Ἀρδαλίων δὲ ὁ γενναῖος ἐβαπτίσθη μὲν καὶ αὐτός, ἀντὶ παιδιᾶς ἄλλης τοῦτο χαριζόμενος τοῖς θεωμένοις· καὶ γὰρ ἦν γέλωτος τεχνίτης καὶ τοιούτων τινῶν ἡδονῶν τοῖς συνοῦσι δημιουργός. Ἐβαπτίσθη δὲ οὐ συμβόλοις οὐδὲ εἰκόσι τὸ πάθος μιμησάμενος τοῦ Σωτῆρος, ἀλλ’ αὐτοῖς τοῖς πράγμασι. Καὶ γὰρ τὴν καλὴν ὁμολογίαν καὶ τὴν τῶν μαρτύρων ὑπεκρίνατο καρτερίαν· καὶ ἀνηρτήθη μὲν ἐπὶ τοῦ ξύλου γυμνός, παίζων ὑπὸ παιζόντων· ἐπεὶ δὲ ἀνεῖπε τὸν Χριστὸν καὶ ᾔσθετο τῶν πληγῶν, ἀθρόον μετέβαλε, καὶ ἡ ψυχὴ τῇ φωνῇ συνέβη, καὶ ἡ γνώμη τοῖς πλάσμασιν ἠκολούθει· καὶ ἦν ἀληθῶς ὃ παίζων ἑαυτὸν ἐκάλει, χριστιανός, καὶ γίνεται πληγῶν παιζόντων καὶ φωνῆς πεπλασμένης ἔργον τοσοῦτον· καὶ τὸν Χριστὸν ὅτι φιλεῖν εἶπεν, εὐθὺς ἐφίλει, τοῦ ἔρωτος πυρὸς δίκην ἀπὸ τοῦ στόματος ἐπ’ αὐτὴν εἰσπνεύσαντος τὴν καρδίαν. Καὶ τοῖς μὲν ἄλλοις «τὸ ἀγαθὸν ἀπὸ τοῦ ἀγαθοῦ θησαυροῦ τῆς καρδίας» ἐπὶ τὸ στόμα χωρεῖ, Ἀρδαλίονι δὲ ὁ θησαυρὸς ἄνω ποταμῶν ἐπὶ τὴν καρδίαν ἀπὸ τοῦ στόματος ἦλθεν.

84. Ὢ τῆς ἀρρήτου τοῦ Χριστοῦ δυνάμεως! Οὐ γὰρ εὐεργετήσας οὐδὲ μεταδοὺς στεφάνων, οὐδὲ τοῦτο γοῦν χρηστῶν αὐτὸν ἐξαρτήσας ἐλπίδων, ἀλλὰ τῶν πληγῶν καὶ τῆς ἀτιμίας λαβὼν κοινωνόν, οὕτως εἷλε καὶ ἀνηρτήσατο, ὥστε ἔπεισε μὲν ἃ πρότερον οὐδὲ ἀκούων ἀνεκτῶς εἶχεν, ἐξέστησε δὲ συνηθείας ἀθρόον, ἣν μακρὸς αὐτῷ συνέτηξε χρόνος· μετέστησε δὲ πρὸς τὴν ἐναντιωτάτην ἕξιν τὴν γνώμην, ἀπὸ τοῦ πάντων κακίστου καὶ πονηροτάτου πρὸς τὸ βέλτιστον ἁπάντων μεταγαγών· οὔτε γὰρ μίμου φαυλότερον γένοιτ’ ἂν οὐδὲν οὔτε φιλοσοφώτερον μάρτυρος. Τούτοις τί κοινὸν καὶ τῷ φυσικῷ λόγῳ; τίνα ἀκολουθίαν ἔχει, πληγὰς καὶ ἀτιμίαν ἔρωτα τίκτειν, καὶ ὑπὲρ ὧν φεύγειν τὸν χριστιανισμὸν καὶ τὸν πιστὸν ἀκόλουθον ἦν, διὰ τούτων ἑλεῖν καὶ χειρώσασθαι τὸν ἐχθρόν; καὶ οἷς ἐχθρὸς ἦν· τίς γὰρ ἂν ὀδυνώμενος χαίροι; τούτοις πεῖσαι φιλεῖν τὸν μεμελετηκότα μισεῖν, καὶ φίλον καὶ σπουδαστὴν ἀντὶ πολεμιωτάτου καὶ διώκτου παρασκευάσαι γενέσθαι;

85. Εἶεν. Πρὸς ταῦτα τοίνυν ὁ μὲν λόγος τῆς διδασκαλίας οὐδὲν φαίνεται δυνηθείς, τὸ δὲ πᾶν ἡ τοῦ βαπτίσματος εἰργάσατο δύναμις. Καὶ γὰρ καὶ τῶν λόγων ἤκουσεν Ἀρδαλίων τῆς κοινῆς ἡμῶν σωτηρίας, καὶ θαυμάτων οὐκ ἦν ἀθέατος, πολλῶν ἐπ’ αὐτοῦ παρρησιασαμένων μαρτύρων· ἀλλ’ ἦν οὐδὲν ἧττον ἔτι τυφλώττων καὶ τῷ φωτὶ πολεμῶν, ἕως ἐβαπτίσατο, τὰ στίγματα τοῦ Χριστοῦ δεξάμενος καὶ τὴν καλὴν ὁμολογίαν ὁμολογήσας. Τοῦτο γάρ ἐστιν ὁ τοῦ βαπτίσματος ὅρος, Χριστοῦ μιμήσασθαι τὴν ἐπὶ τοῦ Πιλάτου μαρτυρίαν καὶ τὴν μέχρι σταυροῦ καὶ θανάτου περὶ αὐτῆς καρτερίαν· μιμήσασθαι δὲ ἔστι μὲν διὰ τῶν εἰκόνων καὶ τῶν συμβόλων τούτων τῶν ἱερῶν, ἔστι δὲ αὐτοῖς τοῖς πράγμασι μετὰ κινδύνων τὴν θρησκείαν ἐπιδειξαμένους, καιροῦ καλοῦντος.

86. Πολλῶν γὰρ ἐκ τοῦ παντὸς αἰῶνος ἐπινοηθέντων νοσοῦντι τῷ γένει φαρμάκων, μόνος ὁ τοῦ Χριστοῦ θάνατος τὴν ἀληθινὴν ζωὴν καὶ τὴν εὐεξίαν ἐδυνήθη κομίσαι. Καὶ τούτου χάριν αὐτὸ τὸ τὴν καινὴν γέννησιν γεννηθῆναι καὶ τὸν μακάριον βίον βιῶναι καὶ πρὸς ὑγείαν διατεθῆναι, οὐδέν ἐστιν ἕτερον ἢ τὸ πιεῖν τοῦ φαρμάκου τούτου, καὶ ὡς οἷόν τέ ἐστιν ἀνθρώποις ὁμολογῆσαι τὴν ὁμολογίαν καὶ τοῦ Πάθους ἀνασχέσθαι καὶ ἀποθανεῖν τὸν θάνατον. Αὕτη ἐστὶν ἡ τοῦ καινοῦ νόμου δύναμις, οὕτω γεννᾶται χριστιανός, τοῦτον τὸν τρόπον εἰς τὴν θαυμαστὴν ἀφικνεῖται φιλοσοφίαν, ἔργων μὲν τῶν ἀρίστων ἐπειλημμένος, πίστιν δὲ ἀκίνητον ἔχων, οὐ πειθοῦς ἀνάγκῃ πιστεύων οὐδὲ νόμοις ἄγων τὸ ἦθος, ἀλλὰ δυνάμει Θεοῦ καὶ τοῦτο κἀκεῖνο δεχόμενος καὶ δι’ ἀμφοῖν εἰς τὸ μακάριον Χριστοῦ μορφούμενος εἶδος. «Οὐ γὰρ ἐν λόγοις, φησίν, ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἀλλ’ ἐν δυνάμει», καί· «Ὁ λόγος ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς σωζομένοις ἡμῖν δύναμις Θεοῦ ἐστι».

87. Διὰ ταῦτα καὶ πνευματικὸς μὲν οὗτος ὁ νόμος, ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ πᾶν ἐργάζεται, γραπτὸς δὲ ἐκεῖνος, ὅτι μέχρι τῶν γραμμάτων ἔστη καὶ τῶν φωνῶν· ἀνθ’ ὧν καὶ σκιὰ μὲν καὶ εἰκὼν ἐκεῖνος, πρᾶγμα δὲ καὶ ἀλήθεια τὰ παρόντα· οἱ γὰρ λόγοι καὶ τὰ γράμματα πρὸς αὐτὸ τὸ εἶναι τῶν πραγμάτων εἰκόνος ἔχουσι λόγον. Ταῦτα πρὶν εἰς ἔργον ἐκβῆναι, πολλοῖς πρότερον χρόνοις τῇ γλώττῃ τῶν προφητῶν ἐμήνυσεν ὁ Θεός· «Διαθήσομαι, φησί, διαθήκην καινήν, οὐ κατὰ τὴν διαθήκην ἣν διεθέμην τοῖς πατράσιν ὑμῶν», ἀλλὰ τίνα ταύτην; «Αὕτη, φησίν, ἡ διαθήκη ἣν διαθήσομαι τῷ οἴκῳ Ἰσραὴλ καὶ τῷ οἴκῳ Ἰούδα· τιθεὶς τοὺς νόμους μου εἰς διάνοιαν αὐτῶν καὶ ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν γράψω αὐτούς»· οὐ διὰ φωνῆς ῥυθμίζων, ἀλλ’ αὐτὸς ἀμέσως ὁ νομοθέτης· «Οὐ γὰρ διδάξουσιν ἔτι, φησίν, ἕκαστος τὸν πλησίον αὐτοῦ· Γνῶθι τὸν κύριον, ὅτι πάντες εἰδήσουσί με ἀπὸ μικροῦ ἕως μεγάλου αὐτῶν.» Τούτου τυχὼν τοῦ νόμου καὶ Δαβὶδ τὴν μακαρίαν ἐκείνην ἀφῆκε φωνήν, ὅτι· «Ἐγὼ ἔγνωκα, ὅτι μέγας ὁ Κύριος»· «Ἐγὼ ἔγνωκα» φησίν, πεῖραν αὐτὸς λαβών, οὐ διδασκόντων ἄλλων ἀκούσας. Ὅθεν ἐπὶ τὰ ἴσα καὶ τοὺς ἄλλους ἐνάγων· «Γεύσασθε, φησί, καὶ ἴδετε ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος»· καίτοι πολλοῖς τὴν χρηστότητα Θεοῦ καὶ παντοδαποῖς ὁ μακάριος ἀνύμνησε λόγοις· ὁ δέ, ὡς οὐ δυναμένων ἐνδέξασθαι τὰ ὄντα τῶν λόγων, ἐπὶ τὴν πεῖραν τῶν ὑμνουμένων αὐτοὺς καλεῖ τοὺς ἀκροωμένους.

88. Ταύτην τὴν πεῖραν τὸ λουτρὸν ἐντίθησι ταῖς τῶν βαπτιζομένων ψυχαῖς, καὶ γνωρίζει τῷ δημιουργήματι τὸν δημιουργόν, τῷ νῷ τὴν ἀλήθειαν, τῇ ἐπιθυμίᾳ τὸν μόνον ἐπιθυμητόν. Διὰ τοῦτο καὶ μέγας ὁ πόθος καὶ τὸ φίλτρον ἄρρητον καὶ ὁ ἔρως ὑπερφυής, ὅτι οὐκ ἔστιν οὗ δεῖ, καὶ πάντα συμβαίνει, καὶ οὐδὲν ἀπᾴδει, καὶ πρός γε πᾶσά ἐστιν ὑπερβολή. Σκοπῶμεν γάρ.

89. Ἐπιθυμίαν ταῖς ψυχαῖς ἐνέθηκεν ὁ Θεός, ἂν μέν του δέῃ, τυγχάνειν τοῦ ἀγαθοῦ, νοῆσαι δεῆσαν, τῆς ἀληθείας· καὶ ταῦτα ποθοῦμεν καθαρὰ δήπου, τὸ μὲν ἀγαθὸν τοῦ κακοῦ, τοῦ ψεύδους δὲ τὴν ἀλήθειαν· οὐ γάρ τις ἀπατώμενος χαίρει, οὐδ’ ἂν ἡσθείη πλανώμενος καὶ κακῷ περιτυγχάνων ἀντ’ ἀγαθοῦ. Τούτων ἐπιθυμοῦσιν οὐδὲ πώποτε ἐγένετο τυχεῖν καθαρῶς, ἀλλὰ τὸ παρ’ ἡμῖν ἀγαθὸν καὶ τὸ ἀληθές, οὐ τοῦτό ἐστιν ὃ καλεῖται μᾶλλον ἢ τοὐναντίον· ὅθεν οὐδὲ ἡ τῆς ἀγάπης ἐνταῦθα δύναμις, οὐδὲ ἡ τῆς χαρᾶς, ἐν ἡμῖν δῆλον ἦν ὁπόση τις ἦν, ἃ φιλεῖν ἔδει καὶ οἷς χαίρειν ἦν μὴ παρόντων· οὐδὲ ὁ τοῦ πόθου δεσμὸς γνώριμος οὐδὲ τὸ πῦρ ὅσον, ἦν γὰρ τὸ ποθούμενον οὐδαμοῦ.

90. Τοῖς δὲ γευσαμένοις τοῦ Σωτῆρος αὐτὸ πάρεστι τὸ ποθούμενον, πρὸς ὃν ὁ ἀνθρώπινος ἔρως ὥσπερ εἰς κανόνα τινὰ καὶ ὅρον κατεσκευάσθη τὸ ἐξ ἀρχῆς, καθάπερ θησαυρὸς οὕτω μέγας, οὕτως εὐρύς, ὡς Θεὸν ὑποδέξασθαι δυνηθῆναι. Ταῦτ’ ἄρα καὶ πάντων τυγχάνουσι τῶν ἐν τῷ βίῳ καλῶν οὐδείς ἐστι κόρος, οὐδ’ ἵστησιν οὐδὲν τὴν ἐπιθυμίαν, ἀλλ’ ἔτι διψῶμεν ὥσπερ εἰ μηδενὶ παρῆμεν ὧν ἐποθοῦμεν. Ἡ γὰρ τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν δίψα ἀπείρου δεῖταί τινος ὕδατος· ὁ δὲ κόσμος οὗτος πεπερασμένος ἀρκέσαι δὴ πῶς δύναιτ’ ἄν; καὶ τοῦτό ἐστιν ὅπερ ὁ Κύριος αἰνίττεται πρὸς τὴν Σαμαρείτιδα λέγων· «Ὁ πίνων ἐκ τοῦ ὕδατος τούτου διψήσει πάλιν· ὃς δ’ ἂν πίοι ἐκ τοῦ ὕδατος οὗ ἐγὼ δώσω αὐτῷ, οὐ μὴ διψήσει εἰς τὸν αἰῶνα». Τοῦτο γάρ ἐστι τὸ ὕδωρ ὃ τὴν ἐπιθυμίαν ἵστησι τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν· «Χορτασθήσομαι γάρ, φησίν, ἐν τῷ ὀφθῆναί μοι τὴν δόξαν σου». Καὶ γὰρ ὀφθαλμὸς μὲν κατεσκευάσθη οἷος πρὸς τὸ φῶς ἀρκέσαι, καὶ ἀκοὴ πρὸς ἤχους, καὶ ἕκαστον οἷς ἁρμόττει· ψυχῆς δὲ ἐπιθυμία πρὸς τὸν Χριστὸν ἵεται μόνον· καὶ τὸ κατάλυμα τοῦτό ἐστιν αὐτῇ, ὅτι καὶ ἀγαθὸν καὶ ἀλήθεια καὶ ὁτιοῦν ὧν ἐστιν ἔρως, μόνος ἐστί.

91. Τούτων ἕνεκα καὶ κωλύει τοὺς τυχόντας οὐδὲν φιλεῖν ὅσον ἔρωτος ἐξ ἀρχῆς ταῖς ψυχαῖς ἐνετέθη, καὶ χαίρειν ὅσον δύναται χαίρειν ἡ φύσις, καὶ εἴ τι προσέθηκεν αὐτοῖς ἀρετὴ καὶ τὸ τῆς ἀναγεννήσεως ὕδωρ. Ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἐν τῷ βίῳ καλῶν οὔτε τὸν ἔρωτα οὔτε τὴν χαρὰν ἐνεργὸν εἶναι δυνατόν, ψευδομένων τὴν ἐπωνυμίαν· εἰ γάρ τι καὶ δοκεῖ καλόν, φαυλόν ἐστιν εἴδωλον τοῦ ἀληθοῦς. Ἐνταῦθα δέ, οὐδενὸς ὄντος ὃ κωλύσει, θαυμαστὸν καὶ ἄρρητον διαδείκνυται τὸ φίλτρον καὶ ἡ χαρὰ οὐδ’ ὅση μηνύσαι· μάλιστα μὲν ὅτι πρὸς ἑαυτὸν ἑκάτερον τῶν παθῶν τούτων ἔταξεν ὁ Θεός, ἵνα αὐτὸν μὲν φιλῶμεν, αὐτῷ δὲ χαίρωμεν μόνῳ· καὶ ἔστιν ἀκόλουθον, οἶμαι, λόγον τινὰ πρὸς τὸ ἄπειρον ἀγαθὸν ἐκεῖνο σῴζειν, καὶ τοῦτον ὡς εἰπεῖν τὸν τρόπον σύμμετρον εἶναι.

92. Σκοπῶμεν δὴ τὸ μέγεθος ὅσον, ἔπειτα τῆς ὑπερβολῆς κἀκεῖνο σημεῖον. Πάντων γὰρ ὧν ὑπῆρξεν εἰς ἡμᾶς ἀγαθῶν, μόνην ἀμοιβὴν ἡγεῖται τὸ φίλτρον, καὶ τοῦτο παρ’ ἡμῶν εἰ λάβοι, λύει τὸ χρέος· ὃ τοίνυν ἀπείρων ἐστὶν ἀντίρροπον ἀγαθῶν παρά γε Θεῷ δικαστῇ, πῶς οὐχ ὑπερφυές; Πρόδηλον δὲ ὅτι τῇ τῆς ἀγάπης ὑπερβολῇ παντάπασιν ἐφάμιλλος ἡ χαρά, καὶ τῷ φίλτρῳ συμβαίνει διὰ πάντων τὸ γάννος καὶ ἀκολουθεῖ μεγίστῳ μέγιστον. Φαίνεται τοίνυν ταῖς ἀνθρωπίναις ψυχαῖς ἀγάπης καὶ χαρᾶς μεγάλην τινὰ καὶ θαυμαστὴν ἀποκεῖσθαι παρασκευή, καὶ παρόντος τοῦ ὡς ἀληθῶς χαρίεντος καὶ ἀγαπητοῦ τηνικαῦτα τελέως ἐνεργὸν εἶναι· καὶ τοῦτό ἐστιν ὅπερ χαρὰν ὁ Σωτὴρ πεπληρωμένην καλεῖ.

93. Διὰ ταῦτα καὶ τοῦ Πνεύματος ἐπιδημήσαντος ὁτῳοῦν καὶ τῶν αὑτοῦ μεταδόντος, τῶν ἀνασχόντων ἐκεῖθεν καρπῶν τὰ πρώτην ἔχοντα τάξιν ἀγάπη ἐστὶ καὶ χαρά· «Ὁ γὰρ καρπὸς τοῦ Πνεύματος, φησίν, ἀγάπη, χαρά». Τὸ δὲ αἴτιον, ὅτι τοῦτο πρῶτον αἴσθησιν ἑαυτοῦ παρέχει ταῖς ψυχαῖς ἐπιδημῶν ὁ Θεός· αἰσθανομένοις δὲ τοῦ ἀγαθοῦ, καὶ φιλεῖν καὶ χαίρειν ἀνάγκη.

94. Ἐπεὶ καὶ σωματικῶς φανεὶς τοῖς ἀνθρώποις τοῦτο πρῶτον παρ’ ἡμῶν ἀπῄτει, τὴν ἐπίγνωσιν τὴν ἑαυτοῦ, καὶ τοῦτο ἐδίδασκε, καὶ τοῦτο εἰσῆγεν εὐθύς, μᾶλλον δὲ διὰ τοῦτο μέχρις αἰσθήσεως ἦλθε καὶ ὑπὲρ τούτου τὸ πᾶν εἰργάσατο· καὶ γὰρ «εἰς τοῦτο, φησί, γεγέννημαι καὶ εἰς τοῦτο ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον, ἵνα μαρτυρήσω τῇ ἀληθείᾳ», ἀλήθεια δὲ ἄρα αὐτὸς ἦν, μονονοὺ λέγων· «ἵνα ἐμαυτὸν ἀναδείξω». Τοῦτο καὶ νῦν ποιεῖ τοῖς βαπτιζομένοις ἐπιδημῶν, καὶ μαρτυρεῖ τῇ ἀληθείᾳ, τὸ μὲν δοκοῦν ἀγαθὸν ἐκβάλλων, τὸ δὲ ἀληθὲς εἰσάγων καὶ προδεικνὺς καί, ὅ φησιν αὐτός, «αὐτὸς ἑαυτὸν αὐτοῖς ἐμφανίζων».

95. Ταῦτα δὲ ὡς ἀληθῆ, καὶ τὸ λουτρὸν οἱ λούμενοι τοῦτο Θεοῦ τινα δέχονται πεῖραν φαίνεται μὲν ᾗπερ ἔφην ἀπὸ τῶν πραγμάτων αὐτῶν· εἰ δὲ δεῖ καὶ μαρτυριῶν, πολλῶν καὶ θεοφιλῶν ὄντων καὶ τὰ μεγάλα παρ’ αὐτῷ δυνηθέντων οἳ μαρτυροῦσι, μάλιστα πάντων ὃς ἀντὶ πάντων παρελθὼν ἀρκέσειεν ἂν Ἰωάννης, ὁ φαιδροτέραν μὲν τῆς ἀκτῖνος τὴν ψυχὴν ἔχων, λαμπροτέραν δὲ χρυσοῦ τὴν φωνήν. Δεῖ δὲ αὐτὰ τῆς ἀγαθῆς γλώσσης ἀναγνῶναι τὰ ῥήματα.

96. «Τί δέ ἐστι· ‘τὴν δόξαν κυρίου κατοπτριζόμενοι τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμεθα’; Σαφέστερον μὲν τοῦτο ἐδείκνυτο ἡνίκα τῶν σημείων τὰ χαρίσματα ἐνήργει· πλὴν οὐδὲ νῦν δύσκολον αὐτὸ κατιδεῖν τῷ πιστοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχοντι. Ὁμοῦ τε γὰρ βαπτιζόμεθα, καὶ ὑπὲρ τὸν ἥλιον ἡ ψυχὴ λάμπει, τῷ Πνεύματι καθαιρομένη, καὶ οὐ μόνον ὁρῶμεν εἰς τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ καὶ ἐκεῖθεν δεχόμεθα τὴν αἴγλην. Ὥσπερ ἂν εἰ ἄργυρος καθαρὸς πρὸς τὰς ἀκτῖνας κείμενος, καὶ αὐτὸς ἀκτῖνας ἐκπέμποιεν, οὐκ ἀπὸ τῆς οἰκείας φύσεως μόνον ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς λαμπήδονος τῆς ἡλιακῆς, οὕτω δὴ καὶ ἡ ψυχή, καθαιρομένη καὶ ἀργύρου παντὸς λαμπροτέρα γινομένη, δέχεται ἀκτῖνα ‘ἀπὸ τῆς δόξης’ τοῦ Πνεύματος ‘εἰς δόξαν’ τὴν ἐγγινομένην καὶ τοιαύτην, οἵαν εἰκὸς ‘ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος’.» Καὶ μετ’ ὀλίγα· «Βούλει σοι δείξω τοῦτο καὶ ἀπὸ τῶν ἀποστόλων αἰσθητικώτερον; Ἐννόησον Παῦλον, οὗ τὰ ἱμάτια ἐνήργει, Πέτρον οὗ καὶ σκιαὶ ἴσχυον. Οὐ γὰρ ἄν, εἰ μὴ βασιλέως ἔφερον εἰκόνα καὶ ἀπρόσιτοι ἦσαν αὐτῶν αἱ μαρμαρυγαί, τοσοῦτον τὰ ἱμάτια αὐτῶν καὶ αἱ σκιαὶ ἐνήργησαν· βασιλέως γὰρ ἱμάτια καὶ τοῖς λησταῖς φοβερά. Θέλεις ἰδεῖν καὶ τοῦ σώματος λάμπουσαν ταύτην; ‘Ἀτενίσαντες, φησίν, εἰς τὸ πρόσωπον Στεφάνου, εἶδον ὡς πρόσωπον ἀγγέλου’. Ἀλλ’ οὐδὲν τοῦτο πρὸς τὴν ἔνδοθεν ἀστράπτουσαν δόξαν· ὅπερ γὰρ Μωϋσῆς ἐπὶ τοῦ προσώπου τότε εἶχε, τοῦτο οὗτοι ἐπὶ τῆς ψυχῆς περιέφερον, μᾶλλον δὲ καὶ πολλῷ πλέον. Τὸ μὲν γὰρ Μωϋσέως αἰσθητικώτερον ἦν, τοῦτο δὲ ἀσώματον· καὶ καθάπερ πυραυγῆ σώματα ἀπὸ τῶν λαμπρῶν σωμάτων ἐπὶ τὸ πλησίον ἀπορρέοντα καὶ ἐκείνοις μεταδίδωσι τῆς οἰκείας αὐγῆς, οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν πιστῶν συμβαίνει. Διὰ δὴ τοῦτο τῆς γῆς ἀπαλλάττονται οἱ τοῦτο πάσχοντες, καὶ τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς ὀνειροπολοῦσιν. Οἴμοι. Καλὸν γὰρ ἐνταῦθα καὶ στενάξαι πικρόν, ὅτι τοσαύτης ἀπολαύοντες εὐγενείας οὐδὲ τὰ λεγόμενα ἴσμεν διὰ τὸ ταχέως ἀπολλύναι τὰ πράγματα καὶ πρὸς τὰ αἰσθητὰ ἐπτοῆσθαι. Αὑτὴ γὰρ ἡ δόξα ἡ ἀπόρρητος καὶ φρικώδης μέχρι μὲν μιᾶς καὶ δευτέρας ἡμέρας ἐν ἡμῖν μένει· λοιπὸν δὲ αὐτὴν κατασβέννυμεν, τὸν χειμῶνα ἐπάγοντες τῶν βιωτικῶν πραγμάτων καὶ τῇ πυκνότητι τῶν νεφῶν ἀποκρουόμενοι τὰς ἀκτῖνας.»

97. Ἡ ἀπὸ ἁγίου βαπτίσματος ἐγγινομένη τῇ ψυχῇ. Οὐκοῦν οὐ μέχρι τοῦ διανοηθῆναι καὶ λογίσασθαι καὶ πιστεῦσαι τὸν Θεὸν τοὺς βαπτιζομένους ἔξεστι γνῶναι, ἀλλά τι καὶ μεῖζον καὶ τοῦ πράγματος ἐγγίον ἐν τοῖς ὕδασι τούτοις ἔστιν εὑρεῖν. Τὴν γὰρ ἀστραπὴν ἐκείνην Θεοῦ τιθέναι γνῶσιν ἐν διανοίᾳ, καὶ λόγου τινὰ δᾳδουχίαν εἶναι νομίζειν, οὐκ ἂν εἴη λόγον σῶζον· ὅτε τὴν μὲν ἀφανίζεσθαι συμβαίνει μετὰ μίαν καὶ δευτέραν ἡμέραν ὄχλων καὶ θορύβων τοῖς μεμυημένοις περιχεθέντων· τὴν πίστιν δὲ οὐδείς ἐστιν ὃς ἠγνόησε μεριμνήσας, ἐν οὕτω καὶ ταῦτα χρόνῳ βραχεῖ· ἀλλ’ ἔστι καὶ πράγματα ἔχειν καὶ θεολογεῖν εἰδέναι καλῶς, καὶ τὸ μεῖζον, πάθεσι προσκειμένους εἶναι πονηροῖς καὶ τὸν τῆς σωτηρίας καὶ τῆς ἀληθοῦς φιλοσοφίας λόγον οὐκ ἀγνοεῖν. Ὅθεν δῆλον αἴσθησιν ἄμεσον εἶναί τινα ταῦτα τοῦ Θεοῦ, τῆς ἐκεῖθεν ἀκτῖνος τῆς ψυχῆς αὐτῆς ἀφανῶς ἁπτομένης.

98. Ταύτης σύμβολα τῆς ἀκτῖνος, ἃ τὸ λουτρὸν ἐκδέχεται. Πάντα γὰρ λαμπρότητος γέμει· λαμπάδες, ὠδαί, χορεῖαι, θρίαμβοι, οὐδὲν ὅ τι μὴ φαιδρόν. Ἐσθὴς πᾶσα μὲν λάμπουσα καὶ πρὸς φωτὸς θέαν ἐσκευασμένη· ἡ δὲ πρὸς τῇ κεφαλῇ καὶ αὐτὸ γράφει τὸ Πνεῦμα καὶ τῆς αὐτοῦ παρουσίας αἴνιγμα φέρει τὸ σχῆμα· καὶ γὰρ εἰς εἰκόνα γλώσσης πεποίηται, καθάπερ οἷόν τε καὶ ἱμάτιον τῇ κεφαλῇ σώζειν καὶ τὸ σχῆμα τοῦτο κομίζειν, ἐν ᾧ τὸ Πνεῦμα τοὺς ἀποστόλους ἐξ ἀρχῆς ἐφάνη βαπτίζον· ἐπεὶ καὶ τοῦτο τοῦ σώματος αὐτῶν τηνικαῦτα κατέσχε τὸ μέρος, καὶ ἦν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ἑκάστου πῦρ ἰδεῖν ἐν σχήματι γλώσσης, ἵν’, οἷμαι, τῷ τῆς γλώσσης εἴδει τῆς καθόδου μηνύσῃ τὴν πρόφασιν· ὅτι τὸν συγγενῆ λόγον ἑρμηνεῦσον ἐλήλυθε καὶ διδάξον ἀγνοοῦσι. τοῦτο γάρ ἐστι γλώσσης, ἣ τἄνδον ἐκφέρει, τῶν ἀφανῶν τοῦ νοῦ κινημάτων ἄγγελος οὖσα. Καὶ γὰρ ὁ μὲν τὸν γεγεννηκότα, τὸν δὲ τὸ Πνεῦμα κηρύττει· «Ἐγὼ γάρ, φησίν, ἐδόξασά σε», πρὸς τὸν Πατέρα, καὶ «οὗτος ἐμὲ δοξάσει», τὸν Παράκλητον λέγων ἀντὶ τούτων μὲν οὖν ἐκείνοις ἐν τούτῳ φαίνεται τῷ τύπῳ.

99. Τὸ σύμβολον δὲ ἡμῖν εἰς ἐκεῖνο φέρει τὸ θαῦμα τὸν λογισμὸν καὶ τὴν ἡμέραν ἐκείνην τὴν καλήν, ἣ τοῦ βαπτίσματος τὴν πρώτην εἶδε καταβολήν, ἵν’ εἰδῶμεν ὡς οἱ μὲν οἷς ἐπῆλθε πρώτοις τὸ Πνεῦμα, τοῖς ἑξῆς μετέδοσαν, καὶ οὗτοι τοῖς μετ’ ἐκείνους, καὶ μέχρις ἡμῶν ἦλθε βαδίζον· καὶ οὐκ ἐπιλείψει τὸ δῶρον, ἕως ἂν ἡμῖν αὐτὸς ἐναργῶς ὁ χορηγὸς ἐπιστῇ. Τότε μὲν οὖν τοῖς μακαρίοις ὁ Δεσπότης καθαρὰν αἴσθησιν ἑαυτοῦ παρέξει τῶν ἐπιπροσθούντων ἀνῃρημένων· νῦν δὲ ὥσπερ ἔξεστι τοῖς σαρκὶ παχείᾳ καλυπτομένοις.

100. Ταύτης τῆς αἰσθήσεως ἡ ἄρρητος χαρὰ καὶ ἡ ὑπερφυὴς ἀγάπη καρπός· τούτων δὲ τὸ μέγεθος τῶν κατορθωμάτων, καὶ ἡ θαυμαστὴ τῶν ἔργων ἐπίδειξις, καὶ τὸ διὰ πάντων νικῶντας καὶ στεφανηφοροῦντας ἰέναι. Τούτοις γὰρ ὡπλισμένους τοῖς ὅπλοις οὔτε τῶν δεινῶν οὔτε τῶν ἡδέων ἡττηθῆναι δυνατὸν ἦν· καὶ γὰρ ἡ μὲν χαρὰ τῶν ἀνιαρῶν κατεκράτει, τὰ δὲ ἡδέα οὔτε ἑλκῦσαι εἶχεν οὔτε ἐκλῦσαι τοσαύτῃ δυνάμει φίλτρων συνεστῶτας καὶ δεδεμένους.

101. Τοῦτο τοῦ βαπτίσματος τὸ ἔργον· ἁμαρτιῶν ἀπολῦσαι, ἀνθρώπῳ Θεὸν καταλλάξαι, Θεῷ τὸν ἄνθρωπον εἰσποιῆσαι, ὀφθαλμὸν ταῖς ψυχαῖς ἀνοῖξαι, τῆς θείας ἀκτῖνος γεῦσαι, τὸ σύμπαν εἰπεῖν, πρὸς τὸν μέλλοντα βίον παρασκευάσαι. Οὐκοῦν εἰκότα ποιοῦμεν, ὄνομα αὐτῷ τιθέμενοι Γέννησιν καὶ ἃ τὸν ἴσον δύναται λόγον, τά τε ἄλλα καὶ ὅτι Θεοῦ γνῶσιν ταῖς ψυχαῖς ἀνατέλλει τῶν τελουμένων. Τὸ δέ ἐστι ζωὴ καὶ κρηπὶς καὶ ῥίζα ζωῆς· τὸ μὲν αὐτοῦ τοῦ Σωτῆρος ὁρισαμένου τὴν αἰώνιον ζωὴν ἐν τῷ «γινώσκειν τὸν μόνον ἀληθινὸν Θεὸν καὶ ὃν ἀπέστειλεν Ἰησοῦν Χριστόν»· τὸ δὲ πρὸς τὸν Θεὸν τοῦ Σολομῶντος εἰπόντος· «Τὸ ἐπίστασθαί σε, ῥίζα ἀθανασίας».

102. Εἰ δὲ προσθεῖναι καὶ λογισμόν, τίς οὐκ οἶδε τὸ ἀληθινὸν εἶναι τῶν ἀνθρώπων καὶ περιεῖναι, τοῦτο αὐτὸ εἶναι τὸ λογίζεσθαι καὶ γινώσκειν; Εἰ δὲ ἐν τῷ λογίζεσθαι καὶ γινώσκειν τοῖς ἀνθρώποις ἐστὶ τὸ εἶναι, εἴη ἂν ἐν τῇ πασῶν βελτίστῃ γνώσει καὶ ψεύδους ἀπηλλαγμένῃ· τοῦ δὲ τὸν Θεὸν γινώσκειν, αὐτοῦ τὸν ὀφθαλμὸν τῆς ψυχῆς ἀνοίγοντος καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέφοντος τοῦ Θεοῦ, τίς ἂν καλλίων γένοιτο γνῶσις καὶ καθαρωτέρα πλάνης ἁπάσης; Ἡ δέ ἐστι τοῦ βαπτίσματος καρπός.

103. Ἀποδέδεικται ἄρα διὰ τῶν εἰρημένων ἁπάντων, τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς ἀρχὴν καὶ τοῦ εἶναι καὶ ζῆν τοῦς ἀνθρώπους καὶ περιεῖναι τὴν ἀληθῆ ζωὴν καὶ οὐσίαν, τὸ μυστήριον αἴτιον εἶναι. Εἰ δὲ μὴ πᾶσι ταῦτα τοῖς βαπτιζομένοις ἀκολουθεῖ, ἀσθένειαν οὐ προσῆκε καταγνῶναι τοῦ μυστηρίου· τοῖς δὲ τελουμένοις λογιστέον ἐστὶ τὸ πάθος, ἢ μὴ παρασκευασμένοις εὖ πρὸς τὴν χάριν, ἢ προδοῦσι τὸν θησαυρόν. Πόσῳ γὰρ ἀξιώτερον τὴν διαφορὰν ταύτην εἰς αὐτοὺς ἀνάγειν τοὺς τελουμένους, διάφορον τρόπον τῷ βαπτίσματι χρησαμένους, ἢ τὴν τελετήν, μίαν ἐν ἅπασι καὶ τὴν αὐτὴν οὖσαν, τῶν ἐναντίων αἰτιᾶσθαι;

104. Πρόδηλον γὰρ ὡς οὔτε φύσεως οὔτε ἀσκήσεως ὁ τῶν εἰρημένων ἀγαθῶν σωρός, ἀλλὰ τοῦ βαπτίσματος ἔργον· εἰ δὲ καὶ τοὐναντίον ἐκεῖθεν, πῶς οὐκ ἄτοπον τὸ αὐτὸ καὶ δύνασθαι φωτίζειν καὶ μή, καὶ οὐρανίους ποιεῖν καὶ οὐδὲν τῶν γηίνων ὑψηλωτέρους; ἀλλ’ οὔτε τὸν ἥλιον μεμψόμεθα, οὐδ’ ἂν ὡς ἀφανοῦς καταγνοῖμεν, ὅτι μὴ τὴν ἀκτῖνα πάντες ὁρῶσιν, ἀπὸ δὲ τῶν ὁρώντων τὰς ψήφους οἴσομεν, οὔτε τὸ Φώτισμα εἰκότα ἂν ποιοῖμεν, ἄλλο τι δύνασθαι νομίσαντες ἢ αὐτὸ τοῦτο ὅθεν καλεῖται.

Λόγος τρίτος : καὶ τίνα συντέλειαν αὐτῇ παρέχεται τὸ θεῖον μύρον.

1. Οὕτω δὲ πνευματικῶς συστάντας καὶ τοῦτον γεγεννημένους τὸν τρόπον, καὶ ἐνεργείας ἀκόλουθον ἂν εἴη τυγχάνειν, ἣ τοιᾷδε γεννήσει προσήκει, καὶ κινήσεως καταλλήλου. Καὶ τοῦτο ἡμῖν ἡ τελετὴ τοῦ θειοτάτου δύναται μύρου· καὶ γὰρ ἐνεργοὺς ποιεῖ τὰς πνευματικὰς ἐνεργείας, τὸν μὲν ταύτην, τὸν δὲ ἐκείνην, τὸν δὲ πλείους, ὡς ἕκαστος πρὸς τὸ μυστήριον ἔχει παρασκευῆς. Καὶ γίνεται νῦν τοῖς τελουμένοις, ὅπερ ἐπὶ τῶν προτέρων χρόνων αἱ τῶν ἀποστόλων χεῖρες τοῖς ἐπ’ ἐκείνων βαπτιζομένοις· καὶ γὰρ «ἐπιτιθέντων τὰς χεῖρας τῶν ἀποστόλων τοῖς μεμυημένοις, φησί, τὸ Πνεῦμα ἐδίδοτο», καὶ νῦν ὁ Παράκλητος χριομένοις ἐπιδημεῖ.

2. Τεκμήριον δέ· πρῶτον μὲν τοῦ παλαιοῦ νόμου καὶ βασιλέας χρίοντος τὸν ἴσον τρόπον καὶ ἱερέας, ὁ τῆς Ἐκκλησίας θεσμός, ἐκείνους τῷ μύρῳ βασιλεύων, τοῖς ἱερεῦσιν ἐπιτίθησι χεῖρας καὶ τὴν τοῦ Πνεύματος εὔχεται χάριν, ὅπερ ἐστὶ δεικνύντος, καὶ τοῦτο κἀκεῖνο πρὸς ταὐτὸν φέρειν καὶ τὴν αὐτὴν ἄμφω δύναμιν ἔχειν. Ἔπειτα καὶ τῶν ὀνομάτων κοινωνοῦσιν ἀλλήλοις, καὶ χρῖσμα μὲν ἐκεῖνο, Πνεύματος δὲ κοινωνία τοῦτο· τήν τε γὰρ τῶν ἱερέων χειροτονίαν οἱ θειότατοι τῶν ἱερέων χρῖσιν καλοῦσι, καὶ ἔμπαλιν οὓς τὸ μυστήριον τοῦ μύρου τελοῦσι, κοινωνοὺς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι καὶ εὔχονται καὶ πιστεύουσι. Καὶ τὴν τελετήν, ὅ τι ποτέ ἐστι, τοῖς τελουμένοις δεικνῦντες πνευματικῆς δωρεᾶς Σφραγῖδα καλοῦσι· τοῦτο γὰρ ἐπᾴδουσι χριομένοις.

3. Ἔτι δὲ καὶ Χριστὸς αὐτὸς ὁ Δεσπότης οὐ χεθὲν τῇ κεφαλῇ δεξάμενος μύρον, ἀλλὰ διὰ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, ὅτι τῆς πνευματικῆς ἐνεργείας ἁπάσης, τῆς σαρκὸς ἕνεκα τῆς ἀναληφθείσης, ἐγένετο θησαυρός. Καὶ οὐ Χριστὸς μόνος, ἀλλὰ καὶ χρῖσμα· «Μύρον γάρ, φησίν, ἐκκενωθὲν ὄνομά σοι», τὸ μὲν ἐξ ἀρχῆς, τὸ δ’ ὕστερον. Ἕως μὲν γὰρ οὐκ ἦν, ᾧ τῶν αὑτοῦ μετέδωκεν ἂν ὁ Θεός, μύρον ἦν ἐφ’ ἑαυτοῦ μένον· ἐπεὶ δὲ ἡ μακαρία συνέστη σὰρξ ἡ «τῆς θεότητος ἅπαν τὸ πλήρωμα» δεξαμένη, ᾗ φησὶν Ἰωάννης «οὐκ ἐκ μέτρου δίδωσιν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα», πάντα δὲ τὸν φυσικὸν ἐνέθηκε πλοῦτον, τηνικαῦτα εἰς αὐτὴν ἐκκενωθὲν ἤδη τὸ μύρον εἰκότως χρῖσμα καί ἐστι καὶ λέγεται. Τὸ γὰρ μεταδοθῆναι, τοῦτο ἦν αὐτῷ χρῖσμά τε γενέσθαι καὶ κενωθῆναι.

4. Οὐ γὰρ ἤμειψε τόπον, οὐδὲ διεῖλε τεῖχος οὐδ’ ὑπερέβη, ἀλλὰ τὸ διεῖργον τῶν ἡμετέρων αὐτόν, ὅπερ αὐτὸς ἀποδείξας, οὐδὲν ἀφῆκε μέσον. Ἀνθρώπων γὰρ ὁ Θεὸς οὐ τόπῳ διέφερεν, ὅ γε πάντα τόπον κατέχων, ἀλλὰ διαφορᾷ διΐστατο, καὶ ἡ φύσις αὑτὴν αὐτὴ τοῦ Θεοῦ διεῖργε τῷ πᾶσιν οἷς εἶχε διαφέρειν, καὶ πρὸς αὐτὸν μηδὲν κοινὸν ἔχειν· ὅτι Θεὸς μὲν αὐτὸς μόνον, ἡ δὲ φύσις ἄνθρωπος μόνον.

5. Ἐπεὶ δὲ σὰρξ ἐθεώθη, καὶ φύσις ἀνθρώπων ὑπόστασιν αὐτὸν ἔλαχε τὸν Θεόν, τὸ τειχίον μύρον ὑπῆρξεν ἤδη· καὶ ἡ διαφορὰ ἐκείνη χώραν οὐκ ἔχει, τῆς μιᾶς ὑποστάσεως τοῦτο μὲν οὔσης, ἐκεῖνο δὲ γενομένης, ἣ τὴν διάστασιν τῆς θεότητος καὶ τῆς ἀνθρωπότητος ἀναιρεῖ, κοινὸς ὅρος ἑκατέρας φύσεως οὖσα, ἐπεὶ τῶν διεστώτων οὐκ ἂν γένοιτο κοινὸς ὅρος. Καθάπερ τοίνυν, εἰ τὸ ἀλάβαστρον μηχανῇ τινι γένοιτο μύρον καὶ πρὸς αὐτὸ μετασταίη, ἀκοινώνητον οὐκέτι τοῖς ἔξω τὸ μύρον, οὐδ’ ἔνδον οὐδ’ ἐφ’ ἑαυτοῦ μένον· τὸν ἴσον τρόπον τῆς ἡμετέρας φύσεως ἐπὶ τοῦ σωτηρίου σώματος θεωθείσης, τὸ διεῖργον ἀπὸ τοῦ Θεοῦ τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος οὐδέν, ὅθεν καὶ τῶν αὐτοῦ μετέχειν χαρίτων ἐμποδὼν ἡμῖν οὐδὲν ἦν πλὴν τῆς ἁμαρτίας.

6. Ἐπεὶ δὲ διττὸν ἦν τὸ τεῖχος, τὸ μὲν τῆς φύσεως, τὸ δὲ τῆς γνώμης πονηρίᾳ διαφθαρείσης, τὸ μὲν ἀνεῖλε σαρκωθεὶς ὁ Σωτήρ, τὸ δὲ σταυρωθείς· τὴν γὰρ ἁμαρτίαν ὁ σταυρὸς ἔλυσε. Διὰ τοῦτο μετὰ τὸ βάπτισμα τὰ τοῦ σταυροῦ δυνάμενον ἐκείνου καὶ τοῦ θανάτου, ἐπὶ τὸ μύρον χωροῦμεν τὴν τοῦ Πνεύματος κοινωνίαν. Τῶν γὰρ κωλυμάτων ἀμφοτέρων ἀνῃρημένων, τὸ ἐπισχῆσον οὐδὲν «χεθῆναι ἐπὶ πᾶσαν σάρκα» τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον· λέγω δὲ ὅσον ἐπὶ τοῦ παρόντος ἔξεστι βίου. Πρὸς γὰρ τὴν ἄμεσον μετὰ Θεοῦ συναυλίαν καὶ τρίτον ὁ θάνατος κώλυμα, καὶ τοὺς θνητὸν φέροντας ἔτι σῶμα «τὸ αἴνιγμα καὶ τὸ ἔσοπτρον» ὑπερβαίνειν οὐ συγχωρεῖ.

7. Ὥστε τριχῶς τοῦ Θεοῦ τοὺς ἀνθρώπους διϊσταμένους, διὰ τὴν φύσιν, διὰ τὴν ἁμαρτίαν, διὰ τὸν θάνατον, καθαρῶς τυχεῖν καὶ ἀμέσως αὐτῷ συνελθεῖν ἐποίησεν ὁ Σωτήρ, ἃ προσίστατο πάντα ἐφεξῆς ἀνελών· τοῦτο μὲν ἀνθρωπότητος μετασχών, ἐκεῖνο δὲ νεκρωθεὶς ἐπὶ τοῦ σταυροῦ, τὸ δὲ τελευταῖον τεῖχος, τὴν τοῦ θανάτου τυραννίδα, παντάπασι τῆς φύσεως ἐξέβαλεν ἀναστάς. Διὰ τοῦτο Παῦλος· «Ἔσχατος ἐχθρός, φησί, καταργεῖται ὁ θάνατος», οὐχ ἂν ἐχθρὸν αὐτὸν προσειπών, εἰ μὴ πρὸς τὴν ἀληθινὴν ἡμῖν εὐδαιμονίαν ἐμποδὼν ἦν. Τοὺς γὰρ τοῦ ἀθανάτου Θεοῦ κληρονόμους ἀνάγκη δὴ φθορᾶς ἀπηλλάχθαι. «Οὐ γὰρ ἡ φθορά, φησί, τὴν ἀφθαρσίαν κληρονομεῖ». Μετὰ γὰρ τὴν κοινὴν τῶν ἀνθρώπων ἀνάστασιν, ἧς αἴτιον ἡ τοῦ Σωτῆρος ἀνάστασις, τὸ μὲν ἔσοπτρον ὑποχωρεῖ καὶ τὸ αἴνιγμα, ὄψονται δὲ «πρόσωπον πρὸς πρόσωπον» τὸν Θεὸν οἵ γε «τὴν καρδίαν κεκαθαρμένοι».

8. Τὸ μὲν οὖν τῆς τελετῆς ἔργον τῶν ἐνεργειῶν τοῦ ἀγαθοῦ Πνεύματος μεταδοῦναι· τὸ μύρον δὲ αὐτὸν εἰσάγει τὸν Κύριον Ἰησοῦν, ἐν ᾧ πᾶσα μὲν ἀνθρώποις ἡ σωτηρία, πᾶσα δὲ ἐλπὶς ἀγαθῶν, καὶ ὅθεν μὲν ἡμῖν ἡ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μετουσία, δι’ οὗ δὲ ἡ πρὸς τὸν Πατέρα προσαγωγή. Τῆς γὰρ τῶν ἀνθρώπων ἀναπλάσεως κοινῇ μὲν ἡ Τριὰς τεχνίτης, αὐτουργὸς δὲ μόνος ὁ Λόγος, οὐχ ὅτε διατριβῶν ἀνθρώποις ἐκοινώνησε μόνον καὶ «προσηνέχθη, φησὶ Παῦλος, εἰς τὸ πολλῶν ἀνενεγκεῖν ἁμαρτίας», ἀλλ’ ἐξ ἐκείνου μέχρι παντός, ἕως τὴν φύσιν ἔτι φέρει τὴν ἡμετέραν, δι’ ἣν παράκλητον αὐτὸν ἔχομεν πρὸς τὸν Θεόν· δι’ ἑαυτοῦ μὲν «καθαρίζει τὴν συνείδησιν ἡμῶν ἀπὸ νεκρῶν ἔργων», δι’ ἑαυτοῦ δὲ τὸ Πνεῦμα δίδωσι.

9. Τοῦτο τὸ μυστήριον ἐπὶ μὲν τῶν προτέρων χρόνων χαρίσματα ἰαμάτων καὶ προφητείας καὶ γλωσσῶν καὶ τοιαῦτα τοῖς βαπτιζομένοις παρεῖχεν, ἃ τῆς ὑπερφυοῦς τοῦ Χριστοῦ δυνάμεως ἀνθρώποις ἅπασιν ἀπόδειξιν εἶχε προφανῆ· τούτων γὰρ ἔδει τηνικαῦτα, τοῦ χριστιανισμοῦ πηγνυμένου καὶ τῆς εὐσεβείας ἔτι καθισταμένης. Νῦν δὲ καὶ τοιαῦτα μὲν ἐνίοις ἐκεῖθεν ὑπῆρξε, καὶ ἐφ’ ἡμῶν, καὶ ἐπὶ τῶν ὀλίγῳ προτέρων· καὶ περὶ τῶν μελλόντων εἶπον, καὶ δαίμονας ἐξέβαλον καὶ νόσων ἀπήλλαξαν εὐξάμενοι μόνον, καὶ οὐ περιόντες ἔτι τῷ βίῳ μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ τάφοι τὸ ἴσον ἐδυνήθησαν, τῆς πνευματικῆς ἐνεργείας οὐδὲ νεκρῶν ἀφισταμένης τῶν μακαρίων.

10. Ἃ δὲ χριστιανοῖς ἑκάστοτε προμνᾶται τὸ μύρον, καὶ ὧν καιρὸς ἅπας ὁ χρόνος, χάρισμα εὐσεβείας καὶ εὐχῆς καὶ ἀγάπης καὶ σωφρονισμοῦ καὶ τῶν ἄλλων, ἃ τοῖς δεχομένοις αὐτοῖς ἐστὶν ἐν καιρῷ. Εἰ καὶ τοὺς πολλοὺς τῶν χριστιανῶν ταυτὶ διαφεύγει, καὶ ὅση τίς ἐστὶν ἡ τοῦ μυστηρίου δύναμις λέληθε, καὶ κατὰ τὸ ἐν ταῖς Πράξεσιν εἰρημένον· «οὐδ’ ὅτι Πνεῦμα Ἅγιόν ἐστιν ἔγνωσαν»-  παρ’ αὐτὸ μὲν τὸ τελεῖσθαι τῷ πρὸ τῆς ἡλικίας τοῦ μυστηρίου τυγχάνειν τῶν δώρων ἀναισθήτως διατεθέντες, ἐπὶ δὲ τῆς ἡλικίας, ἐφ’ ἃ μὴ δεῖ τετραμμένοι καὶ τὸν τῆς ψυχῆς ἀποτυφλώσαντες ὀφθαλμόν -ὡς τό γε ἀληθὲς τὸ Πνεῦμα κοινωνεῖ τοῖς τελουμένοις τῶν ἑαυτοῦ, «διαιροῦν ἰδίᾳ ἑκάστῳ καθὼς βούλεται»· καὶ οὐκ ἐπέλιπεν ἡμᾶς ὁ Δεσπότης εὐεργετῶν, οἷς ἐπηγγείλατο συνεῖναι μέχρι παντός.

11. Οὐ γὰρ ἡ τελετὴ μάτην, ἀλλὰ καθάπερ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ἀπὸ τοῦ θεσπεσίου λουτροῦ, καὶ τῆς ἱερᾶς τραπέζης Χριστοῦ κομιζόμεθα σῶμα, καὶ οὐκ ἂν παύσαιτο ταῦτα μέχρις ἂν αὐτὸς φανερῶς ἡ τούτων ὑπόθεσις ἐπιστῇ· τὸν ἴσον τρόπον καὶ τοῦ θειοτάτου μύρου χριστιανοὺς ἀπολαύειν ἃ προσῆκε καὶ τῶν δωρεῶν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μετέχειν πᾶσα ἀνάγκη. Ποῦ γὰρ ἀκόλουθον, τῶν ἱερῶν τελετῶν τὰς μὲν ἐνεργοὺς εἶναι, τῆς δὲ μηδὲν ὄφελος εἶναι, καὶ περὶ μὲν ἐκείνων κατὰ Παῦλον ἡγεῖσθαι «τὸν ἐπαγγειλάμενον εἶναι πιστόν», περὶ δὲ ταύτης ἀμφιγνοεῖν; Δέον ἢ μηδεμιᾶς ἢ καὶ τῶν ἄλλων τὰ ἴσα καταψηφίζεσθαι, τῆς αὐτῆς δυνάμεως διὰ πασῶν ἐνεργούσης καὶ μιᾶς σφαγῆς ἑνὸς ἀμνοῦ καὶ ταὐτοῦ θανάτου καὶ αἵματος τὴν τελείωσιν ἁπάσαις παρεχομένων.

12. Δίδοται τοίνυν ἀληθῶς τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, τοῖς μὲν ἵνα τοὺς ἄλλους εὖ ποιῆσαι δυνηθῶσι καί, ᾗ φησὶ Παῦλος, «Ἐκκλησίαν οἰκοδομῆσαι», περὶ τοῦ μέλλοντος εἰπόντες, ἢ μυστήρια διδάξαντες, ἢ νόσων ἀπαλλάξαντες λόγῳ· τοῖς δὲ ὅπως αὐτοὶ γένωνται βελτίους, εὐσεβείᾳ λάμψαντες ἢ σωφροσύνης ἢ ἀγάπης ἢ ταπεινοφροσύνης ὑπερβολῇ.

13. Καὶ γὰρ ἔστι μὲν σωφρονῆσαι λογισμῷ καὶ ἔθει χρησάμενον, καὶ τὸ ἦθος εἰς δικαιοσύνην ἀσκῆσαι καὶ εὔξασθαι καὶ ἀγαπῆσαι καὶ τἄλλα δὴ γενέσθαι σπουδαῖον· ἔστι δὲ καὶ παρὰ Θεοῦ κινούμενον τὴν γνώμην, παθῶν κρατῆσαι καὶ φιλανθρωπεύσασθαι καὶ δικαιοπραγῆσαι, καὶ τὴν ἄλλην ἐπιδεδεῖχθαι φιλοσοφίαν. Καθάπερ γὰρ κακίαι θηριώδεις εἰσὶν ἐν ἀνθρώποις ὑπὸ τῶν πονηρῶν ἐνεργουμένοις πνευμάτων, οὕτω καὶ τοὐναντίον ἀρεταὶ θεῖαι καὶ ὑπὲρ τὸν ἀνθρώπινον νόμον αὐτοῦ κινοῦντος τοῦ Θεοῦ, ὃν τρόπον ἠγάπησε μὲν ὁ μακάριος Παῦλος, πρᾷος δὲ ἦν ὁ Δαβίδ, καὶ ἄλλος ἄλλο τι τῶν ἐπαινουμένων ὑπὲρ τὸν εἰκότα τοῖς ἀνθρώποις ἐπεδείξατο λόγον. Ὁ μὲν γὰρ φιλεῖν ἔγραψε Φιλιππησίοις «ἐν σπλάγχνοις Ἰησοῦ Χριστοῦ»· περὶ δὲ τοῦ Δαβίδ· «Εὗρον, φησὶν ὁ Θεός, ἄνδρα κατὰ τὴν καρδίαν μου». Καὶ μὴν καὶ πίστις δῶρόν ἐστι πνευματικόν, ὃ δέονται λαβεῖν οἱ ἀπόστολοι τοῦ Σωτῆρος, «Πρόσθες ἡμῖν, λέγοντες, πίστιν»· καὶ αὐτὸς εὔχεται αὐτοῖς ἁγιασμὸν παρὰ τοῦ Πατρός, «ἁγίασον αὐτούς, λέγων, ἐν τῇ ἀληθείᾳ σου»· καὶ «δίδωσιν ὁ Θεὸς εὐχὴν τῷ εὐχομένῳ», καὶ «αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ἐντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις», δύναμιν εὐχῆς οἶμαι παρέχον. Καὶ ὅλως τὸν λόγον τοῦτον «πνεῦμα σοφίας» ἐστὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον καὶ «πνεῦμα συνέσεως καὶ βουλῆς καὶ ἰσχύος καὶ εὐσεβείας» καὶ τῶν ἄλλων ὧν ἐπωνύμους δείκνυσιν, οἷς μεταδίδωσι τῶν αὐτοῦ.

14. Πάντας μὲν οὖν τοὺς μεμυημένους τὰ ἑαυτοῦ ποιεῖ τὸ μυστήριον· αἴσθησις δὲ τῶν δώρων καὶ σπουδὴ περὶ τὸν πλοῦτον ὥστε χρήσασθαι τοῖς δεδομένοις, οὐ πᾶσι· τοῖς μὲν διὰ τὴν ἡλικίαν οὔπω λαβεῖν νοῦν δυνηθεῖσι, τοῖς δὲ τῷ μὴ παρεσκευάσθαι μηδὲ τὴν γιγνομένην ἐπιδείξασθαι προθυμίαν· ὧν ἐνίοις ὕστερον ὧν ἥμαρτον μετάνοια καὶ δάκρυα καὶ βίος κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον τὴν ἐντεθεῖσαν ταῖς ψυχαῖς ὑπέδειξε χάριν. Ὅθεν καὶ Παῦλος Τιμοθέῳ γράφων «Μὴ ἀμέλει, φησί, τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος», ὡς οὐδὲν ὂν πλέον ἡμῖν καὶ τὸ δῶρον δεξαμένοις ἂν ῥᾳθυμῶμεν, καὶ ὅτι δεῖ πόνου καὶ ἀγρυπνίας τοῖς βουλομένοις ἐνεργὸν τὰ τοιαῦτα τὴν ψυχὴν ἔχειν.

15. Ὥστε εἴ τις τῶν σπουδαίων ἀγάπῃ φαίνεται διενεγκὼν ἢ καθαρότητι σωφροσύνης ἢ ταπεινοφροσύνης ὑπερβολῇ ἢ εὐσεβείας ἢ τῶν τοιούτων τινὸς ὑπὲρ τὸ εἰκὸς τῶν ἀνθρώπων, τούτων αἰτιᾶσθαι δεῖ τὸ θειότατον μύρον καὶ πιστεύειν αὐτῷ δεδόσθαι μέν, ὅτε τοῦ μυστηρίου μετεῖχε τὸ δῶρον, γενέσθαι δὲ ἐνεργὸν ὕστερον· τὸν ἴσον τρόπον καὶ περὶ τῶν ἀκριβῶς μελλόντων λέγειν εἰδέναι, καὶ τοῖς τὴν γνώμην ἐλαυνομένοις καὶ ἄλλως ἀσθενοῦς ἀσθενοῦσι, σωτῆρας εἶναι πέρα μηχανῆς ἁπάσης, καὶ τἄλλα τοὺς ἐπιδειξαμένους, ἀπὸ τοῦ μυστηρίου λαβόντας ἔχειν.

16. Εἰ γὰρ μήτε παρ’ αὐτὸ τὸ τελεῖσθαι τὸ μυστήριον ἐνεργοὺς δείκνυσι τοὺς τελουμένους τὰς πνευματικὰς ἐνεργείας, μήτε ὧν χρόνῳ ὕστερον αὐτοὶ πνευματικῶς ἐνεργοῦσι, τὴν τελετὴν αἰτιᾶσθαι προσῆκε, τί δεῖ καὶ μυηθῆναι; πρὸς τί δ’ ἂν ἡμῖν ἡ τοῦ μύρου τοῦ θείου μύησις ἔτι φέροι, χορηγεῖν ὑπὲρ οὗ ζητεῖται μὴ δυναμένη;

17. Καὶ οὐδὲ ἐκεῖνο εἰκότως ἔστιν εἰπεῖν, ὡς εἰ μὴ ταῦτα ἀπολαύσομεν τοῦ χρίσματος, ἄλλο τι δύναιτ’ ἂν ἡμῖν ἡ τελετὴ βοηθεῖν. Εἰ γὰρ ἅπερ ἐπαγγέλλεται, καὶ πρὸς ἃ πᾶσα φέρεται, καὶ περὶ ὧν ὁ τελεστὴς εὔχεται, καὶ ἃ πείθει τὸν τελούμενον ὡς αὐτίκα λήψεται, τούτων τυχεῖν οὐ δίδωσιν, ἄλλο τῇ τῶν ἀγαθῶν ἐκεῖθεν σχολῇ γε δεῖ προσδοκᾶν. Εἰ δ’ οὐ μάτην τὸ μυστήριον, ὅτι μηδὲ ἄλλο τῶν χριστιανικῶν οὐδέν -«Οὐ γὰρ κενόν, φησί, τὸ κήρυγμα ἡμῶν, οὐδὲ ματαία ἡ πίστις ἡμῶν»· εἴ τινα πνευματικὴν ἐνέργειαν εὑρεῖν ἔστιν ἐν ἀνθρώποις καὶ τοῦ κύκλου τῶν ἐκεῖθεν χαρίτων, εἰς τὰς εὐχὰς ἀναφέρειν ἀνάγκη ταύτας καὶ τὸ χρῖσμα τὸ ἱερόν.

18. Ὅλως γὰρ οὔτε ἔστιν, οὐκ ἔστιν οὐδὲν ἀγαθόν, ὃ τῷ Θεῷ διαλλαγεῖσιν ὑπῆρξεν ἐκεῖθεν ἀνθρώποις, ὃ μὴ διὰ τοῦ καταστάντος Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων ἡμῖν παρεσχέθη μεσίτου· οὔτε τὸν μεσίτην εὑρεῖν καὶ λαβεῖν καὶ τῶν ἐκείνου τυχεῖν ἄλλο τι δίδωσιν ἡμῖν τῶν ἁπάντων ἢ τὰ μυστήρια. Ταῦτα γὰρ συγγενεῖς ἡμᾶς ποιεῖ τῶν αἱμάτων ἐκείνων, καὶ ὧν εἴληφε διὰ τὴν σάρκα χαρίτων καὶ ὧν παθεῖν ἠνέσχετο κοινωνούς.

19. Ἐπεὶ γὰρ δυοῖν ὄντοιν, ἃ τῷ Θεῷ συνίστησι καὶ ἐν οἷς πᾶσα τῶν ἀνθρώπων ἡ σωτηρία, τοῦ τε τὰ ἱερώτατα μυστήρια μυηθῆναι, καὶ τοῦ πρὸς ἀρετὴν ἀσκῆσαι τὴν γνώμην, τοῦ δευτέρου, λέγω δὴ τῆς ἀνθρωπείας σπουδῆς, οὐδὲν ἄλλο γένοιτ’ ἂν ἔργον ἢ τὰ δοθέντα σῶσαι καὶ μὴ προδοῦναι τὸν θησαυρόν· λείπεται δὴ μόνην χορηγὸν ἡμῖν τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων τὴν τῶν μυστηρίων δύναμιν εἶναι.

20. Καὶ μὴν τῶν τελετῶν ἄλλης μὲν ἔργον ἄλλο τι, Πνεύματος δὲ καὶ τῶν ἐκείνου μετειληφέναι δώρων, τοῦ παναγοῦς ἐξήρτηται μύρου· διὰ ταῦτα κἂν μὴ παρ’ αὐτὸν τὸν τῆς τελετῆς χρόνον, ὕστερον δὲ πολλῷ πνευματικὴν δυνηθῇ τις ἐπιδείξασθαι δωρεάν, οὐ δεῖ τὴν αἰτίαν καὶ ὅθεν ἡ δύναμις ἀγνοεῖν· ἐπεὶ καὶ ὁ τοῦ βαπτίσματος φωτισμὸς ἐνίεται μὲν εὐθὺς λουσαμένων ταῖς τῶν τελουμένων ψυχαῖς, ἔστι δὲ τηνικαῦτα δῆλος οὐ πᾶσιν, ἐνίοις δὲ τῶν σπουδαίων διὰ χρόνου φαίνεται, ἱδρῶσι πολλοῖς καὶ πόνοις, καὶ τῇ περὶ τὸν Χριστὸν ἀγάπῃ τὸν τῆς ψυχῆς καθάρασιν ὀφθαλμόν.

21. Διὰ τοῦτο τὸ μύρον προσευχῆς μὲν οἶκοι πρὸς τὰς εὐχὰς ἡμῖν βοηθοῦσι· χριόμενοι γὰρ τῷ μύρῳ τοῦτ’ αὐτὸ γίνονται ἡμῖν ὃ καλοῦνται, διότι τὸ «κενωθὲν μύρον» «παράκλητος» ἡμῖν ἐστι «πρὸς τὸν Θεὸν καὶ Πατέρα», δι’ αὐτὸ τοῦτο ὅτι κεκένωται καὶ χρῖσμα γέγονε, καὶ μέχρι τῆς φύσεως ἐχέθη τῆς ἡμετέρας. Τὰ θυσιαστήρια δὲ τὴν τοῦ Σωτῆρος μιμεῖται χεῖρα, καὶ τὸν ἄρτον ἀπὸ τῆς ἀληλιμμένης τραπέζης ὥσπερ ἀπὸ τῆς ἀκηράτου χειρὸς ἐκείνης Χριστοῦ κομιζόμεθα σῶμα, καὶ πίνομεν τοῦ αἵματος αὐτοῦ, καθάπερ οἷς πρώτοις ὁ Δεσπότης τῆς ἱερᾶς ἐκοινώνησε τραπέζης, τῆς φρίκης γέμουσαν φιλοτησίαν προπίνων.

22. Ἐπεὶ γὰρ ὁ αὐτὸς καὶ ἱερεύς ἐστι καὶ θυσιαστήριον καὶ θυσία, καὶ προσάγων καὶ δι’ οὗ προσάγει καὶ ὃ προσάγει, τοῖς μυστηρίοις διεῖλεν, ἐκεῖνο μὲν τῷ τῆς εὐλογίας ἄρτῳ, ταῦτα δὲ τῷ μύρῳ διδούς. Καὶ γὰρ θυσιαστήριον μέν ἐστιν ὁ Σωτὴρ καὶ θύων διὰ τὸ χρῖσμα· τό τε γὰρ θυσιαστήριον ἄνωθεν οὕτω καθίστατο χριόμενον, τοῖς τε ἱερεῦσι τοῦτο ἦν ἱερεῦσι εἶναι τὸ χριστοῖς εἶναι. Θυσία δὲ διὰ τὸν σταυρὸν καὶ τὸν θάνατον ἀνθ’ ὧν ὑπὲρ τῆς τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς ἀπέθανε δόξης· «τὸν θάνατον δὲ καταγγέλλομεν ἐκεῖνον καὶ τὴν σφαγήν, ὁσάκις, φησί, τὸν ἄρτον τοῦτον ἐσθίομεν».

23. Ἔτι δέ, μύρον μέν ἐστιν ὁ Χριστὸς καὶ χρῖσμα διὰ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, δι’ ὃ δρᾶσαι μὲν τὰ ἱερώτατα πάντων καὶ ἁγιάσαι, ἁγιασθῆναι δὲ καὶ ὁτιοῦν παθεῖν οὐδὲν εἶχε· ταῦτα δὲ θυσιαστηρίου τε ἦν καὶ θύοντος καὶ προσάγοντος, οὐ προσαγομένου καὶ θυομένου· καὶ γὰρ καὶ τὸ θυσιαστήριον ἁγιάζειν λέγεται· «Τὸ θυσιαστήριον γάρ, φησί, τὸ ἁγιάζον τὸ δῶρον». Ἄρτος δὲ τῆς σαρκὸς ἕνεκα τῆς ἁγιασθείσης καὶ θεωθείσης, καὶ ἄμφω ταῦτα, τό τε χρῖσμα δεξαμένης καὶ τὴν πληγήν. «Ὁ γὰρ ἄρτος, φησίν, ὃν ἐγὼ δώσω, ἡ σάρξ μου ἐστίν»· «ἣν ἐγὼ δώσω» δηλονότι θύων, «ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς». Διὰ ταῦτα προσάγεται μὲν ὡς ἄρτος, προσάγει δὲ ὡς μύρον, καὶ ἑαυτὸν τὴν σάρκα θεώσας, καὶ ἡμᾶς λαμβάνων τοῦ χρίσματος κοινωνούς.

24. Ὧν Ἰακὼβ ὑποφαίνων τὸν τύπον ἐλαίῳ λίθον ἀλείψας ἀνέθηκε τῷ Θεῷ, τούτῳ δὴ τῷ χρῖσαι προσαγαγών· εἴτε τὴν σάρκα τοῦ Σωτῆρος «τὸν ἀκρογωνιαῖον» αἰνιττόμενος λίθον, ᾗ τὸ τῆς θεότητος ἐπέχεε μύρον ὁ ἀληθινὸς Ἰσραήλ, ὁ νοῦς ὁ μόνος «εἰδὼς τὸν Πατέρα»· εἴτε ἡμᾶς, οὓς «ἐκ τῶν λίθων αὐτὸς ἐγείρει τέκνα τῷ Ἀβράαμ» τῷ μεταδοῦναι τοῦ χρίσματος. Τὸ γὰρ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐπιχεόμενον χριομένοις τά τε ἄλλα ἡμῖν καὶ «πνεῦμα υἱοθεσίας» ἐστὶ καὶ «μαρτυρεῖ, φησί, τῷ πνεύματι ἡμῶν ὅτι ἐσμὲν τέκνα Θεοῦ», «ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν κρᾶζον Ἀββᾶ ὁ Πατήρ». Τοιαῦτα βοηθεῖ τὸ θειότατον μύρον τοῖς ζῆν ἐν Χριστῷ βουλομένοις.

Λόγος τέταρτος: τίνα συντέλειαν αὐτῇ δίδωσιν ἡ ἱερὰ κοινωνία.

1. Μετὰ δὲ τὸ μύρον, ἐπὶ τὴν τράπεζαν εἶμεν· τοῦτο τῆς ζωῆς τὸ πέρας, οὗ γενομένοις οὐδενὸς ἤδη δεήσει πρὸς τὴν ζητουμένην εὐδαιμονίαν. Οὐκέτι γὰρ θάνατον καὶ τάφον καὶ ζωῆς ἀμείνονος κοινωνίαν, ἀλλ’ αὐτὸν ἐντεῦθεν κομιζόμεθα τὸν ἀναστάντα· οὐδὲ τῶν τοῦ Πνεύματος δώρων, ὅσα λαβεῖν ἔξεστιν, ἀλλ’ αὐτὸν τὸν εὐεργέτην, τὸν νεὼν αὐτόν, ᾧ πᾶς ὁ τῶν χαρίτων ἵδρυται κύκλος.

2. Ἔστι μὲν γὰρ ἐφ’ ἑκάστῳ τῶν μυστηρίων· καὶ τοῦτον αὐτὸν καὶ χριόμεθα καὶ λουόμεθα καὶ οὗτος ἡμῖν τὸ δεῖπνον. Σύνεστι δὲ τοῖς τελουμένοις καὶ τῶν αὑτοῦ μεταδίδωσιν, οὐ τὸν αὐτὸν ἐν ἅπασι τρόπον· ἀλλὰ λούων μὲν κακίας τὸν πηλὸν ἀπαλλάττει καὶ τὴν μορφὴν ἐντίθησιν αὐτῷ τὴν αὑτοῦ· χρίων δὲ ἐνεργὸν ποιεῖται τὰς τοῦ Πνεύματος ἐνεργείας, ὧν αὐτὸς ἐγένετο τῆς σαρκὸς ἕνεκα θησαυρός. Ἐπειδὰν δὲ ἐπὶ τὴν τράπεζαν ἀγάγῃ καὶ δῷ φαγεῖν τοῦ σώματος, ὅλον ἀμείβει τὸν τελεσθέντα καὶ πρὸς τὴν οἰκείαν μετατίθησιν ἕξιν· καὶ ὁ πηλὸς οὐκέτι πηλός, τὸ βασιλικὸν δεχόμενος εἶδος, ἀλλ’ αὐτὸς ἤδη σῶμα τοῦ βασιλέως, τούτου μακαριώτερον οὐδὲ ἔστιν ἐνθυμηθῆναι.

3. Ὅτι τὸ πλήρωμα καὶ ἡ τελείωσις τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς ἀπὸ τῆς ἱερᾶς κοινωνίας. Διὰ τοῦτο καὶ τελευταῖον τὸ μυστήριον, ὅτι περαιτέρω προελθεῖν οὐκ ἔστιν οὐδὲ προσθεῖναι. Τὸ μὲν γὰρ πρῶτον δῆλόν ἐστι τοῦ μέσου δεόμενον καὶ τοῦτο τοῦ τελευταίου· μετὰ δὲ τὴν Εὐχαριστίαν οὐκ ἔστιν ἐφ’ ὃ χωροῦμεν, ἀλλ’ ἐνταῦθα δεῖ στάντας ἐκεῖνα πειρᾶσθαι σκοπεῖν, δι’ ὧν ἂν γένοιτο σῶσαι διὰ τέλους τὸν θησαυρόν. Καὶ τοίνυν βαπτισαμένους τὸ μυστήριον μὲν τὰ αὑτοῦ ἡμᾶς εἰργάσατο πάντα· ἡμεῖς δὲ τελείως ἔτι δέομεν ἔχειν· οὔπω γὰρ τὰ δῶρα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἂ τοῦ παναγοῦς ἐξήρτηται μύρου. Τοῖς γὰρ ὑπὸ τοῦ Φιλίππου βαπτισαμένοις οὐ προσῆν οὐδέπω τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον τῶν χαρίτων ἕνεκα τούτων, ἀλλ’ ἐδέησεν ὑπὲρ τούτου τῶν Ἰωάννου καὶ Πέτρου χειρῶν· «οὔπω γάρ, φησίν, ἐπ’ οὐδενὶ αὐτῶν ἐπιπεπτωκός, μόνον δὲ βεβαπτισμένοι ἦσαν εἰς τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου Ἰησοῦ. Τότε ἐπετίθουν τὰς χεῖρας αὐτοῖς καὶ ἐλάμβανον Πνεῦμα Ἅγιον».

4. Καὶ τούτου δὲ τυχόντες καὶ τῆς τελετῆς τὴν ἑαυτῆς δύναμιν ἐν ἡμῖν ἐπιδειξαμένης, τὴν μὲν δοθεῖσαν ἔχομεν χάριν, τἄλλα δὲ οὐ πάνυ συμβαίνειν ἀνάγκη τῷ εὐεργέτῃ, ἀλλ’ ἀδύνατον οὐδέν ἐστιν ὧν καὶ δίκας ὀφείλειν· καὶ οὐδὲν κωλύει, τό τε μυστήριον τελεσθῆναι καὶ τὰ δοθέντα μὴ διαφθεῖραι, καὶ τῶν δεόντων ἐλλειπεῖς εἶναι.

5. Τούτων πολλοὶ μάρτυρες. Καὶ Κορινθίοις δὲ ἐπὶ τῶν ἀποστόλων συνέβη· τῶν γὰρ τοῦ Πνεύματος γέμοντες καὶ προφητεύοντες καὶ γλώσσαις λαλοῦντες, καὶ τἄλλα ἐπιδεικνύμενοι, τοσοῦτον ἀπεῖχον ἀμέλει θείως καθάπαξ καὶ πνευματικῶς ἔχειν, ὥστε μὴ πόρρω βασκανίας καὶ φιλοτιμίας ἀκαίρου καὶ ἔριδος καὶ τῶν τοιούτων ἑστάναι κακῶν. Καὶ ταῦτα αὐτοῖς προφέρων ὁ Παῦλος· «Σαρκικοί, φησίν, ἐστὲ καὶ κατὰ ἄνθρωπον περιπατεῖτε». Καίτοι πνευματικοὶ ἦσαν, τό γε τῶν χαρίτων μέρος, ἀλλ’ οὐδὲν ἤρκεσεν αὐτοῖς πρὸς τὸ πᾶν φαῦλον ἀπὸ τῆς ψυχῆς ἐκβαλεῖν.

6. Ἐπεὶ δὲ τῆς Εὐχαριστίας τούτων οὐδέν· οἷς γὰρ ὁ τῆς ζωῆς ἄρτος ἐνεργὸς ἐγένετο, δι’ ὧν ἐφυλάξαντο τὸν θάνατον, καὶ οὔτε δειπνοῦντες πονηρὸν οὐδὲν εἶχον οὔτ’ ἐπεισήγαγον, οὐκ ἄν τις οὐδὲν ἐγκαλέσαι τοιοῦτον. Οὐ γὰρ ἔστιν, οὐκ ἔστιν, τὴν τελετὴν ἐνεργὸν παντάπασιν εἶναι καὶ τοῖς μεμυημένοις ἡστινοσοῦν μετεῖναι φαυλότητος. Διὰ τί; ὅτι τοῦτό ἐστι τὴν τελετὴν ἐνεργὸν εἶναι, τὸ τοὺς τελουμένους οὐδενὸς τῶν γιγνομένων ἐλλείπειν. Ἡ γὰρ τῆς τραπέζης ἐπαγγελία τῷ Χριστῷ μὲν ἡμᾶς, ἡμῖν δὲ τὸν Χριστὸν ἐνοικίζει. «Ἐν ἐμοὶ γάρ, φησί, μένει, κἀγὼ ἐν αὐτῷ». Τοῦ Χριστοῦ δὲ ἐν ἡμῖν μένοντος, τίνος ἔτι δεήσει, τί δ’ ἂν τῶν ἀγαθῶν διαφύγοι; ἐν τῷ Χριστῷ δὲ μένοντες, τίνος ἐπιθυμήσομεν ἄλλου; καὶ ἔνοικός ἐστιν ἡμῖν καὶ οἰκία, ὡς μακάριοι μὲν οἰκίας, μακάριοι δὲ ὅτι τοιούτῳ γεγόναμεν οἰκία.

7. Τί γὰρ τῶν ἀγαθῶν οὐ πάρεστι τοῖς οὕτω διατεθεῖσι; τί κοινὸν καὶ φαυλότητι τοῖς ἐνταῦθα γενομένοις λαμπρότητος; τί ποτ’ ἂν σταίη πονηρὸν πρὸς τοσοῦτον σωρὸν ἀγαθῶν; τί μὲν παρὸν δύναιτ’ ἂν μένειν, τί δὲ ἀπὸν ἰσχύσαι προσαγαγεῖν, ὅταν ὁ Χριστὸς οὕτω ἀκριβῶς ἡμῖν συνῇ καὶ δι’ ὅλων ἡμῶν χωρῇ καὶ τἄνδον πάντα κατέχων καὶ περὶ ἡμᾶς ᾖ; Τὰ μὲν γὰρ ἔξωθεν ἐπιόντα βέλη κωλύει ψαύειν ἡμῶν, πανταχόθεν προβεβλημένος· οἰκία γάρ ἐστιν. Εἴ τι δ’ ἐστὶν φαῦλον, διωθούμενος ἀπελαύνει· ἔνοικος γάρ ἐστι, πᾶσαν ἑαυτοῦ πληρῶν τὴν οἰκίαν.

8. Οὐ γάρ τι τῶν αὐτοῦ, ἀλλ’ αὐτὸν μετέχομεν, οὐδὲ ἀκτῖνά τινα καὶ φῶς, ἀλλὰ τὸν δίσκον αὐτὸν ταῖς ψυχαῖς δεχόμεθα, ὥστε καὶ οἰκῆσαι καὶ ἐσοικίσασθαι, καὶ περιθέσθαι καὶ περιβαλεῖν, καὶ ἀνακραθῆναι καὶ ἓν πνεῦμα γενέσθαι. Καὶ γὰρ ψυχὴ καὶ σῶμα καὶ πᾶσαι δυνάμεις αὐτίκα πνευματικά, ὅτι ψυχὴ μὲν ψυχῇ, σῶμα δὲ σώματι καὶ αἷμα αἵματι μίγνυται· καὶ τί τὸ ἐντεῦθεν; τὰ βελτίω, κρείττω τῶν ἐλαττόνων, καὶ τὰ θεῖα, τῶν ἀνθρωπίνων ἐπικρατεῖ· καὶ ὅ φησι περὶ τῆς ἀναστάσεως Παῦλος· «Τὸ θνητὸν ὑπὸ τῆς ζωῆς καταπίνεται», τὸ δὲ ἑξῆς· «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, φησί, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός».

9. Ὢ τοῦ μεγέθους τῶν μυστηρίων! Οἷον γάρ ἐστι τὸν τοῦ Χριστοῦ νοῦν τῷ ἡμετέρῳ συμμίξαι νῷ, καὶ θελήσει θέλησιν ἐκείνην καὶ σῶμα σώματι καὶ αἷμα αἵματι κερασθῆναι· οἷος μὲν ὁ νοῦς ἡμῖν τοῦ θείου κατακρατήσαντος νοῦ, οἵα δὲ ἡ θέλησις τῆς μακαρίας θελήσεως περιγενομένης, οἷος δὲ ὁ χοῦς τοῦ πυρὸς ὑπερνενικηκότος ἐκείνου! Καὶ μὴν ὅτι ταῦτα οὕτω συμβαίνει δείκνυσι Παῦλος, οὔτε νοῦν αὐτὸς ἐχεῖν τὸν ἑαυτοῦ οὔτε θέλησιν φάσκων οὔτε ζωήν, ἀλλὰ πάντα ταῦτα αὐτῷ γενέσθαι Χριστόν. Καὶ γάρ· «Νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν», καί· «Δοκιμὴν ζητεῖτε, φησί, τοῦ ἐν ἐμοὶ λαλοῦντος Χριστοῦ», καί· «Δοκῶ Πνεῦμα Θεοῦ ἔχειν», καί· «Φιλῶ ὑμᾶς ἐν σπλάγχνοις Ἰησοῦ Χριστοῦ», ὅθεν δῆλος ἦν τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ θέλησιν ἔχων· καὶ πάντα συνελών· «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, φησί, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός».

10. Οὕτω τέλειόν ἐστι τὸ μυστήριον, τελετῆς ἁπάσης διαφερόντως, καὶ τῶν ἀγαθῶν ἐπ’ αὐτὴν ἄγει τὴν κορυφήν, ἐπεὶ καὶ πάσης ἀνθρωπείας σπουδῆς ἐνταῦθα δὴ τὸ ἔσχατον τέλος. Θεοῦ γὰρ αὐτοῦ τυγχάνομεν ἐν αὐτῷ, καὶ Θεὸς ἡμῖν ἑνοῦται τὴν ἕνωσιν τὴν τελεωτάτην· τοῦ γὰρ ἓν πνεῦμα μετὰ τοῦ Θεοῦ γενέσθαι, τίς ἂν ἀκριβεστέρα γένοιτο συναφή;

11. Ὅτι καὶ τὰ ἄλλα τελειοῖ μυστήρια ἡ θεία Εὐχαριστία· καὶ ὅτι δι’ αὐτῆς ἡ ἄφεσις τῶν μετὰ τὸ βάπτισμα ἁμαρτιῶν. Διὰ ταῦτα καὶ τοῖς ἄλλοις μυστηρίοις τὸ τελείοις εἶναι παρέχεται μόνη τελετῶν ἡ Εὐχαριστία. Καὶ βοηθεῖ μὲν αὐτοῖς παρ’ αὐτὸ τὸ τελεῖσθαι, τελέσαι μὴ δυναμένοις χωρὶς αὐτῆς, βοηθεῖ δὲ μετὰ τὴν τελείωσιν ἐν τοῖς τελεσθεῖσιν, ἐπειδὰν ἁμαρτιῶν σκότει τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων ἀκτῖνα συγχεθεῖσαν ἀνακαλεῖσθαι δεήσῃ.

12. Τὸ γὰρ ἐκλείποντας καὶ νεκρουμένους ἁμαρτίαις αὖθις ἀναβιώσκεσθαι, μόνης τῆς τραπέζης τῆς ἱερᾶς ἔργον. Οὐ γὰρ ἔστιν ἀνθρωπείᾳ δυνάμει τὸν ἄνθρωπον ἀναστῆναι πεσόντα, οὐδὲ κακίαν ἀνθρώπων ἀνθρωπείᾳ λυθῆναι δικαιοσύνῃ. Τὸ γὰρ ἁμαρτάνειν εἰς αὐτὸν τὸν Θεὸν φέρει τὴν ὕβριν· «Διὰ τῆς παραβάσεως γάρ, φησί, τοῦ νόμου τὸν Θεὸν ἀτιμάζεις», καὶ δεῖ μείζονος ἢ κατὰ ἄνθρωπον ἀρετῆς, ἣ τὸ ἔγκλημα δυνήσεται λῦσαι.

13. Τίς ἡ αἰτία δι’ ἣν οὐκ ἀρκεῖ πρὸς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ἡ ἀνθρωπίνη σπουδή. Τὸν γὰρ ἐλάχιστον εἰς τὸν μέγιστον ὑβρίσαι μὲν μάλιστα καὶ διαφερόντως εὐχερές, ἀντισηκῶσαι δὲ τιμῇ τὴν ὕβριν ἀμήχανον, καὶ μάλισθ’ ὅταν ἐκεῖνος πολλῶν μὲν ὀφειλέτην ἔχῃ τὸν ὑβρικότα, τοσοῦτον δὲ ὑπερέχῃ ὡς μηδὲ μέτρον εἶναι τοῦ μέσου. Καὶ γὰρ ἀνάγκη τὸ ἔγκλημα λύοντα καὶ τὴν ἀπενεχθεῖσαν τιμὴν ἀποκαταστῆναι τῷ πεπαρῳνημένῳ ζητοῦντα, πλείω τῶν ὀφειλομένων εἰσενεγκεῖν, τὰ μὲν ἀποδιδόντα, τὰ δ’ ἐξ ἀντιρρόπου περὶ ὧν ἠδίκησε προστιθέντα· ᾧ δὲ οὐκ ἔστιν οὐδ’ ἐγγὺς ἐφικέσθαι τῶν γινομένων, τίς ἂν γένοιτο τὰ μείζω διώκων;

14. Διὰ ταῦτα οὐκ ἦν οὐδένα ἀνθρώπων ἑαυτῷ τὸν Θεὸν καταλλάξαι τὴν ἑαυτοῦ δικαιοσύνην εἰσενεγκόντα· ὅθεν οὔτε ὁ παλαιὸς νόμος ἐδυνήθη «λῦσαι τὴν ἔχθραν», οὔτε τοῖς ἐν χάριτι ζῶσι πρὸς τὴν εἰρήνην ταύτην ἀρκέσειεν ἂν ἡ σπουδή· καὶ γὰρ καὶ τοῦτο κἀκεῖνο δυνάμεως ἀνθρώπων ἔργα καὶ ἀνθρωπεία δικαιοσύνη· καὶ γὰρ καὶ τὸν νόμον αὐτὸν ἀνθρώπων δικαιοσύνην ὁ μακάριος καλεῖ Παῦλος· «Οὐ γὰρ ὑπετάγησαν, φησί, τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ τὴν ἰδίαν δικαιοσύνην στῆσαι ζητοῦντες», τὸν νόμον λέγων τὸν παλαιόν· τοσοῦτον γὰρ ἐδυνήθη μόνον κατὰ τῶν ἡμετέρων κακῶν, ὅσον παρασκευάσαι πρὸς τὴν ὑγείαν καὶ ἀξίους ποιῆσαι τῆς τοῦ ἰατροῦ χειρός. «Ὁ γὰρ νόμος παιδαγωγὸς ἡμῶν, φησί, γέγονε εἰς Χριστὸν Ἰησοῦν»· καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης εἰς τὸν ἐρχόμενον ἐβάπτιζε· καὶ πᾶσα φιλοσοφία ἀνθρώπων καὶ πόνος ἅπας πρὸς τὴν ἀληθῆ δικαιοσύνην προτέλειαί τινές εἰσι καὶ παρασκευαί.

15. Τίς ἡ αἰτία δι’ ἣν ἁμαρτίαν δύναται λύειν ἡ θεία Εὐχαριστία. Ταῦτ’ ἄρα καὶ ὡς ἂν οἴκοθεν καὶ παρ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐπιδείξασθαι μὴ δυναμένοις δικαιοσύνην, αὐτὸς ἡμῖν ὁ Χριστὸς ἐγένετο «δικαιοσύνη ἀπὸ Θεοῦ καὶ ἁγιασμὸς καὶ ἀπολύτρωσις»· καὶ «λύει τὴν ἔχθραν ἐν τῇ σαρκί», καὶ τὸν Θεὸν ἡμῖν καταλλάττει, οὐ τῇ φύσει κοινῶς οὐδ’ ὅτε ἀπέθνησκε μόνον, ἀλλ’ ἑκάστοτε καὶ ἑκάστῳ τῶν ἀνθρώπων, ὥσπερ σταυρούμενος τότε, νῦν εὐωχῶν, ἐπειδὰν μεταγνόντες περὶ ὧν ἡμάρτομεν παραιτώμεθα. Μόνος γὰρ ἐδυνήθη καὶ τὴν ὀφειλομένην ἅπασαν ἀποδοῦναι τιμὴν τῷ γεγεννηκότι καὶ περὶ τῆς ἀπενεχθείσης ἀπολογήσασθαι, τὸ μὲν τῷ βίῳ, τὸ δὲ τῇ τελευτῇ. Τὸν γὰρ θάνατον, ὃν ὑπὲρ τῆς δόξης τοῦ Πατρὸς ἀπέθανεν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ, τῆς παρ’ ἡμῶν ὕβρεως ἀντίρροπον εἰσενεγκὼν μετὰ μείζονος τῆς παρασκευῆς, ἣν ἡμεῖς ἀφειλόμεθα τιμὴν δι’ ὧν ἐξημάρτομεν, ἀνακαλεῖται πολλῷ τῷ ὄντι· τῷ δὲ βίῳ πᾶσαν ἀπέδωκε τιμήν, καὶ ἣν εἰκὸς ἦν τιμῆσαι μὲν ἐκεῖνον, τιμηθῆναι δὲ τὸν Πατέρα.

16. Ἄνευ γὰρ ὧν ἐπεδείξατο πολλῶν καὶ μεγάλων ἔργων, ἃ τῷ Πατρὶ τὴν μεγίστην εἶχε τιμήν, τοῦτο μὲν ἁμαρτίας ἁπάσης καθαρὸν παρασχόμενος τὸν βίον, τοῦτο δὲ δι’ ὧν ἀκριβέστατα καὶ τελεώτατα τοὺς ἐκεῖθεν ἔσωσε νόμους, οὐχ οἷς αὐτὸς εἰργάσατο μόνον, καὶ γὰρ «τὰς ἐντολὰς τοῦ Πατρός μου, φησί, τετήρηκα», ἀλλὰ καὶ οἷς τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἐνομοθέτει, μόνος τὴν οὐράνιον τῇ γῇ προδείξας καὶ φυτεύσας φιλοσοφίαν, ἔτι δὲ αὐτῶν τῶν θαυμάτων, ὧν αἴτιον ἐκήρυττε τὸν γεγεννηκότα· παρὰ πάντα δὴ ταῦτα τίς οὐκ οἶδεν ὡς αὐτὸ τοῦτο μόνον τὸ μετὰ ἀνθρώπων γενέσθαι καὶ οὕτως ἀκριβῶς σαρκὶ συναφθῆναι, τὴν τοῦ πέμψαντος χρηστότητα καὶ φιλανθρωπίαν ἀκριβέστατα καὶ φανερώτατα διαδείξας, τὴν περὶ αὐτοῦ προσήκουσαν ἐνέθηκε δόξαν; Εἰ γὰρ τῷ εὖ ποιεῖν τὴν χρηστότητα δεῖ μετρεῖν, οὕτω δὲ τὸ γένος ἐπὶ τῆς οἰκονομίας εὖ πεποίηκεν ὁ Θεός, ὡς μηδενὸς φείσασθαι τῶν εἰς τοῦτο φερόντων, ἀλλὰ πάντα τὸν πλοῦτον ἐνθεῖναι τῇ φύσει τὸν ἑαυτοῦ· καὶ γὰρ «ἐν αὐτῷ, φησί, κατοικεῖ πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος σωματικῶς», πρόδηλον ὅτι τὸν ἔσχατον τῆς θείας φιλανθρωπίας ὅρον ἐπὶ τοῦ Σωτῆρος ἔγνωμεν· καὶ δι’ ὧν εἰργάσατο μόνος ἐδίδαξεν ἀνθρώπους ὅπως «ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον», καὶ ὅση τίς ἐστιν αὐτῷ περὶ τὸ γένος κηδεμονία. Ὅθεν καὶ τὸν Νικόδημον ἐπὶ τὸ γνῶναι τὴν φιλανθρωπίαν τοῦ Πατρός, ἐντεῦθεν ἐνάγει, καὶ τοῦτο σημεῖον ἱκανὸν ποιεῖται τῆς ἀπείρου χρηστότητος· καὶ «οὕτω, φησίν, ὁ Θεὸς τὸν κόσμον ἠγάπησεν, ὥστε τὸν Υἱὸν αὑτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται ἀλλ’ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον».

17. Εἰ γὰρ ὧν κατέθετο τῇ φύσει χαρίτων ἐπὶ τῇ καθόδῳ τοῦ μονογενοῦς ὁ Πατὴρ μείζους ἢ καλλίους οὐκ ἔχει δοῦναι, δῆλον ὡς οὐδὲ μείζω δόξαν ἂν παράσχοι χρηστότητος καὶ φιλανθρωπίας, ἧς ἐκεῖθεν ὑπῆρξε λαβεῖν. Καὶ τούτου χάριν τὸν τρόπον τοῦτον ὁ Σωτὴρ δι’ ἑαυτοῦ ἀξίως ἑαυτοῦ καὶ τοῦ γεγεννηκότος τὸν Πατέρα τιμᾷ. Τιμὴ γὰρ Θεοῦ τί γένοιτ’ ἂν ἄλλο, ἢ τὸ διαδειχθῆναι διαφερόντως ἀγαθὸν ὄντα; Καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ δόξα ἣ πόρρωθεν ὠφείλετο μέν, οὐκ ἐνῆν δὲ παρ’ οὐδενὸς ἀνθρώπων εἰσενεχθῆναι· καὶ διὰ τοῦτο· «Εἰ πατήρ, φησίν, εἰμὶ ἐγώ, ποῦ ἐστιν ἡ δόξα μου;» Μόνῳ γὰρ ἐξῆν τῷ μονογενεῖ τὰ εἰκότα πάντα διασῶσαι πρὸς τὸν Πατέρα· καὶ τοίνυν αὐτὸ τοῦτο δεικνύς, ὡς ἄρα μόνος ἐδυνήθη τουτονὶ τὸν ἆθλον ἀνῦσαι, ἐπεὶ τὸ πᾶν «ἐτέλεσεν ἔργον» πρὸς τὸν τετιμημένον Πατέρα· «Ἐγώ, φησίν, ἐδόξασά σε ἐπὶ τῆς γῆς, ἐφανέρωσά σου τὸ ὄνομα τοῖς ἀνθρώποις». Εἰκότως.

18. Λόγος γάρ ἐστιν ἀκριβὲς τοῦ γεγεννηκότος φέρων τὸ εἶδος, «ἀπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦ»· καὶ ἐπεὶ δι’ ὧν σαρκὶ συνήφθη, τοῖς ἐν αἰσθήσει ζῶσι συνετὸς ἐγένετο, πᾶσαν τοῦ προενεγκόντος νοῦ τὴν ἀγαθὴν ἐμήνυσε θέλησιν· πρὸς ὃ κἀκεῖνο φέρειν ἡγοῦμαι, ὃ πρὸς τὸν Φίλιππον, ἰδεῖν τὸν Πατέρα ζητοῦντα, φησὶν ὁ Σωτήρ· «Ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν Πατέρα», καὶ διὰ τοῦτό φησιν Ἠσαΐας· «Καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος».

19. Οὕτω τοίνυν πρὸς τὴν δόξαν τοῦ Πατρὸς οὐδὲν παραλιπὼν ὁ μονογενής, μόνος καθαιρεῖ «τὸ μεσότειχον τῆς ἔχθρας», καὶ λύει τῶν ἐγκλημάτων τὸν ἄνθρωπον. Ἐπεὶ δὲ κατὰ τὴν ἑτέραν τῶν φύσεων, τὴν ἡμετέραν λέγω τὴν ἀνθρωπείαν, ὁ διπλοῦς Ἰησοῦς τὸν Πατέρα ἐτίμησε καὶ ἀπὸ τοῦ σώματος αὑτοῦ καὶ τοῦ αἵματος τὸν θαυμαστὸν ἐκεῖνον στέφανον τῆς δόξης ἔπλεξε τῷ Πατρί, διὰ ταῦτα μόνον μέν ἐστι τῆς ἁμαρτίας φάρμακον τὸ τοῦ Χριστοῦ σῶμα, μόνη δὲ λύσις ἁμαρτημάτων τὸ αἷμα.

20. Καὶ γὰρ καὶ διὰ τοῦτο συνέστη τὴν ἀρχήν, ἵνα τὸν Πατέρα δοξάσῃ, καὶ ᾗ φησὶν αὐτὸς ὁ Σωτήρ, «εἰς τοῦτο γεγέννηται καὶ εἰς τοῦτο ἐλήλυθεν εἰς τὸν κόσμον»· καὶ τὸν ἑξῆς ἅπαντα χρόνον, μόνον μὲν τὸ πρὸς τοῦτο φέρον ἅπαν «ἐτέλεσεν ἔργον», μόνον δὲ τὸν ὑπὲρ τούτου διαφερόντως ὑπομεμένηκε πόνον. Καὶ γὰρ τοῦτο τὸ σῶμα «τοῦ πληρώματος τῆς θεότητος» ἐγένετο θησαυρός· καὶ πάσης μὲν ἦν ἄγευστον ἁμαρτίας, ἐπλήρωσε δὲ πᾶσαν δικαιοσύνην, ἐκήρυξε δὲ τοῖς ὁμογενέσι ἀγνοούμενον τὸν Πατέρα, καὶ οἷς ἔλεγε καὶ οἷς ἐπεδείκνυτο. Τοῦτό ἐστι τὸ σφαγὲν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ καὶ ὃ τῇ σφαγῇ προσάγον, ἐδειλία καὶ ἠγωνία καὶ ἱδρῶτι περιερρεῖτο καὶ προὐδόθη καὶ συνελήφθη καὶ κριτῶν ἠνέσχετο παρανόμων· καὶ «ἐμαρτύρησε μὲν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου τὴν καλὴν ὁμολογίαν», ᾗ φησὶ Παῦλος, ἔδωκε δὲ δίκην τῆς ὁμολογίας θάνατον, καὶ τοῦτον ἐπὶ σταυροῦ· καὶ μάστιγας μὲν ἐπὶ τῶν μεταφρένων, ἐπὶ δὲ τῶν χειρῶν καὶ τῶν ποδῶν ἥλους, τῇ πλευρᾷ δὲ τὴν λόγχην ἐδέξατο· καὶ ἤλγησε μαστιγούμενον καὶ ὠδυνήθη προσηλούμενον. Τοῦτο τὸ αἷμα, τῶν πληγῶν ἐκπηδῆσαν, τὸν ἥλιον ἔσβεσε καὶ τὴν γῆν ἔσεισε καὶ τὸν ἀέρα ἡγίασε καὶ πάντα τὸν κόσμον ἀπέκλυσε τοῦ ῥύπου τῆς ἁμαρτίας.

21. Ὅθεν καθάπερ ἐδέησεν ἁπλῶς τῷ γραπτῷ νόμῳ τοῦ πνευματικοῦ νόμου, τῷ ἀτελῶς ἔχοντι τοῦ τελείου, τῷ τέλειον ἀποφῆναι τὸν κατορθοῦντα μὴ δυναμένῳ τοῦ δυναμένου, τὸν ἴσον τρόπον καὶ τῶν μετὰ τὸ λουτρόν, περὶ ὧν ἐξήμαρτον εἰς τὴν χάριν παραιτουμένων, τοῖς πόνοις καὶ τοῖς ἱδρῶσι καὶ τοῖς δάκρυσι, τοῦ αἵματος δεῖ τῆς Καινῆς Διαθήκης καὶ τοῦ σφαγέντος σώματος, ὡς οὐδὲν ὄφελος ὂν ἐκείνων τούτων χωρίς.

22. Διονύσιος δὲ ὁ θεῖος καὶ τὰς ἱερὰς αὐτὰς τελετὰς μὴ ἂν τελέσαι φησὶ μηδὲ τὰ αὐτῶν δυνηθῆναι, μὴ τοῦ δείπνου προστεθέντος τοῦ ἱεροῦ· σχολῇ γε δὴ πόνον καὶ δικαιοσύνην ἀνθρώπων ἁμαρτίας δύνασθαι λύειν, καὶ τὰ τοιαῦτα περαίνειν ἔχειν εἰκός ἐστιν· ἄλλως τε τῶν ἱερῶν ἓν καὶ τοῦτο μυστηρίων τοὺς περὶ ὧν ἐξήμαρτον μεταγνόντας καὶ προσαγγείλαντας ἑαυτοὺς τοῖς ἱερεῦσι πάσης ἀπολύεσθαι δίκης παρὰ Θεῷ δικαστῇ. Οὐκοῦν οὐδὲ τούτου γένοιτ’ ἂν τυχεῖν ἐνεργοῦ, μὴ τὸ ἱερὸν δειπνήσαντας δεῖπνον.

23. Διὰ τοῦτο καὶ λούμεθα μὲν ἅπαξ, πρόσιμεν δὲ τῇ τραπέζῃ πολλάκις, ὅτι συμβαίνει μὲν ἑκάστοτε Θεῷ προσκρούειν ἀνθρώπους ὄντας, λύειν δὲ τὸ ἔγκλημα πειρωμένοις μετανοίας χρεία καὶ πόνων καὶ τοῦ θριαμβεῦσαι τὴν ἁμαρτίαν· ταῦτα δὲ δράσειεν ἂν κατὰ τῆς ἁμαρτίας, ἢν τὸ μόνον τῶν ἀνθρωπίνων κακῶν φάρμακον προστεθῇ.

24. Καθάπερ γὰρ τὴν ἀγριέλαιον ἡ καλλιέλαιος, ἐπειδὰν ἐγκεντρισθῇ, πρὸς ἑαυτὴν καθάπαξ ἀμείβει, καὶ ὁ καρπὸς οὐδαμόθεν κοτίνῳ προσήκων, τὸν ἴσον τρόπον καὶ ἡ τῶν ἀνθρώπων δικαιοσύνη αὐτὴ μὲν πρὸς οὐδὲν φέρει δι’ ἑαυτήν, τῷ δὲ Χριστῷ συναφθέντων καὶ σαρκὸς καὶ αἵματος κεκοινωνηκότων, τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν εὐθὺς ἐδυνήθη, ἁμαρτιῶν ἄφεσιν καὶ βασιλείας κληρονομίαν, ἃ τῆς τοῦ Χριστοῦ δικαιοσύνης ἐστὶ καρπός.

25. Ὥσπερ γὰρ ἀπὸ τῆς ἱερᾶς τραπέζης τὸ σῶμα Χριστοῦ κομιζόμεθα, σῶμα τῶν κρειττόνων ὑπερνικώντων, οὕτως ἀκόλουθον ἐνταῦθα καὶ τὴν δικαιοσύνην ἡμῶν χριστοειδῆ γενέσθαι δικαιοσύνην. Τὸ γάρ· «Σῶμα Χριστοῦ ἐσμεν καὶ μέλη ἐκ μέρους» οὐ κατὰ τὸ σῶμα μόνον νομιστέον εἰρῆσθαι, ἀλλὰ πολλῷ δικαιότερον τῇ ψυχῇ καὶ τῇ κατ’ αὐτὴν ἐνεργείᾳ τὴν κοινωνίαν ταύτην ἀποδοτέον ἐστίν· ἐπεὶ καὶ «ὁ κολλώμενος τῷ Κυρίῳ ἓν πνεῦμά ἐστι», τοῦτό ἐστι δεικνύντος τὴν κοινωνίαν ταύτην καὶ συμφυΐαν ἐπὶ τοῦ νοῦ μάλιστα συνεστᾶναι καὶ τῆς ψυχῆς.

26. Διὰ τοῦτο γὰρ οὐ σῶμα περιέθετο μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχὴν ἔλαβε καὶ νοῦν καὶ θέλησιν καὶ πᾶν ὁτιοῦν ἀνθρώπειον, ἵν’ ὅλοις ἡμῖν ἑνωθῆναι δυνηθῇ καὶ δι’ ὅλων ἡμῶν χωρήσῃ, καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἡμᾶς ἀναλύσῃ, πᾶσι πάντα συνάψας τοῖς ἡμετέροις τὰ ἑαυτοῦ· ὅθεν ἁμαρτάνουσιν ἀνάρμοστός ἐστι καὶ ἀκόλλητος, ὅτι ταύτῃ μόνον κοινὸν ἡμῖν οὐδὲν πρὸς ἐκεῖνον. Τὰ γὰρ ἄλλα πάντα καὶ ἐδέξατο φιλανθρώπως παρ’ ἡμῶν καὶ ἡμῖν συνάπτει φιλανθρωπότερον. Τὸ μὲν γὰρ ἦν τὸν Θεὸν εἰς τὴν γῆν κατελθεῖν, τὸ δὲ ἡμᾶς ἐνθένδε ἀναγαγεῖν· καὶ τὸ μὲν αὐτὸν ἐνανθρωπῆσαι, τὸ δὲ τὸν ἄνθρωπον θεωθῆναι· καὶ τὸ μὲν τὴν φύσιν ἁπλῶς τῶν ὀνειδῶν ἀπαλλάττει, ἐφ’ ἑνὶ σώματι καὶ μιᾷ ψυχῇ τὴν ἁμαρτίαν νικήσασαν, τὸ δὲ ἕκαστον τῶν ἀνθρώπων ἁμαρτιῶν ἀπολύει καὶ Θεῷ συνίστησι· ταῦτα δὲ ἐκείνων φιλανθρωπότερα. Ἐπεὶ γὰρ οὐκ ἐνῆν ἡμᾶς ἀνελθόντας τῶν αὐτοῦ μετασχεῖν, αὐτὸς κατελθὼν εἰς ἡμᾶς, τῶν ἡμετέρων μεταλαμβάνει· καὶ οὕτως ἀκριβῶς οἷς ἔλαβε συνεφύη, ὥστε δι’ ὧν ἡμῖν, ἃ παρ’ ἡμῶν ἔλαβεν, ἀποδίδωσιν, ἑαυτοῦ μεταδίδωσι, καὶ σαρκὸς καὶ αἵματος μετέχοντες ἀνθρωπείου τὸν Θεὸν αὐτὸν ταῖς ψυχαῖς δεχόμεθα, καὶ σῶμα Θεοῦ καὶ αἷμα καὶ ψυχὴν Θεοῦ καὶ νοῦν καὶ θέλησιν οὐδὲν ἔλαττον ἢ ἀνθρώπινα.

27. Ἔδει γὰρ καὶ τοῦτο εἶναι κἀκεῖνο γενέσθαι, τὸ τῆς ἐμῆς ἀσθενείας φάρμακον. Εἰ μὲν γὰρ Θεὸς ἦν μόνον, οὐκ ἂν οὕτως ἡνώθη· πῶς γὰρ ἂν ἡμῖν ἐγένετο δεῖπνον; Εἰ δ’ ὅπερ ἡμεῖς μόνον, οὐκ ἂν οὕτως ἔδρασε. Νῦν δὲ τὸ συναμφότερον· οὕτω μὲν ὡς ὁμογενέσιν ἑνοῦται καὶ συμφύεται τοῖς ἀνθρώποις, ἐκείνως δὲ τὴν φύσιν ἆραι δύναται καὶ κινῆσαι καὶ πρὸς ἑαυτὸν μεταστῆσαι. Τῶν γὰρ δυνάμεων τὰς ἐλάττους αἱ μείζους ἐπὶ τῶν αὐτῶν μένειν, ἐπειδὰν καὶ αὐταῖς συνενεχθῶσιν, οὐ συγχωροῦσι· καὶ σίδηρος οὐδὲν σιδήρου φέρει πυρὶ συνελθών, καὶ γῆ καὶ ὕδωρ τῶν οἰκείων τὰ τοῦ πυρὸς ἀλλάττονται πυρὸς ἀπολελαυκότα. Εἰ δὲ τῶν ὁμογενῶν δυνάμεων αἱ κρείττους οὕτω δρῶσιν εἰς τὰς ἐλάττους, τί δεῖ περὶ τῆς ὑπερφυοῦς ἐκείνης νομίσαι;

28. Φανερὸν τοίνυν, ὡς ἐγχεῖται μὲν ἡμῖν ὁ Χριστὸς καὶ ἀναμίγνυσιν ἑαυτόν, ἀμείβει δὲ καὶ πρὸς ἑαυτὸν μεταβάλλει, καθάπερ ῥανίδα μικρὰν ὕδατος ἐγχεθεῖσαν ἀπείρῳ μύρου πελάγει. Τοσαῦτα γὰρ δύναται τοῖς ἐμπεσοῦσι τόδε τὸ μύρον, ὥστε οὐκ εὐώδεις ἀποδείκνυσιν ἁπλῶς οὐδὲ μύρου πνέοντας μόνον, ἀλλ’ εὐωδίαν αὐτὴν τὴν ἕξιν καὶ εὐωδίαν αὐτοῦ τοῦ κενωθέντος δι’ ἡμᾶς μύρου· «Χριστοῦ γάρ, φησίν, εὐωδία ἐσμέν».

29. Τοιαύτην ἔχει δύναμιν καὶ χάριν τοῖς τετελεσμένοις τὸ δεῖπνον, ἐάν γε καθαροὶ προσελθόντες κακίας ἁπάσης, μηδὲν ἐπεισαγάγωμεν ἔπειτα πονηρόν· οὕτω γὰρ ἔχουσι καὶ παρεσκευασμένοις, οὐδὲν κωλύσει τὸν Χριστὸν οὕτως ἀκριβῶς ἡμῖν ἑνωθῆναι.

30. Ὅτι ὁ μυστικὸς γάμος καθ’ ὃν ὁ Χριστὸς νυμφευθῇ ἐν τῇ ἱερᾷ συνίσταται κοινωνίᾳ. «Τὸ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστί», τὴν ἕνωσιν ταύτην ἐξαίρων ὁ μακάριος ἔφη Παῦλος. Τοῦτο γάρ ἐστιν ὁ γάμος ὁ πολυύμνητος, καθ’ ὃν ὁ πάναγνος νυμφίος τὴν Ἐκκλησίαν ὡς παρθένον ἄγεται νύμφην. Καὶ γὰρ ἐνταῦθα μὲν ὁ Χριστὸς «ἐκτρέφει» τὸν περὶ αὐτὸν χορόν, τούτῳ δὲ μόνῳ τῶν μυστηρίων «σάρκες ἐσμὲν ἐκ τῶν σαρκῶν αὐτοῦ, καὶ ὀστὰ ἐκ τῶν ὀστῶν αὐτοῦ». Ταῦτα δέ ἐστιν, οἷς ὁ ἀπόστολος ὁριζόμενος τὸν γάμον, νυμφίον ἀποδείκνυσι τὸν Χριστὸν εἶναι, καὶ «τὴν νύμφην ἔχειν» ὁ νυμφαγωγός φησιν Ἰωάννης.

31. Ὅτι ἡ ἱερὰ κοινωνία ἑκάστῳ τῶν προσιόντων οὗ δεῖται πρὸς τὴν σωτηρίαν παρέχει· καὶ ὅτι ταύτης χωρὶς οὐκ ἦν τὸν τῆς σαρκὸς λυθῆναι νόμον. Τοῦτο τὸ μυστήριον φῶς μέν ἐστι τοῖς ἤδη κεκαθαρμένοις, καθάρσιον δὲ τοῖς ἔτι καθαιρομένοις, ἀλείπτης δὲ κατὰ τοῦ Πονηροῦ καὶ τῶν παθῶν ἀγωνιζομένοις. Τοῖς μὲν γὰρ οὐδὲν ἄλλο λοιπὸν ἢ καθάπερ ὀφθαλμῷ τὴν λήμην ἀποθεμένῳ «τὸ φῶς τοῦ κόσμου» δέξασθαι· τοῖς δὲ δεομένοις ἔτι τοῦ καθᾶραι δυναμένου, καθάρσιον, τί γένοιτ’ ἂν ἄλλο; «Τὸ γὰρ αἷμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καθαρίζει ἡμᾶς, φησίν, ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας», ὁ διαφερόντως τῷ Χριστῷ φιλούμενος Ἰωάννης· τὴν δὲ κατὰ τοῦ Πονηροῦ νίκην τίς οὐκ οἶδεν, ὡς ὁ Χριστὸς ἀνῄρηται μόνος, οὗ μόνον ἐστὶ τρόπαιον κατὰ τῆς ἁμαρτίας τὸ σῶμα, καὶ τούτῳ δύναται βοηθῆσαι πολεμουμένοις, ἐν ᾧ πέπονθεν αὐτὸς καὶ νενίκηκε πειρασθείς;

32. Ἐπεὶ γὰρ τῇ σαρκὶ πρὸς τὴν πνευματικὴν ζωὴν κοινὸν οὐδὲν ἦν, ἤ γε καὶ λίαν ἀπεχθῶς ἔχει καὶ πολεμίως, «Ἐπιθυμεῖ γάρ, φησί, κατὰ τοῦ πνεύματος», διὰ ταῦτα σὰρξ ἐπενοήθη κατὰ τῆς σαρκός, τῆς χοϊκῆς ἡ πνευματική, καὶ λύεται σαρκὸς νόμῳ σαρκικὸς νόμος, καὶ σὰρξ εἴκει πνεύματι καὶ βοηθεῖ κατὰ τοῦ νόμου τῆς ἁμαρτίας.

33. Διὰ ταῦτα γὰρ τὴν πνευματικὴν ζῆσαι ζωὴν οὐδενὶ τῶν πάντων ἐξῆν, τῆς μακαρίας σαρκὸς ταύτης μήπω παγείσης, ὁπότε μηδ’ αὐτὸς ὁ νόμος ἐσῴζετο, καίτοι μηδὲ σφόδρα φιλοσοφίας ἐπειλημμένος, οὐδ’ ἴσχυεν οὐδὲν ἐν ἀνθρώποις, τοῦ καθ’ ἡμᾶς πεφυκότος τῇ χείρονι μοίρᾳ βοηθοῦντος· «Ἠσθένει γάρ, φησίν, ὁ νόμος διὰ τῆς σαρκός»· καὶ σαρκὸς ἑτέρας ἐδεῖτο σῶσαι δυναμένης αὐτῷ τὴν ἰσχύν· «Τὸ γὰρ ἀδύνατον, φησί, τοῦ νόμου, ἐν ᾧ ἠσθένει διὰ τῆς σαρκός, ὁ Θεὸς τὸν ἑαυτοῦ Υἱὸν πέμψας ἐν ὁμοιώματι σαρκὸς ἁμαρτίας κατέκρινε τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῇ σαρκί.»

34. Τούτων ἕνεκα τῆς σαρκὸς ταύτης ἀεὶ δεόμεθα καὶ συνεχοῦς ἀπολαύομεν τῆς τραπέζης, ὡς ἂν ὁ νόμος τοῦ Πνεύματος ἐν ἡμῖν ἐνεργὸς ᾖ, καὶ τῇ ζωῇ τῆς σαρκὸς μηδεμία γένηται χώρα, μηδὲ λάβῃ καιρὸν εἰς γῆν ἐνεχθῆναι, καθάπερ τὰ βαρέα τῶν σωμάτων, διαλιπόντος τοῦ ὑπανέχοντος. Ἔστι μὲν γὰρ τὸ μυστήριον τέλειον ἕνεκα πάντων, καὶ οὐκ ἔστιν ὧν δεῖ τοῖς τελουμένοις, ὃ μὴ παρέχει διαφερόντως.

35. Ἐπεὶ δὲ ἡ τῆς ὕλης φαυλότης οὐκ ἐᾷ τὴν σφραγῖδα μένειν ἀκίνητον· «ἔχομεν γὰρ τὸν θησαυρὸν τοῦτον ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσι»· διὰ τοῦτο οὐχ ἅπαξ ἀλλὰ διηνεκοῦς ἀπολαύομεν τοῦ φαρμάκου· καὶ τὸν πλάστην ἀεὶ δέον τῷ πηλῷ παρακαθῆσθαι καὶ συγχεόμενον τὸ εἶδος αὖθις ἀνακαλεῖσθαι, καὶ συνεχοῦς ἡμᾶς ἀπολαύειν τῆς τοῦ ἰατροῦ χειρός, χαυνουμένην ἰωμένου τὴν ὕλην καὶ κλινομένην ἐπανορθουμένου τὴν γνώμην, μὴ καὶ λάθῃ θάνατος παρελθών· «Νεκροὺς γὰρ ὄντας, φησί, τοῖς παραπτώμασι συνεζωοποίησε τῷ Χριστῷ»· καί· «Τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ καθαρίζει τὴν συνείδησιν ἡμῶν ἀπὸ νεκρῶν ἔργων εἰς τὸ λατρεύειν Θεῷ ζῶντι».

36. Ὅτι ἡ ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ τοῦ Θεοῦ λατρεία ἔργον ἐστὶ τῆς ἱερᾶς κοινωνίας. Τήν τε γὰρ ἀληθινὴν ζωὴν εἰς ἡμᾶς ἡ τῆς ἱερᾶς τραπέζης δύναμις ἀπὸ τῆς μακαρίας ἐκείνης ἕλκει καρδίας, τό τε λατρεύειν Θεῷ, καθαρῶς ἐντεῦθεν ἡμῖν. Εἰ γὰρ τοῦτό ἐστι καθαρὰ λατρεία Θεοῦ, τὸ ὑποτετάχθαι, τὸ ὑπακούειν, τὸ αὐτοῦ κινοῦντος πάντα ποιεῖν, οὐκ οἶδα πότ’ ἂν μᾶλλον ὑποταγῆναι Θεῷ δυνηθεῖμεν, ἢ ἐπειδὰν αὐτοῦ γενώμεθα μέλη. Τίνι γὰρ ἂν ὁτιοῦν ἐπιτάττειν δύναιτο μᾶλλον, ἢ τοῖς μέλεσιν ἡ κεφαλή; Μέλη γὰρ Χριστοῦ τοὺς τελουμένους καὶ πάσης ἄλλης ἱερᾶς τελετῆς ἀπεργαζομένης, τελεώτερον ἡμῖν ὁ τῆς ζωῆς τοῦτο δίδωσιν ἄρτος. Καθάπερ γὰρ διὰ τὴν κεφαλὴν καὶ τὴν καρδίαν τὰ μέλη ζῇ, οὕτως «ὁ τρώγων με, φησίν, κἀκεῖνος ζήσεται δι’ ἐμέ».

37. Ζῇ μὲν γὰρ καὶ διὰ τὴν τροφήν· ἡ τελετὴ δὲ οὐ τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον. Ἡ τροφὴ μὲν γὰρ ἅτε μηδὲ αὐτὴ ζῶσα, ζωὴν μὲν παρ’ ἑαυτῆς οὐκ ἂν εἰσενέγκοι· τῷ δὲ τῇ προσούσῃ τῷ σώματι βοηθεῖν, αἰτία ζωῆς τοῖς προσιεμένοις εἶναι δοκεῖ. Ὁ δὲ τῆς ζωῆς ἄρτος αὐτός ἐστι ζῶν, καὶ δι’ ἐκεῖνον ὡς ἀληθῶς ζῶσιν, οἷς ἂν αὐτοῦ μεταδοίη. Ὅθεν ἡ μὲν τροφὴ πρὸς τὸν σιτούμενον μεταβάλλει, καὶ ἰχθὺς καὶ ἄρτος καὶ ὁτιοῦν ἄλλο σιτίον αἷμα ἀνθρώπειον, ἐνταῦθα δὲ τοὐναντίον ἅπαν. Ὁ γὰρ τῆς ζωῆς ἄρτος αὐτὸς κινεῖ τὸν σιτούμενον καὶ μεθίστησι καὶ πρὸς ἑαυτὸν μεταβάλλει, καὶ ὃ τῆς καρδίας ἐπιεικῶς ἐστι καὶ τῆς κεφαλῆς, κινούμεθα καὶ ζῶμεν τό γε εἰς αὐτὸν ἧκον, ὡς ἔχει ζωῆς ἐκεῖνος. Ὃ καὶ δηλῶν αὐτὸς ὁ Σωτήρ, ὡς οὐ τὸν σιτίων τρόπον ἡμῖν ἀνέχει τὸν βίον, ἀλλ’ αὐτὸς ἔχων οἴκοθεν ἐμπνεῖ, καὶ καθάπερ καρδία μέλεσιν ἢ κεφαλὴ διαδίδωσι τὴν ζωήν, ζῶντά τε ἑαυτὸν ἐκάλεσεν ἄρτον, καί· «ὁ τρώγων με, φησί, κἀκεῖνος ζήσεται δι’ ἐμέ».

38. Φαίνεται τοίνυν τὸν Θεὸν προσκυνεῖν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ καὶ λατρεύειν καθαρῶς, τῆς ἱερᾶς ἔργον εἶναι τραπέζης· οὐ μόνον ὅτι Χριστοῦ μέλεσιν εἶναι καὶ τοῦτον εἴκειν αὐτῷ τὸν τρόπον, ἀπὸ τῶν μυστηρίων προσγίνεται τούτων ἡμῖν, ἀλλ’ ὅτι νεκροὺς μὲν ὄντας οὐκ ἂν γένοιτο ζῶντι λατρεύειν Θεῷ, ζῶντας δὲ εἶναι καὶ ἔργων ἀπηλλάχθαι νεκρῶν ἀμήχανον, μὴ τοῦτο ἀεὶ δειπνοῦντας τὸ δεῖπνον. Καθάπερ γὰρ «Πνεῦμα τὸν Θεὸν ὄντα καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ δεῖ προσκυνεῖν», οὕτω καὶ ζῶντι ζῶντας εἶναι προσήκει τοὺς λατρεύειν προῃρημένους· «οὐ γάρ ἐστιν ὁ Θεός, φησί, Θεὸς νεκρῶν, ἀλλὰ ζώντων».

39. Ἔστι μὲν οὖν καὶ τὸ ζῆν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον καὶ πρὸς ἀρετὴν ἔχειν, Θεῷ λατρεύειν· ἀλλ’ ἐκεῖνο μὲν καὶ δούλων γένοιτ’ ἂν ἔργον· «Ὅταν γὰρ ταῦτα πάντα ποιήσητε, φησί, λέγετε ὅτι ‘Ἀχρεῖοι δοῦλοι ἐσμέν’». Αὕτη δὲ ἡ λατρεία πρὸς τῶν υἱῶν γίνεται μόνων· ἡμεῖς δὲ οὐ τῶν δούλων, ἀλλ’ εἰς τὸν τῶν παίδων καλούμεθα χορόν.

40. Διὰ τοῦτο σαρκὸς καὶ αἵματος αὐτῷ κοινωνοῦμεν· πραγμάτων αὐτῶν, τοῦ αἵματος, τοῦ σώματος, τῆς ζωῆς. Καὶ τί γὰρ μεῖζον ἢ ὅταν αὐτὸς ὁ Πατήρ, τοῦ μονογενοῦς ἐν ἡμῖν ἐπιγινώσκῃ τὰ μέλη, ὅταν αὐτὴν εὑρίσκῃ τὴν μορφὴν τοῦ παιδὸς ἐπὶ τῶν προσώπων τῶν ἡμετέρων; «Συμμόρφους γάρ, φησί, προώρισε τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ».

43. Ὅτι κατὰ ταύτην τὴν υἱοθεσίαν οἱ εἰσποιηθέντες προσφυέστερον ἔχουσι πρὸς τὸν Χριστὸν ἢ πρὸς τοὺς γεγεννηκότας. Καὶ τί λέγω τὴν υἱότητα τὴν πεποιημένην, ὅταν τῆς φυσικῆς αὐτῆς προσφυέστερον καὶ συγγενέστερον ἔχῃ, καὶ οἱ οὕτω γεννηθέντες υἱοὶ Θεοῦ μᾶλλον ἢ τῶν γεγεννηκότων αὐτῶν, καὶ τοσοῦτο μᾶλλον, ὅσον ἐκείνων μᾶλλον ἢ τῶν ὑποβαλλομένων εἰσί; Τί γάρ ἐστιν, ὃ τοὺς ἀληθεῖς ἡμῖν πατέρας ποιεῖ; Ἐκ τῶν σαρκῶν αὐτῶν, ταύτην ἔχομεν τὴν σάρκα, καὶ ἐκ τῶν αἱμάτων αὐτῶν, συνέστηκεν ἡμῖν ἡ ζωή. Τοῦτο καὶ ἐπὶ τοῦ Σωτῆρος «σάρκες ἐσμὲν ἐκ τῶν σαρκῶν αὐτοῦ, καὶ ὀστᾶ ἐκ τῶν ὀστῶν αὐτοῦ», ἀλλὰ τῆς κοινωνίας ἑκατέρας πολὺ τὸ μέσον.

44. Ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν φυσικῶν τὸ νῦν αἷμα τῶν παίδων, οὐκέτι καὶ τῶν γεγεννηκότων ἐστίν, ἀλλ’ ἦν ἐκείνων πρὶν ἢ τῶν παίδων εἶναι, καὶ τοῦτο ποιεῖ τὸ γένος, ὅτι ὃ νῦν τούτων, ἐκείνων πρότερον ἦν· τὸ δὲ τῆς τελετῆς ἔργον, τὸ αἷμα ᾧ ζῶμεν, νῦν ἐστιν αἷμα Χριστοῦ, καὶ ἡ σὰρξ ἣν πήγνυσιν ἡμῖν τὸ μυστήριον, σῶμά ἐστι τοῦ Χριστοῦ, καὶ κοινὰ ἔτι τὰ μέλη καὶ κοινὴ ἡ ζωή.

45. Τοῦτο δέ ἐστιν ἡ ἀληθὴς κοινωνία, ὅταν ἀμφοῖν τὸ αὐτὸ κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον παρῇ, ὡς ἐπειδὰν ἑκάτερος ἔχῃ, καὶ νῦν μὲν οὗτος, νῦν δὲ ἐκεῖνος, οὐ κοινωνεῖν ἂν εἴη μᾶλλον ἢ διεστάναι. Οὐ γάρ ἐστι τὸ συνάπτον, ὅτι μὴ πάρεστι κατὰ ταῦτον ἀμφοτέροις, ὅ γε μόνος ἑκάτερος ἔχει· ὅθεν οὔτε κοινωνοῦσιν ἀλλήλοις οὑτινοσοῦν ἀληθῶς, οὔτε κεκοινωνήκασιν, ἀλλ’ ὅτι τὸ αὐτό ἐστιν, ὃ πρότερον ἦν τούτου, νῦν δὲ ἐκείνου, εἰκόνα τινὰ κοινωνίας ἔχει. Καθάπερ γὰρ οὐκ ἄν τις εἴη σύνοικος, ᾧ τὴν αὐτὴν ᾤκησεν οἰκίαν, εἰ μετ’ ἐκεῖνον οἰκοίη οὐδ’ ἀρχῆς καὶ πραγμάτων καὶ φροντίδων κοινωνὸς ὁτῳοῦν, ὃς ἐξεδέξατο τὴν ἀρχήν, ἀλλ’ ὃς ἄν, πρός γε τῷ τὸν αὐτὸν οἰκῆσαι τόπον καὶ τῶν αὐτῶν προστῆναι πραγμάτων, ἔτι καὶ χρόνοις χρήσαιτο τοῖς αὐτοῖς· τὸν ἴσον κἀνταῦθα τρόπον ἂν ἔχοι καὶ σαρκὸς καὶ αἵματος τοῖς μὲν γεγεννηκόσιν οὐ πάνυ, μὴ τὸν αὐτὸν ἡμῖν αὐτὰ μετασχοῦσι χρόνον· τῷ Χριστῷ δὲ ὡς ἀληθῶς κοινωνοῦμεν, πρὸς ὃν ἀεὶ καὶ σῶμα καὶ αἷμα καὶ μέλη καὶ πάντα ταῦτα κοινά.

46. Εἰ δὲ τοῦτο ποιεῖ τὰ παιδία, τὸ κοινωνῆσαι σαρκὸς καὶ αἵματος, δῆλοι καθέσταμεν πρὸς τὸν Σωτῆρα συγγενέστερον ἔχοντες ἀπὸ τῆς τραπέζης ἢ τῆς φύσεως πρὸς τοὺς γεγεννηκότας αὐτούς· ἔτι τοίνυν οὐκ ἅπαξ ζωώσας ὥσπερ ἐκεῖνοι καὶ συστησάμενος ἀπηλλάγη, ἀλλ’ ἀεὶ πάρεστι καὶ ἥνωται, καὶ τούτῳ αὐτῷ ζωοῖ καὶ συνίστησι τῷ παρεῖναι.

47. Καὶ τῶν μὲν γεγεννηκότων ἀφεστηκότας οὐδὲν κωλύει περιεῖναι, τοὺς δὲ τοῦ Χριστοῦ διϊσταμένους οὐδὲν ἄλλο λοιπὸν ἢ τεθνάναι. Καὶ τὶ μὴ λέγω τὸ μεῖζον; Συστῆναι μὲν γὰρ αὐτοὺς ἐφ’ ἑαυτῶν τοὺς υἱεῖς οὐκ ἔστι μὴ διαστάντας τῶν γεγεννηκότων, ἀλλὰ τοῦτο ποιεῖ τοὺς μὲν γεγεννηκέναι, τοὺς δὲ γεγεννῆσθαι τὴν ἀρχὴν τῷ διαιρεθῆναι· ἡ δ’ ἐπὶ τῶν μυστηρίων υἱότης ἐν τῷ συνεῖναι καὶ κοινωνεῖν ἐστι, καὶ τοῦτό ἐστι διεφθάρθαι καὶ μηκέτ’ εἶναι, τὸ διεστάναι.

48. Οὐκοῦν εἰ κοινωνίαν τινὰ βούλεται τὸ τῆς συγγενείας ὄνομα, καὶ τούτους οἶμαι μηνύει τοὺς αἵματι κοινῷ συνημμένους, μόνη μὲν αἵματος ἂν εἴη κοινότης, μόνη δὲ καὶ συγγένεια καὶ υἱότης, καθ’ ἣν τῷ Χριστῷ κοινωνοῦμεν. Διὰ τοῦτο καὶ τὴν φυσικὴν γέννησιν ἀποκρύπτει, ἐπειδὰν ἐπὶ τῶν αὐτῶν γένωνται· «Ὅσοι γὰρ ἔλαβον αὐτόν, φησίν, οἷς ἔδωκεν ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι, οὐκ ἐγεννήθησαν ἐξ αἱμάτων», καίτοι γεγέννηται καὶ σάρκες ἦσαν οἱ γεγεννηκότες, καὶ τῆς γεννήσεως προτέρα ταύτης ἐκείνη, ἀλλὰ τοσοῦτον ἡ δευτέρα κατεκράτησε τῆς πρεσβυτέρας, ὥστε μηδὲ ἴχνος ἐκείνης μηδὲ ὄνομα λοιπὸν εἶναι. Καὶ οὕτως ὁ ἱερὸς ἄρτος τὸν νέον εἰσάγων ἄνθρωπον πρόρριζον ἐκβάλλει τὸν παλαιόν.

49. Καὶ τοῦτο γὰρ τῆς ἱερᾶς ἔργον τραπέζης· «οἱ γὰρ λαβόντες αὐτόν, φησίν, οὐκ ἐγεννήθησαν ἐξ αἱμάτων». Πότε δὲ αὐτὸν λαμβάνομεν; ἐπιγνῶμεν τὸ ῥῆμα, καὶ παρ’ ὃ τῶν μυστηρίων εἴρηται τοῦτο, λέγω δὴ τό· «Λάβετε». Δῆλον γὰρ ὡς ἐπὶ τὸ δεῖπνον ταύτῃ καλούμεθα τῇ φωνῇ, καθ’ ὃ τὸν Χριστὸν καὶ χερσὶ λαμβάνομεν ἀληθῶς καὶ στόματι δεχόμεθα καὶ ψυχῇ συμμίγνυμεν καὶ σώματι συνάπτομεν καὶ κιρνῶμεν αἵματι.

50. Καὶ πρόσεστι τὸ δικαίως· τοῖς γὰρ οὕτω τὸν Σωτῆρα καὶ λαβοῦσι καὶ κατασχοῦσι διατέλους, ἔστι μὲν αὐτὸς ἁρμόζουσα κεφαλή, τούτῳ δὲ ἐκεῖνοι πρέποντα μέλη· γέννησιν δὲ τὰ μέλη γεννηθῆναι τῇ κεφαλῇ τὴν αὐτήν, ἀκόλουθον ἦν. «Οὐκ ἒξ αἱμάτων» ἡ σὰρξ ἐκείνη «οὐδὲ ἐκ θελήματος σαρκὸς οὐδὲ ἐκ θελήματος ἀνδρὸς ἀλλ’ ἐκ Θεοῦ» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος· «Τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθέν, φησίν, ἐκ Πνεύματός ἐστιν Ἁγίου». Εἰκὸς ἦν καὶ τὰ μέλη τοῦτον γεννηθῆναι τὸν τρόπον, ὅπου γε καὶ αὐτὴ ἡ γέννησις τῆς κεφαλῆς τῶν μελῶν τούτων τῶν μακαρίων γέννησις ἦν· τοῦτο γὰρ ἦν συστῆναι τὰ μέλη, τὸ γεννηθῆναι τὴν κεφαλήν.

51. Εἰ δὲ καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς ζωῆς γέννησίς ἐστιν ἑκάστῳ, καὶ τὸ τὴν ζωὴν ἄρξασθαι, τοῦτό ἐστι γεννηθῆναι, δι’ ὧν ζωὴ τῶν αὐτῷ προσκειμένων ἐστὶν ὁ Χριστός, αὐτοὶ γεγέννηνται τοῦ Χριστοῦ τὸν βίον τοῦτον εἰσεληλυθότος καὶ γεννηθέντος.

52. Τοσοῦτος σωρὸς ἡμῖν ἀγαθῶν ἀπὸ τῆς ἱερᾶς ἀνίσχει τραπέζης· ῥύεται δίκης, ἀποτρίβεται τὴν ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας αἰσχύνην, ἀνακαλεῖται τὴν ὥραν, αὐτῷ προσδεῖ τῷ Χριστῷ τῶν φυσικῶν δεσμῶν ἀκριβέστερον· τὸ καθάπαξ εἰπεῖν, τελείους ποιεῖ τὸν ἀληθῆ χριστιανισμὸν τελετῆς ἁπάσης διαφερόντως.

53. Διὰ τί τὸ τῆς τραπέζης μυστήριον τελεώτερον τοῦ βαπτίσματος ὄν, οὔτε ἀναπλάττει τὸν ἡμαρτηκότα οὔτε καθαίρει πόνων χωρίς, ὥστε τὸ βάπτισμα: Ἐνταῦθα δὲ περὶ τοῦ μυστηρίου πολλοῖς ἐπῆλθε θαυμάζειν, εἰ οὕτω τελεώτατα πάντων ἔχον, πρὸς τὸ λύειν εὐθύνης τοῦ βαπτίσματος ἐλάττω δοκεῖ δύνασθαι, μεῖζον ὄν· ἐκεῖνο μὲν γὰρ οὐδὲν πονοῦντας, τὸ δὲ πόνων ἡγησαμένων. Καὶ τῶν μὲν ἐκεῖ καθαρθέντων πρὸς τοὺς μηδὲ τὴν ἀρχὴν μολυσμὸν ὁντινοῦν δεξαμένους οὐδεμία διαφορά, τῶν δὲ ἐπὶ τοῦ δείπνου πολλοῖς τῶν ἡμαρτημένων ἔνεισιν ἴχνη.

54. Καὶ διελόντας ἀκριβέστερον εἰπεῖν, τεττάρων τούτων ἐν τοῖς ἡμαρτημένοις θεωρουμένων, τοῦ τὴν ἁμαρτίαν ἐργασαμένου, τῆς πονηρᾶς ἐνεργείας, τῆς ἐπὶ ταύτῃ δίκης, τῆς ἐκεῖθεν ἐντεθείσης τῇ ψυχῇ προστροπῆς· τῆς μὲν ἐνεργείας αὐτὸν οἴκοθεν ἀπηλλάχθαι δεῖ τὸν εἰργασμένον καὶ πεπαυμένον ἐπὶ τὸ λουτρὸν ἥκειν, τἄλλα δὲ τὸ βάπτισμα μὲν οὐδὲν οὐδενὸς πραγματευσαμένου καθάπαξ ἐκ μέσου πάντα ποιεῖ, καὶ τὴν δίκην καὶ τὴν νόσον καὶ αὐτὸν ἀναιρεῖ τὸν ἡμαρτηκότα· καὶ γὰρ ἐναποθνήσκει τοῖς ὕδασι καὶ νέος τίς ἐστιν ἄνθρωπος, ὃν ἀναδίδωσι τὸ λουτρόν.

55. Ὁ δὲ ἱερὸς ἄρτος, ὃν ἂν ἠνιαμένον λάβοι καὶ πεπονηκότα, τῶν ἡμαρτημένων ἀξίως ἀφίησι μὲν εὐθύνης, ἀποκλύζει δὲ τῆς πονηρᾶς ἕξεως τὴν ψυχήν, ἀποκτείνει δὲ οὐδαμῶς· οὐ γὰρ ἀναπλάττειν ἄνωθεν οἶδε. Καὶ τοῦτον μόνον τῶν τῆς ἁμαρτίας ὅρων ἀκίνητον καταλείπει καὶ μένειν ἀφίησιν, ὑπεύθυνον μὲν οὐκέτι, αὐτὸν δὲ ὅμως τὸν τολμητήν. Εἰσὶ δὲ οἳ καὶ σημεῖα φέρουσιν ἔτι τῆς ἀρρωστίας καὶ οὐλὰς τῶν πάλαι πληγῶν, ἂν ἦττον ἢ προσῆκον ἦν, μελήσῃ περὶ τῶν τραυμάτων αὐτοῖς, καὶ πρὸς τὴν τοῦ φαρμάκου δύναμιν οὐκ ἐφάμιλλον εἰσενέγκωσι τῆς ψυχῆς τὴν παρασκευήν.

56. Καὶ τῆς καθάρσεως τούτῳ διήνεγκε ταύτης ἐκείνη, ὅτι τε οὐκ ἀποπνίγει τὸν ἡμαρτηκότα καὶ ἀναπλάττει, καὶ ὅτι μένοντα καθαίρουσα μόνον, οὐδὲ τοῦθ’ ἡμῖν ἔχει πόνων χωρίς. Ταῦτα δὲ πρὸς μὲν τὴν τελευτὴν οὐδέν, ἀλλ’ εἰς αὐτὴν ἤκει τὴν φύσιν τοῦ πράγματος, καὶ τοῦ χρῆναι τοὺς ὑπευθύνους, ταύτῃ μὲν λουμένους, ἐκείνως δὲ δειπνοῦντας καθαίρεσθαι.

57. Ὅτι διὰ τοῦτο λαμβάνομεν ἐν τῷ βαπτίσματι δυνάμεις τοῦ ἐνεργοῦν, ἵνα ἐνεργῶμεν. Καὶ περὶ μὲν τοῦ δεῖσθαι πόνων ἐκεῖνο λέγω. Τὸ βάπτισμα μὲν μήπω συστάντας παραλαβὸν μηδὲ δύναμιν ἡντινοῦν κεκτημένους ὑπὲρ τοῦ καλοῦ δραμεῖν, οὐ μάτην ἡμᾶς ταῦτα πάντα προῖκα ἐργάζεται καὶ δεῖται τῶν παρ’ ἡμῶν οὐδενός, ὡς ἂν εἰσενεγκεῖν οὐδὲν δυναμένων Ἡ τράπεζα δὲ συνεστῶσιν ἤδη καὶ ζῶσι καὶ δυναμένοις ἀρκεῖν ἡμῖν αὐτοῖς προκειμένη, χρῆσθαι τῇ δυνάμει καὶ τοῖς δοθεῖσιν ὅπλοις ἀφίησι, καὶ διώκειν τἀγαθὸν οὐκέτι κομιζομένους οὐδ’ ἑλκομένους, ἀλλ’ αὐτοὺς οἴκοθεν καὶ παρ’ ἡμῶν αὐτῶν ὁρμῶντας καὶ κινουμένους, ὡς ἂν ἤδη τρέχειν ἐπισταμένους.

58. Τί μὲν γὰρ ἔδει καὶ ποιῆσαι λαβεῖν, οἷς οὐκ ἔδει χρήσασθαι; τί δὲ ῥωννύναι καὶ καθοπλίζειν, τὸν οἴκοι μέλλοντα καθεύδειν; Εἰ γὰρ μήτε τὴν ἀρχὴν γεννωμένοις μήθ’ ὕστερον καθαίρεσθαι βουλομένοις ἀγώνων ἦν καὶ πόνων καιρός, οὐκ οἶδα πότ’ ἂν ἡμῖν αὐτοῖς ἐγενόμεθα χρήσιμοι, τί δ’ ἂν ἦν ἔργον ἀνθρώπων, τῶν ὑπὲρ τῆς ἀρετῆς δρόμων ἀνῃρημένων, μᾶλλον δὲ τί χεῖρον ἂν ἦν τοῦ καθ’ ἡμᾶς πράγματος, πραττόντων μὲν ὧν ἔπαινός ἐστιν οὐδὲ ἕν, πρὸς δὲ τὸ πονηρὸν ἐνεργὸν ἐχόντων ἑκάστοτε τὴν ψυχήν.

59. Διὰ ταῦτα τόπον ἔργων ἀνθρώποις ἔδει συγχωρηθῆναι καὶ καιρὸν ἀγώνων, τό γε τελείοις ἀνδράσιν εἶναι παρὰ τῶν μυστηρίων ἤδη λαβοῦσι, καὶ δυναμένοις τὸ τῇ φύσει προσῆκον ἔργον ἐργάζεσθαι, καὶ τῆς ἡμέρας φανείσης, «ἣν ὁ Κύριος ἐποίησε», μηκέτι καθεύδειν, ἀλλ’ ἐπ’ ἔργα χωρεῖν· καὶ ᾗ φησὶ Δαβὶδ «ἐπὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τὴν ἐργασίαν αὐτοῦ τὸν ἄνθρωπον ἐξελθεῖν ἕως ἑσπέρας». Καθάπερ γὰρ μετὰ ταύτην τὴν ἡμέραν «ἔρχεται νὺξ ὅτε οὐδεὶς δύναται ἐργάζεσθαι», οὕτω καὶ πρὸ ταύτης ἦν ὅτε παντελὴς ἦν τοῦ πράττειν ἀδυναμία, καὶ οὐδεὶς ἤδει ποῖ δεῖ βαδίζειν, νυκτὸς ἐχούσης ἔτι τὴν γῆν, «ἐν ᾗ, φησίν, ὁ περιπατῶν οὐκ οἶδε ποῦ ὑπάγει».

60. Τοῦ ἡλίου δὲ ἀνασχόντος καὶ πανταχοῦ δία τῶν μυστηρίων τῆς ἀκτῖνος χεθείσης, ἀνάγκη μηδεμίαν ἀνθρωπείων ἔργων εἶναι καὶ πόνων ἀναβολήν, ἀλλὰ σιτεῖσθαι τὸν ἄρτον τοῦτον ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου τὸν ἡμέτερον ὡς ὑπὲρ ἡμῶν κλώμενον, ἄλλως θ’ ὅτι τοῖς λογικοῖς ἀφώρισται μόνοις, καὶ ὅ φησιν ὁ Κύριος, «ἐργάζεσθαι τὴν μένουσαν βρῶσιν», ὅπερ ἐστὶ κελεύοντος, οὐκ ἀργοὺς οὐδ’ ἀπράκτους, ἀλλ’ ἐργαζομένους ἐπὶ τὸ δεῖπνον τοῦτο χωρεῖν. Εἰ γὰρ τοὺς ἀργοὺς καὶ τῆς ἀπολλυμένης τραπέζης ὁ τοῦ Παύλου νόμος ἀπάγει· «ὁ γὰρ ἀργός, φησί, μηδὲ ἐσθιέτω»· τίνων δεήσει τῶν ἔργων, τοῖς ἐπὶ ταύτην καλουμένοις τὴν τράπεζαν; Ὅτι μὲν οὖν οὕτως ἐχρῆν τῶν ἱερῶν ἅπτεσθαι δώρων, καὶ τούτου χάριν πρὸ τῆς τελετῆς οἴκοθεν αὐτοὺς καθαίρεσθαι δεῖ, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Ὅτι δὲ τοῦτό ἐστιν οὐκ ἐλάττω μόνον τῶν ἄλλων μυστηρίων, ἀλλὰ καὶ μείζω δυναμένου, δῆλον ἐκεῖθεν.

61. Πρῶτον μὲν γάρ, εἰ τοῖς βελτίοσιν ὁ Θεὸς τὰ μείζω δωρεῖται, ὃς «τὸν ἔλεον ἵστησι καὶ ζυγῷ τινι, τὸ τοῦ προφήτου, καὶ δικαιοσύνῃ πάντα ποιεῖ», πολλῷ δὲ καλλίους ἡμᾶς εὐποιεῖ, τετελεσμένους ἤδη καί που καὶ περὶ ἀρετῆς ἠγωνισμένους, ἢ μηδὲ τὴν ἀρχὴν λουσαμένους, λείπεται καὶ τὴν χάριν, ταύτην ἐκείνης εἶναι βελτίω, καὶ τῶν δευτέρων δώρων ἀμεινόνων τοὺς μεμυημένους τυγχάνειν. Ἔστι δ’ ἐκεῖνο μὲν τὸ βάπτισμα, τοῦτο δὲ τὸ δεῖπνον τὸ ἱερόν, ὃ τοσοῦτο τελεώτερον ἡγεῖσθαι προσῆκεν, ὅσο μείζονος δεῖ τοῖς προσελθεῖν βουλομένοις παρασκευῆς. Οὐ γὰρ εἰκός, τὸ μεῖζον μὲν τοῖς βουλομένοις ἅπασι, τὸ δ’ ἔλαττον τοῖς ἀγῶσιν ἢ μυστηρίοις καθηραμένοις ἐξεῖναι· τοὐναντίον μὲν οὖν ἐντεῦθεν εὔλογον τεκμαίρεσθαι καὶ τελεώτερον ἔχειν ἐκεῖνο νομίζειν, ὃ μὴ πολλῶν ἔργων καὶ γενναίων οὐκ ἔστιν ὠνήσασθαι.

62. Ἔπειτα κἀκεῖνο χρὴ συνιδεῖν, ὅτι συναγωνιστής ἐστιν ἡμῖν ὁ Χριστὸς εὐωχῶν. Ὁ δὲ συναγωνιστὴς χεῖρα δίδοσιν, οὐ κειμένοις οὐδὲ νοσοῦσιν, ἀλλὰ ῥώμης μὲν καὶ τόλμης ἔχουσιν εὖ, πρὸς δὲ τὸν ἀνταγωνιστὴν γενναίως καὶ καλῶς ἱσταμένοις.

63. Αὐτὸς γὰρ ἡμῖν ὁ Χριστὸς ἐνεργῶν ἐν ἑκάστῳ τῶν μυστηρίων, πάντα γίνεται, πλάστης, ἀλείπτης, συναγωνιστής, τὸ μὲν λούων, τὸ δὲ χρίων, τὸ δὲ τρέφων. Ἐκεῖ γὰρ ἐξ ἀρχῆς τὰ μέλη δημιουργεῖ, ἐνταῦθα δὲ τῷ Πνεύματι ῥώννυσιν, ἐπὶ δὲ τῆς τραπέζης σύνεστιν ἀκριβῶς καὶ συνδιαφέρει τὸν ἆθλον· μετὰ δὲ τὴν ἀπαλλαγὴν ἀθλοθέτης ἔσται καὶ καθεδεῖται τοῖς ἁγίοις κριτὴς ὧν ἐκοινώνησε πόνων. Εἶτα καὶ νικητὰς ἀποδεδειγμένους ἀναδῆσαι δεῆσαν, καὶ στέφανός ἐστιν ὁ αὐτός.

64. Πρὸς τοίνυν τὸ θαρρῆσαι τοὺς ὑπὲρ φιλοσοφίας ἀγῶνας καὶ διενεγκεῖν δυνηθῆναι, πλάττων μὲν καὶ ἀλείφων, πάντα δίδωσι· συναγωνιζόμενος δὲ οὐ πάντα, ἐπὶ δὲ τοῦ καιροῦ τῶν ἄθλων οὐδέν. Οὔτε γὰρ τὸν ἀλείπτην καὶ πλάστην εὔλογον παραλιπεῖν τι τῶν διαθεῖναι τὸν ἀγωνιστὴν δυναμένων· οὔτε τὸν συναγωνιστὴν ὁ τοῦ κοινωνοῦ δίδωσι λόγος, εἰς ἑαυτὸν τὸ πᾶν ἀνελέσθαι, καὶ τὸν μὲν ἐπιτρέπειν τρυφᾶν, αὐτὸν δὲ μόνον ἀποδύεσθαι· καὶ μὴν οὐδὲ τὸν ἀθλοθέτην ἢ τὸν στέφανον αὐτόν, ἀλείφειν εἰκὸς ἢ πλάττειν ἢ τὰ τοῦ ἰατροῦ ποιεῖν, οὐδέ τι προστιθέναι νίκης, ἢ ἀνδρείας ἢ ῥώμης ἢ ἀρετῆς ἡστινοσοῦν ἄλλης τοῖς ἀθληταῖς, ἀλλὰ τὴν οὖσαν μόνον καὶ φανεῖσαν εἰδέναι κοσμεῖν. Ἔστι δὲ τοῖς ἀριστεῦσιν ἄμεινον μὲν τὸ στεφανοῦσθαι τοῦ νικᾶν ἀγωνιζομένους, ἄμεινον δὲ τὸ νικητὰς εἶναι τοῦ πλάττεσθαι· τὸ μὲν γὰρ ὑπὲρ τοῦ νικᾶν, ἡ νίκη δὲ τῶν στεφάνων ἕνεκα.

65. Ἀλλ’ εἰ τοῦτο σημεῖον ἦν ἀτελοῦς καὶ τῆς ἐλάσσονος μοίρας, τὸ μὴ πάντη καθαίρειν μηδὲ παρασκευάζειν καὶ πλάττειν, ἧττον ἂν ἦν εἰς εὐδαιμονίαν ὁ τελευταῖος τῆς μακαριότητος ὅρος· λέγω δὴ τὸ τυχεῖν Θεοῦ στεφανοῦντος τοῦ μετὰ παραπετασμάτων ἐπὶ τῆς τραπέζης αὐτοῦ μετέχειν, ὡς τῆς μὲν τραπέζης καὶ παρασκευὴν ἐχούσης τινὰ καὶ κάθαρσιν, τῶν στεφάνων δέ, τούτων οὐδέτερον.

66. Διὰ ταῦτα οὐ χρὴ θαυμάζειν, εἰ τελειότερον ὂν μυστήριον τὸ δεῖπνον, ἧττον οἶδε καθαίρειν, ἄλλως τε πρὸς τοῖς εἰρημένοις καὶ ἆθλον ἐστὶ τουτὶ τὸ δῶρον, τοιοῦτον δὲ τὸ χρῆμα τῶν ἄθλων οὐ καθίστησιν οὐδὲ ἐργάζεται τοὺς ἀρίστους, ἀλλ’ ἀναδείκνυσι καὶ κοσμεῖ. Οὐ γὰρ καθάρσιον ἐν τῷ δείπνῳ καὶ συναγωνιστὴς μόνον, ἀλλὰ καὶ γέρας ἐστὶν ὁ Χριστός, ὃ δεῖ λαβεῖν ἀγωνισαμένους.

67. Τί γὰρ ἄλλο τοῖς μακαρίοις ἀντὶ τῶν ἐνταῦθα πόνων ἢ τὸ λαβεῖν Χριστὸν καὶ συνεῖναι; Καὶ Παῦλος μετὰ τὸν δρόμον ἐκεῖνον, τὴν ἐνθένδεν ἀνάλυσιν εἰς τοῦτο λήγειν ἔσχατον ἔφη, τὴν τοῦ Χριστοῦ συνουσίαν· «Ἀναλῦσαι γάρ, φησί, καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι πολλῷ μᾶλλον κρεῖσσον». Τοῦτο δὲ τὸ τῆς τραπέζης ἔργον διαφερόντως.

68. Εἰ γὰρ καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις μυστηρίοις ἔστιν εὑρεῖν τὸν Χριστόν, ἀλλ’ ὥστε τῷ λαβεῖν παρασκευασθῆναι πρὸς τὸ δυνηθῆναι συνεῖναι· ἐνταῦθα δὲ ὥστε ἤδη καθαρῶς λαβεῖν καὶ συνεῖναι. Ποῦ γὰρ τῶν ἄλλων τὸ ἓν σῶμα καὶ ἓν πνεῦμα, καὶ τὸ μένειν μὲν ἐν αὐτῷ, μένοντα δὲ ἔχειν αὐτόν; ὑπὲρ οὗ καὶ δοκῶ καὶ Χριστὸς αὐτὸς τὴν μακαριότητα τῶν δικαίων, δεῖπνον εἶναι φησίν, αὐτὸν ἔχον διακονοῦντα.

69. Οὕτω μὲν οὖν ἆθλόν ἐστιν ὁ τῆς ζωῆς ἄρτος· ἐπεὶ δὲ οἱ τοῦτο δεχόμενοι τὸ δῶρον, τὴν γῆν ἔτι πατοῦσι καὶ ὁδοιποροῦσι, καὶ διὰ τοῦτο καὶ προσκόπτουσι καὶ κονίζονται καὶ λῃστῶν δεδοίκασι χεῖρας, πρὸς τὴν παροῦσαν χρείαν αὐτοῖς εἰκότως ἀρκεῖ καὶ τὴν ἰσχὺν ἀνέχει καὶ ἡγεμών ἐστι καὶ καθαίρει, ἕως καταλύσουσιν, οὗ κατὰ τὸν Πέτρου λόγον καλὸν εἶναι τὸν ἄνθρωπον, ὅπου τῶν ἄλλων μὲν οὐδεμία χώρα ἐν καθαρῷ πραγμάτων χωρίῳ μένουσιν ἤδη, μόνον δὲ στέφανός ἐστιν αὐτοῖς ὁ Χριστὸς συνὼν καθαρῶς.

70. Οὐκοῦν, ὡς μὲν καθάρσιον, καὶ πρὸς τοῦτο συστᾶν ἐξ ἀρχῆς, μολυσμοῦ παντὸς ἀπαλλάττει· ὡς δὲ κοινωνὸς ἡμῖν τῶν ἀγώνων, ὧν ἡγεμὼν ὑπῆρξε, πρῶτος εἰς τούτους ἀποδυσάμενος, ἰσχὺν κατὰ τῶν πολεμούντων παρέχει· ὅτι δὲ καὶ γέρας, οὐκ ἄνευ πόνων· ὃ τοίνυν ὡς ἆθλον ἔχει τὸ δεῖπνον καὶ ὡς ἐσχάτη μακαριότης, τίν’ ἔχει λόγον, ὡς ἐλάττω δυναμένου ποιεῖσθαι τεκμήριον;

71. Τὸν ἴσον δὲ τρόπον χρὴ καὶ περὶ θατέρου ψηφίζεσθαι, καὶ νομίζειν τῇ τελειότητι τοῦ μυστηρίου μὴ πολεμεῖν. Οὐ γὰρ ὅτι μὴ μέγα δύναται, τὸν ἁμαρτίαις διεφθαρμένον οὐκ ἀναπλάττει, ἀλλ’ αὐτὸν μὴ δυνάμενον ταῦτα δέξασθαι καὶ παθεῖν, ἅτε τὴν πρώτην ἔτι φέροντα πλάσιν, ᾗπερ ἐν τοῖς πρόσθεν εἴρηται λόγος· ἣν ἀφανίσαι καὶ τῶν ψυχῶν ἐξελεῖν τῶν ἅπαξ βαπτισαμένων, οὐδὲ τῆς ἐσχάτης ἐστὶ πονηρίας, οὐδ’ ἂν αὐτὴν ἀρνήσασθαι τολμήσωσιν, ἣν ὡμολόγησαν τῷ κοινῷ Δεσπότῃ δουλείαν, ὡς οὐδὲ τῆς ἄκρας φιλοσοφίας ἢ ψιλῆς τῆς ὁμολογίας δυνηθείσης ἐνθεῖναι.

72. Ἔπειθ’ ὅτι καὶ καθόλου κρείττων ἐστὶν ὁ ἄνθρωπος ἢ τεθνάναι καὶ συντετρίφθαι, τούτου δὲ χωρὶς οὐκ ἦν ἀναπλάττεσθαι. Καὶ γὰρ ὁ μὲν θάνατος, τοῦ παλαιοῦ κόμματος· καὶ οὗτος ὁ δυνάμενος ἀποθνήσκειν, ὃν ἀνέδωκεν ὁ χοῦς· «Ἡ γὰρ ἀξίνη, φησὶν Ἰωάννης, πρὸς τὴν ῥίζαν τῶν δένδρων κεῖται». Ὁ δὲ λελουμένος ἤδη τὸν νέον φορεῖ· οὐκοῦν πῶς μὲν ἀποθανεῖται πρὸς τὸν Ἀδὰμ ἡρμοσμένος, ὃς οὐκέτι ἀποθνήσκει; Ἀνθ’ ὅτου δ’ ἂν ἀποθάνοι, ὃν ὑπὲρ τοῦ λαβεῖν ἔδει τεθνάναι, τοῦτον ἔτι φέρων ἐν τῇ ψυχῇ;

73. Τοῦτο δὲ οὐδ’ ἀπ’ αὐτοῦ λαβεῖν ἔξεστι τοῦ λουτροῦ· πῶς οὖν ἂν γένοιτο τῶν τελετῶν ταύτης ἐκείνη τούτῳ βελτίων, ὃ παρ’ ἀμφοῖν ὁμοίως οὐκ ἔστιν εὑρεῖν; Οὐ γὰρ οὐδ’ αὐτὸ δύναται τὸ βάπτισμα τοὺς ἤδη περιόντας καὶ πεπλασμένους αὖθις ἀναγεννᾶν, ὅ τε ἱερὸς θεσμὸς οὐδένα διὰ ταῦτα δὶς ἔλουσεν ἄνθρωπον, οὐ τύπον τινὰ σώζων καὶ τάξιν, ἀλλ’ ὅτι δὶς κατὰ ταὐτὸ γεννηθῆναι, τῶν ἀμηχάνων.

74. Καὶ μὴν εἴποι τις ἄν· τοῦτό ἐστι βάπτισμα, τὸ τὴν θρησκείαν τοῖς διώκταις ἐπιδειξάμενον ἀποθνήσκειν· τί οὖν, πολλοὶ τῶν ἐπὶ τοῦ ὕδατος τετελεσμένων καὶ τοῦτον ἦλθον τὸν δρόμον, δεύτερον τοῦτο δεξάμενοι τὸ λουτρόν. Ἀλλ’ ἐκεῖνό γε πρὸς ταῦτα ἔστιν εἰπεῖν· ὡς ἄρα τῷ Χριστῷ τοὺς συνελθεῖν καὶ συζῆσαι προῃρημένους, συνίστησι μὲν τὸ πρὸς τὴν καλὴν πλάσιν ὑπὸ τῆς χειρὸς ἐκείνης πεπλάσθαι, συνίστησι δὲ τὸ δι’ ἀρετῆς αὐτοὺς παρ’ ἑαυτῶν ἀφικέσθαι καὶ τῶν ἐπαινουμένων ἀγώνων. Τὸ μὲν οὖν ὕδατι βαπτισθῆναι, πλάττει τὸν ἄνθρωπον, καὶ τοῦτ’ αὐτὸ δύναται μόνον· ὁ δ’ ὑπὲρ Χριστοῦ θάνατος δῆλός ἐστιν ἀμφότερον ἔχων, ὅ τε χορηγεῖν οἶδε τὸ ὕδωρ, καὶ ὃ παρ’ ἡμῶν εἰσφέρεσθαι δεῖ.

75. Καὶ τοίνυν, τοῖς μὲν μήπω μεμυημένοις ἔστι μὲν βάπτισμα καὶ πλάσις, τῷ Χριστῷ καὶ μετὰ Χριστοῦ καὶ μαρτυροῦσι καὶ θαπτομένοις, ἐν οἷς ὁ τοῦ βαπτίσματος ἕστηκεν ὅρος, ἔστι δὲ ἀρετή, τῶν ὑπὲρ τοῦ καλοῦ γέμων ἱδρώτων καὶ καρτερίας τῆς ἐσχάτης· τοῖς δὲ τετελεσμένοις, τὸ μὲν πρῶτον οὐ γίνεται, πλασθεῖσιν ἤδη καὶ ζῶσι, τὸ δεύτερον δέ· καὶ γὰρ γυμνάσιον εὐσεβείας καὶ ἀρετῆς ἀπόδειξις, καὶ τοῦ τὸν Χριστὸν εἰδέναι καὶ φιλεῖν μὲν ὑπὲρ ὅ τι φιλητὸν ἅπαν, τῶν δ’ εἰς ἐκεῖνον ἐλπίδων μηδὲν ἀσφαλέστερον ἄγειν; πεῖρα σαφὴς σιδήρῳ καὶ πυρὶ καὶ τοῖς βιαιοτάτοις δοκιμασθεῖσα. Καὶ τούτων ἕνεκα τῷ μὲν βαπτίσματι τοὺς ἅπαξ μεμυημένους αὖθις θεμιτὸν ἥκιστα χρῆσθαι, δωρεῖσθαι μηδὲν πλέον, οὗ λαβόντες ἐκεῖθεν ἔχομεν, δυναμένῳ· τῇ μαρτυρίᾳ δὲ καὶ πάνυ, μὴ μόνον γεννᾶν καὶ πλάττειν, ἀλλὰ καὶ στεφάνους αὐτοῖς ἀπὸ γενναίων ἔργων πλέκειν ἐπισταμένῃ, καὶ διὰ τοῦτο τοῖς μὲν ἀμυήτοις ἀμφότερα κεκτημένῃ, τοῖς μεμυημένοις δὲ θάτερον.

76. Καινὸν γὰρ οὐδέν, ἑαυτὴν συντελῆ πρὸς ἄμφω παρεχομένῃ, τοὺς ἀμφοτέρων μὴ δεομένους, ὑπὲρ θατέρου χρωμένους, τυγχάνειν οὗ δέονται μόνου, ἐπεὶ καὶ τὰ τῆς ἱερᾶς δῶρα τραπέζης οἶδε μὲν καθαίρειν τοὺς μήπω τοῦτο δεξαμένους, δύναται δὲ φωτίζειν τοὺς ἤδη κεκαθαρμένους· καὶ ὅμως οὐδὲν κωλύει περὶ τοῦ δευτέρου προσιέναι τῷ μυστηρίῳ τοὺς τὸ πρῶτον ἔχοντας. Καὶ τούτων μὲν ἅλις.

77. Ἀλλ’ ὅθεν ἡμῖν ὁ λόγος ἐπὶ ταῦτα προήχθη, τὴν παντελῆ τῶν ἀνθρώπων πρὸς τὸν Θεὸν ὅπερ ἐργάζεται κοινωνίαν, εἴτε λατρείαν χρὴ τὸ πρᾶγμα καλεῖν, εἴτε υἱοθεσίαν εἴτε καὶ ἄμφω ταῦτα, τὸ ἱερόν ἐστι δεῖπνον, ὃ συγγενεῖς ἡμὰς τῷ Χριστῷ ποιεῖ μᾶλλον ἢ τὸ παρ’ αὐτῶν φῦναι τοῖς γεγεννηκόσιν αὐτοῖς. Οὔτε γὰρ ἀμυδράν τινα σώματος ἡμῖν καταβάλλεται κρηπῖδα καὶ μικρὰς αἵματος ἀφορμάς, ἀλλὰ τελείων αὐτῶν ἡμῖν κοινωνεῖ· οὔτε ζωῆς αἴτιος μόνον ὥσπερ οἱ γεγεννηκότες, ἀλλὰ καὶ ζωή, καὶ οὐ τούτῳ δὴ λέγεται ζωὴ τῷ ζωῆς αἴτιος εἶναι, ὃν τρόπον φῶς ἐκάλει τοὺς ἀποστόλους, ὅτι φωτὸς ἡμῖν κατέστησαν ἡγεμόνες, ἀλλ’ ὅτι ᾧ ζῆν ἔστιν ὡς ἀληθῶς, αὐτός ἐστιν αὐτὴ ἡ ζωή.

78. Ἐπεὶ καὶ ἁγίους τοὺς αὐτῷ προσκειμένους ἀπεργάζεται καὶ δικαίους, οὐ μόνον παιδεύων καὶ διδάσκων ἃ δεῖ, καὶ πρὸς ἀρετὴν ἀσκῶν τὴν ψυχήν, καὶ ἣν ἐκείνη πρὸς τὸν ὀρθὸν λόγον δύναμιν ἔχει πρὸς ἐνέργειαν ἄγων, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς γινόμενος αὐτοῖς δικαιοσύνη ἀπὸ Θεοῦ καὶ ἁγιασμός. Τοῦτον γὰρ μάλιστα τὸν τρόπον τοῖς ἁγίοις τοῦτ’ αὐτὸ τὸ μακαρίοις καὶ ἁγίοις εἶναι συμβαίνει, τοῦ συνόντος ἕνεκα μακαρίου, δι’ ὃν ἀπὸ μὲν νεκρῶν ζῶσι, σοφοὶ δὲ ἀπὸ ἀνοήτων, ἅγιοι δὲ καὶ δίκαιοι καὶ υἱοὶ Θεοῦ ἀπὸ μιαρῶν καὶ πονηρῶν κατέστησαν δούλων. Οἴκοθεν γὰρ αὐτοῖς καὶ τῆς ἀνθρωπείας φύσεως καὶ σπουδῆς, ἐξ ὧν ἂν κυρίως ταῦτα καλοῖντο, γέγονεν οὐδὲ ἕν, ἀλλὰ καὶ ἅγιοι διὰ τὸν ἅγιον, καὶ δίκαιοι καὶ σοφοὶ διὰ τὸν συνόντα δίκαιον καὶ σοφόν· καὶ ὅλως εἴ τις ἀληθῶς ἐν ἀνθρώποις τὰ μεγάλα καὶ σεμνὰ ταῦτα δίκαιός ἐστιν ἀκούειν, τὴν ἐπωνυμίαν ἐκεῖθεν ἔχει· μάλιστα μέν, ὅτι τά γε οἴκοθεν καὶ παρ’ αὐτῶν, τοσοῦτον ἀπέχει δικαίους αὐτοὺς ἀπεργάζεσθαι καὶ σοφούς, ὥστε πονηρία μὲν αὐτοῖς ἡ δικαιοσύνη, μωρία δὲ σαφὴς ἡ σοφία. Ἔπειτα, εἰ καὶ τὰ μάλιστα σεμνοὺς ἐποίει καὶ κόσμον ἡμῖν εἶχεν ἡ ἀρετή, δι’ ὧν πρὸς τὴν ἐκ Θεοῦ δικαιοσύνην καὶ τὴν σοφίαν οἰκείως ἔχομεν μᾶλλον ἢ τὴν ἀνθρωπείαν, καὶ ἣν ἡμῖν ἐνέθηκεν ἡ σπουδή, καλεῖσθαι μᾶλλον ἀπὸ ταύτης ἢ ἐκείνης εἰκὸς ἂν εἴη.

79. Καθάπερ γὰρ οὐ τῶν ἔξωθέν ἐσμεν ἐπώνυμοι καὶ τῶν ἀλλοτρίων, ἀπὸ δὲ τῶν οἰκείων καὶ ἅπερ ἡμῶν ἔνεστι τῇ φύσει καὶ διατίθεσθαι καὶ καλεῖσθαι συμβαίνει, οὐ γὰρ ἡ οἰκία καὶ τὸ ἱμάτιον πρὸς τοῦτο ἢ ἐκεῖνο τὸ ἦθος πλάσειεν ἄν, οὐδ’ ἂν πονηρίας ἢ ἀρετῆς ὀνόματος μεταδοῖεν, οὕτω τῶν οἰκείων αὐτῶν ἐκεῖνα διατίθησι μᾶλλον καὶ τὴν ἐπωνυμίαν ποιεῖται κοινήν, ἃ μᾶλλον ἡμέτερα· τὰ δὲ τοῦ Χριστοῦ ἡμέτερα μᾶλλον ἤπερ τὰ ἡμῶν αὐτῶν. Οἰκεῖα μὲν γάρ, ὅτι μέλη καὶ υἱοὶ καθέσταμεν καὶ σαρκὸς καὶ αἵματος καὶ Πνεύματος αὐτῷ κοινωνοῦμεν· ἔγγιον δὲ ἡμῖν οὐ τῶν ἀπὸ τῆς ἀσκήσεως μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ τῶν ἀπὸ τῆς φύσεως περιγενομένων, ὅτι συγγενέστερος ἡμῖν ἐδείχθη καὶ τῶν γεγεννηκότων αὐτῶν.

80. Διὰ ταῦτα γάρ, οὐδὲ τὴν ἀνθρωπείαν εἰσενέγκαι φιλοσοφίαν, οὐδὲ μέχρι τούτων στῆναι τῶν ἄθλων, ἀλλὰ ταύτην μὲν ζῆσαι τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴν τὴν καινήν, ἐκείνην δὲ ἐπιδείξασθαι τὴν δικαιοσύνην ὑποχρέῳ καθέσταμεν πάντες. Οὐκ ἂν εἰ μὴ ταύτῃ προσήκομεν μᾶλλον, καὶ διαφερόντως πρὸς ἡμῶν ἦν· διὰ τοῦτο γὰρ «τῷ Χριστῷ συνετάφημεν διὰ τοῦ βαπτίσματος, ἵνα ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν». Καὶ πρὸς Τιμόθεον· «Ἐπιλαβοῦ, φησὶ Παῦλος, τῆς αἰωνίου ζωῆς». Καί· «Γίνεσθε ἅγιοι κατὰ τὸν καλέσαντα ἅγιον». Καί· «Γίνεσθε οἰκτίρμονες», οὐ τὸν ἔλεον τὸν ἀνθρώπειον, ἀλλὰ «καθὼς καὶ ὁ Πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί». Καί· «Ἀγαπᾶτε ἀλλήλους, καθὼς ἐγὼ ἠγάπησα ὑμᾶς». ᾯ φίλτρῳ Παῦλος ἐφίλει «ἐν σπλάγχνοις Ἰησοῦ Χριστοῦ»· ὅθεν καὶ ὁ Σωτὴρ αὐτὸς τοὺς μαθητὰς εἰρήνην ἄγειν κελεύων, αὐτὴν ἐντίθησιν αὐτοῖς τὴν εἰρήνην τὴν ἑαυτοῦ· «Εἰρήνην γάρ, φησί, τὴν ἐμὴν δίδωμι ὑμῖν»· καὶ πρὸς τὸν Πατέρα· «ἵνα, φησίν, ἡ ἀγάπη ἣν ἠγάπησάς με, ἐν αὐτοῖς ᾖ».

81. Καὶ ὅλως καθάπερ ἡ γέννησις θεία τίς ἐστι καὶ ὑπερφυής, οὕτω καὶ ἡ ζωὴ καὶ ἡ δίαιτα καὶ ἡ φιλοσοφία καὶ πάντα ταῦτα, καινὰ καὶ πνευματικά. Καὶ τοῦτο δηλῶν ὁ Σωτὴρ Νικοδήμῳ· «Τὸ γεγεννημένον ἐκ τοῦ Πνεύματος, φησί, πνεῦμά ἐστι». Διὰ τοῦτο καὶ Παῦλος· «Ἵνα εὑρεθῶ, φησίν, ἐν αὐτῷ, μὴ ἔχων ἐμὴν δικαιοσύνην τὴν ἐκ τοῦ νόμου, ἀλλὰ τὴν διὰ πίστεως Χριστοῦ τὴν ἐκ Θεοῦ δικαιοσύνην».

82. Ὁ δὲ λόγος ὅτι τοῦτό ἐστι τὸ βασιλικὸν ἱμάτιον· τὰ γὰρ ἡμέτερα, δοῦλα· ἐλευθερία δὲ καὶ βασιλεία, πρὸς ἣν ἐπείγεσθαι δεῖ, πῶς ἂν γένοιτο δούλων ἆθλον; οὐ γὰρ ἂν εἴη βασιλείας ἀξίους φανῆναι, πλέον οὐδὲν ἢ δούλων ἀρετὴν ἐπιδειξαμένους. Καθάπερ γὰρ «ἡ φθορὰ τῆς ἀφθαρσίας, ᾗ φησι Παῦλος, οὐκ ἂν γένοιτο κληρονόμος», «δεῖ δὲ τὸ φθαρτὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν, καὶ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀθανασίαν», τὸν ἴσον τρόπον οὐδὲ τὰ τῶν δούλων ἔργα, πρὸς τὴν βασιλείαν ἐκείνην ἀρκέσαι δύναιτ’ ἂν ἡμῖν, ἀλλὰ τῆς ἐκ Θεοῦ δεήσει δικαιοσύνης. Υἱὸν γὰρ εἶναι δεῖ τὸν κληρονόμον, οὐ δοῦλον· «Ὁ γὰρ δοῦλος, φησί, οὐ μένει ἐν τῇ οἰκίᾳ εἰς τὸν αἰῶνα, ὁ υἱὸς μένει εἰς τὸν αἰῶνα».

83. Ἀνθ’ ὧν ἕκαστον τῶν ἐπὶ τὸν κλῆρον τοῦτον ἀφιξομένων, πρότερον ἀποβαλόντα τὸν δοῦλον, δεῖξαι δεῖ τὸν Υἱόν· ὅπερ ἐστὶ τὴν μορφὴν τοῦ Μονογενοῦς ἐπὶ τῶν προσώπων κομισαμένους, μετὰ τούτου τοῦ κάλλους τῷ γεγεννηκότι φανῆναι. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὑπὸ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ πάσης ἀφεθῆναι δουλείας καὶ ὡς ἀληθῶς ἐλευθέρους εἶναι, ὃ τῷ Χριστῷ νοεῖ τὸ πρὸς τοὺς Ἰουδαίους εἰρημένον ἐκεῖνο· «Ἐὰν ὁ Υἱὸς ὑμᾶς ἐλευθερώσῃ, ὄντως ἐλεύθεροι ἔσεσθε». Λύει γὰρ καὶ υἱοὺς Θεοῦ ποιεῖται τοὺς δούλους, ὅτι Υἱὸς ὢν αὐτὸς καὶ πάσης ἐλεύθερος ἁμαρτίας, καὶ σῶμα αὐτοῖς καὶ αἷμα καὶ Πνεῦμα καὶ τὰ αὐτοῦ πάντα κοινὰ ποιεῖται· τοῦτον γὰρ τὸν τρόπον καὶ ἀνέπλασε καὶ ἠλευθέρωσε καὶ ἐθέωσε, τὸν ὑγιᾶ καὶ ἐλεύθερον καὶ ἀληθινὸν Θεὸν ἑαυτὸν ἡμῖν ἀναμίξας.

84. Καὶ οὕτω τὴν ἀληθινὴν ὄντα δικαιοσύνην τὸν Χριστόν, ἡμέτερον ἀγαθόν, καὶ πρὸ τῶν φυσικῶν αὐτῶν, τὸ ἱερὸν ἐργάζεται δεῖπνον, ὥστε καὶ φιλοτιμούμεθα τοῖς αὐτοῦ καὶ ὡς ἂν αὐτοὶ κατορθωκότες οὕτως εὐδοκιμοῦμεν, καὶ καλούμεθά γε ἐκεῖθεν, εἰ τὴν κοινωνίαν φυλάττομεν· καὶ εἴ τις ἀληθῶς ἅγιος καὶ δίκαιος καὶ ὁτιοῦν τῶν ἐπαινουμένων ἀκούοι, τὴν ἐπωνυμίαν, ἐξ ὧν ἐκείνου τετύχηκεν ἔλαβεν· «Ἐν τῷ Θεῷ γάρ, φησίν, ἐπαινεθήσεται ἡ ψυχή μου» καί· «ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτῷ πάντα τὰ ἔθνη».

85. Ὅθεν τῶν ἀνθρωπίνων μὲν οὐδέν, τὰ Χριστοῦ δὲ ἀπαιτούμεθα καὶ ἐνεγκεῖν ἐπὶ τῶν ψυχῶν καὶ φέροντας ἀπελθεῖν, καὶ ταύτην πρὸ τῶν στεφάνων ἐπιδείξασθαι τὴν φιλοσοφίαν ἐκ παντὸς τρόπου καὶ τοῦτον τὸν καινὸν πλοῦτον, μηδὲν ἐπεισαγαγόντας αὐτῷ τοῦ πονηροῦ κόμματος, ὡς μόνην ταύτην οὖσαν ὑπὲρ τῆς ἐν οὐρανῷ βασιλείας ἀξιόχρεω φοράν.

86. Ἐπεὶ γὰρ ἆθλον ὃ δεῖ λαβεῖν ἀγωνισαμένους ὁ Θεός ἐστιν αὐτός, ἀνάγκη δὴ πρὸς τὸ γέρας ἀνάλογον ἔχειν, καὶ θείους εἶναι τοὺς ἀγῶνας, καὶ Θεὸν τοῖς ἀθληταῖς οὐ μόνον ἀλείπτην εἶναι καὶ τῶν ἀγώνων ἡγεμόνα, ἀλλὰ καὶ αὐτὸν ἐν αὐτοῖς εἶναι τὸν κατορθοῦντα, ὥστε τὸ μὲν ζητούμενον τέλος τῇ παρασκευῇ, τῷ τέλει δὲ τὴν παρασκευὴν ἀκόλουθον εἶναι.

87. Καθάπερ γὰρ εἰς τὴν γῆν πέμπων, οὐδὲν ἡμᾶς ἔδρασεν οὐδ’ ἀπῄτησεν ὑπερφυές, οὕτω πρὸς Θεὸν ἄγων καὶ τῆς γῆς ἀπαλλάττων, οὐδὲν ἀφῆκεν ἔχειν ἀνθρώπινον, ἀλλ’ ὧν ἡμῖν ἐδέησε πρὸς πάντα ἑαυτὸν ἥρμοσε, καὶ τῶν πρὸς τὸ τέλος ἐκεῖνο παρασκευάσαι δυναμένων οὐδὲν ἀφῆκεν ἀργὸν ἑαυτοῦ.

88. Εἶτε γὰρ ἀρρωστίαν εἴποι τις ἂν τὸ ἡμέτερον τοῦτο καὶ ἰατρείαν, οὐκ αὐτὸς εἰσῆλθεν εἰς τὸν κάμνοντα μόνον καὶ ὀφθαλμῶν ἠξίωσε καὶ χειρός, καὶ ὧν ἔδει πρὸς τὴν θεραπείαν αὐτουργὸς ἦν, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ φάρμακον καὶ ἡ δίαιτα καὶ ὁτιοῦν ἄλλο τῶν πρὸς τὴν ὑγείαν φερόντων, αὐτὸς ἐγένετο.

89. Εἴτε ἀνάπλασίς ἐστιν, ἐξ ἑαυτοῦ καὶ τῶν οἰκείων σαρκῶν ἀνακαλεῖται, καὶ ὃ τοῦ διαφθαρέντος ἡμῖν ἀντεισήγαγεν, αὐτὸς ἦν. Οὐ γὰρ ὅθεν ἔπλασεν ἀπὸ τῆς αὐτῆς ἀνεπλάσθημεν ὕλης· ἀλλ’ ἐκεῖνο μὲν ἐποίησε «χοῦν λαβὼν ἀπὸ τῆς γῆς», ὑπὲρ δὲ τοῦ δευτέρου τὸ οἰκεῖον ἔδωκε σῶμα. Καὶ τὴν ζωὴν ἀνακτώμενος, οὐ τὴν ψυχὴν ἐπὶ τῆς φύσεως ἑστῶσαν ποιεῖ καλλίω, ἀλλὰ τὸ αἷμα ἐγχέων ταῖς καρδίαις τῶν μεμυημένων τὴν ἑαυτοῦ ζωὴν αὐτοῖς ἀνατέλλει· τότε μὲν γὰρ «ἐνεφύσησε, φησί, πνοὴν ζωῆς», νῦν δὲ τοῦ Πνεύματος ἡμῖν αὑτοῦ κοινωνεῖ. Καὶ γάρ· «Ἐξαπέστειλε, φησίν, ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ αὑτοῦ, ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν κράζον· Ἀββᾶ ὁ Πατήρ». Ἐπεὶ καὶ φωτὸς δεῆσαν, τότε μέν· «Γενηθήτω φῶς εἶπε, καὶ ἐγένετο φῶς», τὸ δοῦλον τοῦτο· νῦν δὲ ὁ Δεσπότης αὐτὸς «ἔλαμψεν ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, ὁ τότε εἰπὼν ἐκ σκότους φῶς λάμψαι», Παύλου φωνή.

90. Καὶ τὸ πᾶν εἰπεῖν· ἐπὶ μὲν τῶν προτέρων χρόνων διὰ τῶν κτισμάτων τούτων τῶν ὁρωμένων εὐηργέτει τὸ γένος, καὶ προστάγμασι καὶ πρεσβείαις καὶ νόμοις ἦγε τὸν ἄνθρωπον, τοῦτο μὲν χρώμενος ἀγγέλοις, τοῦτο δὲ τῶν ἀνθρώπων τοῖς σεμνοτέροις· νῦν δὲ αὐτὸς ἀμέσως δι’ ἑαυτοῦ καὶ πρὸς πάντα χρώμενος ἑαυτῷ.

91. Σκοπῶμεν γὰρ ἄνωθεν. Ἐπὶ τῷ σῶσαι τὸ γένος οὐκ ἄγγελον ἔπεμψεν, ἀλλ’ αὐτὸς ἐλήλυθεν· ἔδει μαθεῖν τοὺς ἀνθρώπους ὑπὲρ ὧν ἀφίκετο, καὶ οὐ κατὰ χώραν μένων μετεπέμπετο τοὺς ἀκουσομένους, ἀλλ’ αὐτὸς ἐξήτει περιϊών, οἷς ἂν μεταδοίη τῶν λόγων. Καὶ τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν ἐπὶ τῆς γλώττης κομίζων, ἐπὶ τὰς θύρας ἐχώρει τῶν εὖ παθεῖν δεομένων, καὶ μὴν καὶ τοὺς νοσοῦντας οὕτως ἰᾶτο, παραγινόμενος αὐτὸς καὶ χειρὸς ἁπτόμενος· καὶ ὀφθαλμοὺς ἐδημιούργει γεγεννημένῳ τυφλῷ, τῷ προσώπῳ πηλὸν ἐπιβαλών, ὃν αὐτὸς οἴκοθεν ἐποίησε πτύσας εἰς τὴν γῆν καὶ τῷ δακτύλῳ μάξας, ἀνείλετο καὶ προσέπλασε. Καὶ «ἥψατο τῆς σοροῦ» φησί. Καὶ ἐπέστη τῷ τάφῳ Λαζάρου καὶ φωνὴν ἐγγύθεν ἀφῆκε, καίτοι καὶ πόρρωθεν εἴπερ ἐβούλετο καὶ λόγῳ καὶ νεύματι μόνῳ, καὶ ταῦτα καὶ τὰ τούτων ἔτι μείζω πάντα ἂν εἰργασμένος, ὅς γε καὶ τὸν οὐρανὸν τὸν τρόπον τοῦτον ἐποίησεν. Ἀλλὰ τὸ μὲν ἂν ἦν τῆς αὐτοῦ δυνάμεως τεκμήριον ἐναργές, ἐκεῖνο δὲ τῆς φιλανθρωπίας σημεῖον, ἣν ἐπιδειξόμενος ἦλθεν.

92. Ἔτι τοίνυν τοὺς ἐν ᾍδου δεσμώτας ἔδει λυθῆναι, καὶ τὸ ἔργον οὐκ ἐπέτρεψεν ἀγγέλοις ἢ τοῖς ἄρχουσι τῶν ἀγγέλων, ἀλλ’ αὐτὸς κατῆλθεν εἰς τὸ δεσμωτήριον. Τοὺς αἰχμαλώτους τὴν ἐλευθερίαν εἰκὸς ἦν οὐ προῖκα λαβεῖν, ἀλλ’ ἐωνημένους· καὶ λύει τὸ αἷμα καταβαλών. Τοῦτον τὸν τρόπον ἐξ ἐκείνου καὶ εἰς τὴν ἐσχάτην ἡμέραν ἁμαρτιῶν ἀπαλλάττει καὶ εὐθύνης ἀφίησι καὶ ῥύπου τὰς ψυχὰς ἀποκλύζει.

93. Καὶ γὰρ αὐτός ἐστιν ᾧ καθαίρει, ὅπερ ὁ Παῦλος δηλῶν· «Δι’ ἑαυτοῦ, φησί, καθαρισμὸν ποιησάμενος τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ τοῦ θρόνου τῆς μεγαλωσύνης ἐν τοῖς οὐρανοῖς». Διὰ ταῦτα καὶ διάκονον αὐτὸν καλεῖ καὶ αὐτὸς ἑαυτὸν διακονοῦντα, καὶ ἐπὶ τῷ διακονῆσαι παρὰ τοῦ Πατρὸς εἰς τὸν κόσμον ἐληλυθέναι.

94. Καὶ τὸ μέγιστον ἁπάντων· οὐ γὰρ ἐπὶ τοῦ παρόντος μόνον, ὅτε μετὰ τῆς ἀνθρωπείας ἀσθενείας ἐφάνη καὶ ἦλθεν οὐχ «ἵνα κρίνῃ τὸν κόσμον» καὶ τὰ δούλων ἐπεδείκνυτο καὶ τὰ τοῦ Δεσπότου πάντα ἀπέκρυπτεν, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἐπὶ τοῦ μέλλοντος, ὅτε μετὰ δυνάμεως ἀφίξεται καὶ ἐπὶ τῆς πατρικῆς φανεῖται δόξης, ἐπὶ τῆς ἀναδείξεως, ἐπὶ τῆς βασιλείας αὐτῆς· «Περιζώσεται, φησί, καὶ ἀνακλινεῖ αὐτούς, καὶ παρελθὼν διακονήσει αὐτοῖς», εἰκότως, δι’ οὗ βασιλεῖς βασιλεύουσι καὶ τύραννοι κρατοῦσι γῆς.

95. Τοῦτον γὰρ τὸν τρόπον τὴν καθαρὰν καὶ ἀληθινὴν ἐβασίλευσε βασιλείαν, αὐτὸς ἑαυτῷ πρὸς τὴν βασιλείαν ἀρκέσας· καὶ οὕτως ἤγαγεν ὧν ἐκράτησεν, ἱλαρώτερον μὲν φίλων, ἀκριβέστερον δὲ τυράννων, πατρὸς φιλοστοργότερον, μελῶν συμφυέστερον, καρδίας ἀναγκαιότερον, οὐ φόβῳ κλίνων, οὐ μισθῷ δουλούμενος, ἀλλ’ αὐτὸς ὢν ἑαυτῷ δύναμις τῆς ἀρχῆς καὶ μόνος αὐτὸς ἑαυτῷ συνάπτων τοὺς ἀρχομένους. Τὸ γὰρ φόβῳ ἢ μισθούμενον βασιλεύειν οὐκ αὐτόν ἐστιν ὡς ἀληθῶς ἄρχειν, ἀλλὰ τῆς ὑπακοῆς τὰς ἐλπίδας αἰτιᾶσθαι δεῖ καὶ τὰς ἀπειλάς. Ὥσπερ τοίνυν οὐκ ἂν ἄρχοι κυρίως, ᾧ τὸ κρατεῖν ἑτέρωθεν, οὕτως οὐδὲ δουλεύειν ἔστιν ἀληθῶς τῷ Θεῷ, ἐπειδὰν κατά τινα τῶν εἰρημένων ὑποταττώμεθα τρόπον.

96. Ἐπεὶ δὲ ἔδει τὴν καθαρωτάτην ἀρχὴν αὐτὸν βασιλεύειν, οὐ γὰρ ἦν εἰκὸς τὴν ἑτέραν, ἐξεῦρεν ὅπως ἀνύσει. Καὶ οὗτος ἦν ὁ τρόπος ὁ παραδοξότατος. Τοῖς γὰρ ἐναντίοις ἐχρήσατο, καὶ ἵνα Δεσπότης ἀληθὴς ᾖ, δούλου δέχεται φύσιν καὶ διακονεῖ τοῖς δούλοις μέχρι σταυροῦ καὶ θανάτου, καὶ οὕτω τὰς ψυχὰς τῶν δούλων αἱρεῖ καὶ τὴν θέλησιν ἀμέσως χειροῦται. Τούτου χάριν καὶ Παῦλος ταύτην τὴν διακονίαν τὴν αἰτίαν εἰδὼς εἶναι τῆς βασιλείας, ὅτι «Ἐταπείνωσεν ἑαυτόν, φησί, γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ· διὰ τοῦτο ὁ Θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσε». Καὶ ὁ θαυμαστὸς Ἠσαΐας· «Διὰ τοῦτο αὐτός, φησί, κληρονομήσει πολλοὺς καὶ τῶν ἰσχυρῶν μεριεῖ σκῦλα, ἀνθ’ ὧν παρεδόθη εἰς θάνατον ἡ ψυχὴ αὐτοῦ καὶ μετὰ ἀνόμων ἐλογίσθη».

97. Διὰ μὲν γὰρ τὴν πρώτην δημιουργίαν τῆς φύσεως ἡμῶν ὁ Χριστὸς Δεσπότης, διὰ δὲ τὴν καινὴν κτίσιν τῆς γνώμης ἐκράτησεν· ὅπερ ἐστὶν ἀνθρώπων ὡς ἀληθῶς βασιλεύειν, ὅτε τὴν κατὰ τὸν λογισμὸν ἐξουσίαν καὶ τὴν τῆς γνώμης αὐτονομίαν, ἃ ποιεῖ τὸν ἄνθρωπον, ἐνταῦθα καταδήσας καὶ δουλωσάμενος ἤγαγεν· ὑπὲρ οὗ καί· «Ἐδόθη μοι πᾶσα ἐξουσία, φησίν, ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς», ὡς δή τι καινὸν παθὼν ὁ πρὸ τῶν αἰώνων Δεσπότης τοῦ κόσμου, ὅτι μετὰ τῶν ἐν οὐρανῷ καὶ ἡ τῶν ἀνθρώπων φύσις τὸν κοινὸν ἐπέγνω Δεσπότην. Καὶ μὴν καὶ τὸ τοῦ Δαβὶδ ἐκεῖνο· «Ἐβασίλευσεν ὁ Θεὸς ἐπὶ τὰ ἔθνη», ταύτην ἐστὶν αἰνιττομένου τὴν βασιλείαν, καθ’ ἣν τὰ ἔθνη «σύσσωμα τῷ Σωτῆρι καὶ συμμέτοχα», Παῦλός φησι. Τῷ γὰρ οὕτω τοῖς σώμασι καὶ ταῖς ψυχαῖς καθάπαξ ἡνῶσθαι, οὐ σωμάτων μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχῶν καὶ προαιρέσεων κατέστη Δεσπότης, καὶ κρατεῖ τὴν ὡς ἀληθῶς αὐτάρκη καὶ καθαρὰν βασιλείαν, αὐτὸς ἄγων δι’ ἑαυτοῦ, καθάπερ ψυχὴ σῶμα καὶ μέλη κεφαλή.

98. Ἄγονται γὰρ οἳ στέργειν τὸν ζυγὸν ᾠήθησαν τοῦτον, ὥσπερ οὐκ αὐτοὶ λόγῳ συζῶντες, οὐδὲ προαιρέσεως συνόντες αὐτονομίᾳ. «Κτηνώδης γάρ, φησίν, ἐγενόμην παρά σοι»· καὶ τοῦτό ἐστι τὴν ψυχήν τινα τὴν ἑαυτοῦ μισῆσαι καὶ ἀπολέσαι καὶ δι’ ὧν ἀπόλλυσι σῶσαι ὅταν οὕτως ἡ καινὴ κτίσις κρατήσῃ, καὶ ὁ καινὸς Ἀδὰμ παντάπασιν ἀποκρύψῃ τὸν παλαιόν, καὶ οὔτε γεννήσεως οὔτε ζωῆς οὔτε τελευτῆς οὐδὲν τῆς παλαιᾶς περιλειφθῇ ζύμης.

99. Καὶ γὰρ τῷ παλαιῷ μὲν ἀπὸ τῆς γῆς συνέστη τὸ σῶμα, «ὁ δὲ νέος ἐκ Θεοῦ, φησίν, ἐγεννήθη»· καὶ τῆς ζωῆς δὲ ἑκατέρας ἡ τράπεζα μαρτύριον ἑκατέρα· τὴν μὲν γὰρ ἀνῆκεν ἡ γῆ, τὸν δὲ καινὸν ἄνθρωπον ὁ ἐπουράνιος ἀπὸ τῶν οἰκείων τρέφει σαρκῶν· διὰ ταῦτα καὶ ἀναλύοντες ὁ μὲν εἰς τὴν γῆν ἐπανῆλθεν, ἐξ ἧς προῆλθεν, ὁ δὲ εἰς τὸν Χριστὸν ἐχώρησεν, ὅθεν ἐλήφθη.

100. Καὶ τῇ τοῦ προενεγκόντος ἀρχῇ κατάλληλον ἑκάτερος ποιεῖται τὴν τελευτήν· «Οἷος γάρ, φησίν, ὁ χοικός, τοιοῦτοι καὶ οἱ χοϊκαί, καὶ οἷος ὁ ἐπουράνιος, τοιοῦτοι καὶ οἱ ἐπουράνιοι». Καὶ οὐ τῆς ψυχῆς ἕνεκα μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῦ σώματος αὐτοῦ. Καὶ αὐτὸ γὰρ ἐπουράνιον, καθάπερ τὸ συναμφότερον ἐκεῖ χοϊκόν· ἥ τε γὰρ ψυχὴ τὰς χεῖρας οἰκεῖ τοῦ ἐπουρανίου, τό τε σῶμα, μέλος ἐκείνου· καὶ ψυχῆς μὲν οὐ μετέχει, τοῦ δὲ ζῶντος Πνεύματος γέμει· καὶ ζῇ μετὰ τελευτήν, τῆς προτέρας ζωῆς οὐδ’ ὅσον εἰπεῖν καλλίω, ἐπεὶ οὐδὲ ἀπέθανεν ἀληθῶς τὴν ἀρχήν· «Ἔδοξαν γάρ, φησὶ Σολομών, τεθνάναι», καὶ οὐ τοῖς εὖ φρονοῦσιν, ἀλλ’ «ἐν ἀφρόνων ὀφθαλμοῖς». Καθάπερ γὰρ «ὁ Χριστὸς ἐγερθεὶς ἐκ νεκρῶν οὐκέτι ἀποθνήσκει, θάνατος αὐτοῦ οὐκέτι κυριεύει», οὕτω τὰ Χριστοῦ μέλη «θάνατον οὐ μὴ θεωρήσῃ εἰς τὸν αἰῶνα»· πῶς γὰρ ἂν καὶ γεύσαιτο θανάτου τῆς ζώσης ἀεὶ καρδίας ἐξηρτημένα;

101. Εἰ δὲ κόνις τὸ ὁρώμενον καὶ πλέον οὐδέν, οὐ χρὴ θαυμάζειν. Ὁ μὲν γὰρ πλοῦτος ἔνδον· «Ἡ ζωὴ γάρ, φησίν, ἡμῶν κέκρυπται»· ὁ δὲ θησαυρὸς ὀστράκινον σκεῦος· «Ἔχομεν γὰρ τὸν πλοῦτον τοῦτον ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσι», Παῦλος εἶπεν. Ὅθεν οἷς τὰ θύραζε φαίνεται μόνον, ὁ πηλὸς ἂν ὁρῷτο μόνος.

102. Τοῦ Χριστοῦ δὲ διαδειχθέντος, καὶ ἡ κόνις αὕτη τὸ οἰκεῖον ἐπιδείξεται κάλλος, ὅτε τῆς ἀστραπῆς ἐκείνης μέλος οὖσα φανεῖται, καὶ προσαρμόσει τῷ ἡλίῳ καὶ τὴν ἀκτῖνα κοινὴν ἀφήσει. «Λάμψουσι γάρ, φησίν, οἱ δίκαιοι ὡς ὁ ἥλιος ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Πατρὸς αὐτῶν»· βασιλείαν τοῦ Πατρὸς τὴν ἀκτῖνα καλῶν ἐκείνην, καθ’ ἣν ὤφθη μὲν αὐτὸς λάμπων τοῖς ἀποστόλοις, «τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ», καθάπερ αὐτός φησι, «ἐληλυθυῖαν ἐν δυνάμει» θεασαμένοις. Λάμψουσι δὲ καὶ οἱ δίκαιοι ἐπὶ τῆς ἡμέρας ἐκείνης μίαν λαμπρότητα καὶ δόξαν, τῶν μὲν τῷ δέχεσθαι, τοῦ δὲ τῷ διδόναι φαιδρυνομένων. Ὁ γὰρ ἄρτος οὗτος, τὸ σῶμα τοῦτο ὅπερ ἐνθένδεν ἀπὸ τῆς τραπέζης ταύτης, ἐκεῖ κομίζοντες ἥξουσι, τοῦτό ἐστιν ὅπερ ἐπὶ τῶν νεφελῶν τότε φανεῖται πᾶσιν ὀφθαλμοῖς, καὶ δείξει τὴν ὥραν ἀνατολῇ καὶ δύσει δίκην ἀστραπῆς ἐν μιᾷ χρόνου ῥοπῇ.

103. Μετὰ ταύτης ζῶσιν οἱ μακάριοι τῆς ἀκτῖνος καὶ τελευτώντων τὸ φῶς οὐκ ἀποχωρεῖ. «Φῶς γὰρ δικαίοις διαπαντός», καὶ πρὸς τὴν ζωὴν ἐκείνην τούτῳ λάμποντες ἀφικοῦνται, ᾧ τὸν ἀεὶ συνῆσαν χρόνον, ἐπ’ ἐκεῖνο τηνικαῦτα τρέχοντες. Ὁ γὰρ ἑκάστῳ συμβήσεται τότε τῶν ἀναβιωσκομένων, ὀστᾶ καὶ μέρη καὶ μέλη τῇ κεφαλῇ συνιόντα τὴν ὁλότητα τῷ σώματι διασώζειν, τοῦτο καὶ τῷ Σωτῆρι Χριστῷ, τῇ πάντων κοινῇ κεφαλῇ.

104. Καὶ γὰρ ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἀστράψασα μόνον, τὰ οἰκεῖα πανταχόθεν ἀπολήψεται μέλη, Θεὸς ἐν μέσῳ θεῶν, ὡραῖος ὡραίου κορυφαῖος χοροῦ· καὶ καθάπερ τὰ μετέωρα βάρη, τῶν δεσμῶν τῶν ἐπεχόντων ῥαγέντων, ἐπὶ τὴν γῆν χωρεῖ καὶ τὸν μέσον εὐθὺς ἐζήτησε τόπον· ὡς δὲ καὶ τὰ σώματα τοῖς ἁγίοις προσήλωται μὲν τῇ γῇ, τῇ φθορᾷ δεθέντα καὶ τυραννούμενα μένει, καὶ διὰ τοῦτο «στενάζομεν, φησί, ἐν τῷ σκήνει», φανείσης δὲ τῆς ἐλευθερίας, ἀκρατήτῳ φορᾷ πρὸς τὸν Χριστὸν ἵεται, τὸν οἰκεῖον κομιζόμενα τόπον. Ὅθεν ὁ Παῦλος ἄσχετον δεικνὺς εἶναι τὸν δρόμον ἐκεῖνον, ἁρπαγὴν τὸ πρᾶγμα καλεῖ· «Ἁρπαγησόμεθα γάρ, φησίν, ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου εἰς ἀέρα»· καὶ ὁ Σωτὴρ παραλαμβάνεσθαί φησιν αὐτούς· «Τότε γάρ, φησί, δύο ἔσονται ἐν τῷ ἀγρῷ, ὁ εἷς παραλαμβάνεται καὶ ὁ εἷς ἀφίεται», ἐκεῖνο σημαίνων, ὡς οὐδὲν ἀνθρώπινον οὐδὲ παρ’ αὐτῶν, ὥστε καὶ σχολῇ τινα χώραν εἶναι, ἀλλ’ αὐτὸς ἑλκύσει, αὐτὸς ἁρπάσει, ὃν οὐκ ἕνι χρόνῳ δουλεύειν.

105. Καθάπερ γὰρ ἐξ ἀρχῆς οὐκ ἀνέμεινε ζητηθῆναι παρ’ αὐτῶν, ἀλλ’ αὐτὸς ἐζήτησε πλανωμένους, καὶ τὴν ὁδὸν ὑποδείξας, ἔπειτα βαδίζειν μὴ δυναμένους, ἀνελόμενος ἐπὶ τῶν ὤμων ἐκόμισε, καὶ πίπτοντας ἀνεκαλεῖτο, καὶ ῥαθυμοῦντας ἐπηνωρθοῦτο, καὶ ἀποχωροῦντας παρεκάλει, καὶ ὅλως περὶ τῆς σωτηρίας αὐτοῖς διετέλεσεν ἐνοχλῶν· οὕτω καὶ τότε τὸν τελευταῖον πρὸς αὐτὸν τρέχοντας δρόμον, αὐτὸς ἀναστήσει καὶ πετομένοις αὐτὸς ἐργάσεται τὸ πτερόν. Διὰ τοῦτο καὶ ἀετοὺς αὐτοὺς ἀπεκάλει συνιόντας ἐπὶ τὸ πτῶμα· «Ὅπου γάρ, φησί, τὸ πτῶμα, ἐκεῖ συναχθήσονται οἱ ἀετοί».

106. Καὶ γὰρ ἀπὸ τραπέζης ἐπὶ τράπεζαν ἥξουσι, τῆς ἔτι καλυπτομένης ἐπὶ τὴν ἤδη φανερουμένην, ἀπὸ τοῦ ἄρτου ἐπὶ τὸ πτῶμα. Νῦν μὲν γὰρ ἄρτος ἐστὶν αὐτοῖς ὁ Χριστός, τὴν ἀνθρωπεῖαν ἔτι ζῶσι ζωήν· καὶ πάσχα, διαβαίνουσι γὰρ ἐνθένδεν ἐπὶ τὴν ἐν οὐρανῷ πόλιν. Ὅτε δὲ «ἀλλάξουσιν ἰσχύν, πτεροφυήσουσιν ὡς ἀετοί», ὁ θαυμαστός φησιν Ἠσαίας, τότε δὲ ἐπ’ αὐτοῦ τοῦ πτώματος καθεδοῦνται καθαροῦ παραπετασμάτων.

107. Ὃ καὶ δηλῶν ὁ μακάριός φησιν Ἰωάννης· «Ὀψόμεθα αὐτὸν καθώς ἐστιν». Οὔτε γὰρ ἄρτος ἐστὶν αὐτοῖς ὁ Χριστός, τῆς ἐν σαρκὶ ζωῆς πεπαυμένης, οὔτε πάσχα μένουσιν ἤδη. Τοῦ πτώματος δὲ πολλὰ φέρει· καὶ γὰρ μετὰ τῶν στιγμάτων αἱ χεῖρες καὶ τὰ ἴχνη τῶν ἥλων οἱ πόδες ἔχουσι, καὶ τὸν τύπον ἔτι φέρει τοῦ δόρατος ἡ πλευρά.

108. Τοῦτο τὸ δεῖπνον ἐπ’ ἐκεῖνο φέρει τὸ πτῶμα, τούτου χωρὶς ἀμήχανον ἐκεῖνο λαβεῖν, οὐχ ἧττον ἢ τὸν ἐκκοπέντα τοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ φωτὸς εἰς πεῖραν ἐλθεῖν. Εἰ γὰρ «οὐκ ἔχουσι ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς» οἱ τοῦτο μὴ δειπνοῦντες τὸ δεῖπνον, νεκρῶν μελῶν ἀθάνατος πῶς ἂν γένοιτο κεφαλή;

109. Μία μὲν γὰρ ἡ τῆς τραπέζης δύναμις, εἷς δὲ ὁ ἑστιῶν ἐν ἑκατέρῳ τῶν κόσμων· καὶ τοῦτο μέν ἐστιν ὁ νυμφών, τοῦτο δὲ ἡ πρὸς τὸν νυμφῶνα παρασκευή, τοῦτο δὲ αὐτὸς ὁ νυμφίος. Ὅθεν τοῖς μὴ μετὰ τούτων ἀπεληλυθόσι τῶν δώρων πρὸς τὴν ζωήν, ἔσται πλέον οὐδέν. Οἷς δὲ ὑπῆρξε καὶ λαβεῖν τὴν χάριν καὶ σῶσαι, καὶ «εἰς τὴν χαρὰν εἰσῆλθον τοῦ Κυρίου αὐτῶν» καὶ τῷ νυμφίῳ συνεισῆλθον εἰς τὸν νυμφῶνα καὶ τῆς ἄλλης ἀπήλαυσαν τῆς ἐν τῷ δείπνῳ τρυφῆς, οὐ τηνικαῦτα τυχόντες, ἀλλ’ ὃ κομίζοντες ἦλθον, τούτου διαδειχθέντος καθαρώτερον αἰσθανόμενοι. Καὶ οὗτος ὁ λόγος, καθ’ ὃν «ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἐντὸς ἡμῶν ἐστιν».

Λόγος πέμπτος : τίνα συντέλειαν αὐτῇ παρέχεται ἡ καθιέρωσις τοῦ ἱεροῦ θυσιαστηρίου.

1. Τῶν μὲν ἱερῶν μυστηρίων οὗτος ὁ λόγος, καὶ ταύτην ἡμῖν ἔχει πρὸς τὴν ἀληθῆ ζωὴν τὴν παρασκευήν. Ἐπεὶ δὲ τὸ θυσιαστήριον πάσης ἐστὶν ἀρχὴ τελετῆς, ἄν τε δειπνεῖν τὸ θυσιαστήριον πάσης ἐστὶν ἀρχὴ τελετῆς, ἄν τε δειπνεῖν ἄν τε χρῖσμα δέοι λαμβάνειν, καὶ μὴν καὶ ἱεράσασθαι καὶ τοῦ λουτροῦ τὰ τελεώτατα μετασχεῖν, εἰ τί καὶ αὐτὸ πρὸς τοῖς εἰρημένοις καὶ τὴν πηγνῦσαν αὐτὸ τελετήν, ὡς οἷοί τέ ἐσμεν, θεωρήσομεν, μὴ ἂν οἶμαι περίεργον μηδὲν ποιῆσαι μηδὲ παρέλκον. Τὸν λόγον μὲν οὖν τελεώτερον οὕτως ἂν εἴημεν ἀποδεδωκότες, ὡς ἂν περὶ τῆς τῶν μυστηρίων κρηπῖδος ἢ ῥίζης ἢ ὅ τι καὶ χρὴ καλέσαι διεξελθόντες.

2. Καὶ τοίνυν ἃ παρὰ τῶν τοῦ τελοῦντος χειρῶν γίνεται καὶ ἃ τὸ θυσιαστήριον καθίστησιν, ἑξῆς ἐκτεθέντων ἁπάντων, ἕκαστον ἔπειτα τίνος ἐστὶν αἴνιγμα καὶ ὅ τι φέρει σκοπῶμεν.

3. Πρῶτα μὲν οὖν ὀθόνας περιθέμενος ὁ ἱεράρχης λευκὰς καὶ καταδήσας ἐπί τε τῶν χειρῶν καὶ τοῦ λοιποῦ σώματος, τῷ Θεῷ προσπίπτει κατακλιθεὶς οὐ κατὰ ψιλοῦ τοῦ ἐδάφους, καὶ δεηθεὶς τὸ ζητούμενον πέρας λαβεῖν αὐτῷ τὴν σπουδήν, ἐπὶ τὸ ἔργον ἀνίσταται· καὶ τὴν τράπεζαν κειμένην ἀνελόμενος, καθιδρύει καὶ πήγνυσιν, οὐ κελεύων μόνον ἀλλὰ χεῖρας εἰσάγων.

4. Τεθεῖσαν δὲ θερμοῖς ἀποκλυσάμενος ὕδασιν, οἷς ηὔξατο μὴ ῥύπου φαινομένου μόνον ἀλλὰ καὶ τῆς ἀπὸ τῶν δαιμόνων προστροπῆς καθάρσιον δύναμιν ἔχειν, εἶτα μυρίζει οἴνου τε χέων αὐτῇ τοῦ καλλίστου καὶ μύρου στακτοῦ ῥόδων οἶμαι πεποιημένου· μετὰ δὲ ταῦτα τὸ ἱερὸν μύρον ἐπάγει καὶ χρίει, τρίτον γράφων ἐπ’ αὐτῆς τὸν σταυρὸν καὶ τῷ Θεῷ τὸ προφητικὸν ᾄδων ᾆσμα τὸ πολυΰμνητον· εἶτα λευκῇ περικαλύψας ὀθόνῃ, πέπλοις τε τιμίοις ἐπικοσμεῖ καὶ τούτοις ὀθόνας ἄλλας ἐφαπλοῖ, τῷ θείῳ μύρῳ τὸν τῆς τραπέζης τρόπον ἀληλιμμένας, ἃς ἐπιβεβλημένας ἔσχατον τῇ τραπέζῃ δεῖ τοῖς πίναξιν ἀμέσως ὑποκεῖσθαι τοῖς ἱεροῖς.

5. Καὶ οὕτω ταῦτα τελέσας, λύει μὲν καὶ περιδύεται τὰς ὀθόνας, αὐτὸς δὲ τὴν ἱεραρχικὴν ἔχων στολήν, ἐπί τινα γείτονα τῶν ἱερῶν ἔξεισιν οἴκων. Ὅθεν ἁγίων μαρτύρων ὀστᾶ λαβὼν εἰς τοῦτ’ αὐτῷ παρεσκευασμένα καὶ θεὶς ἐπὶ θατέρου τῶν ἐπὶ τοῦ θυσιαστηρίου πινάκων, ἐν ᾧ τὸ φρικτὸν τίθησι δῶρον, καὶ καλύψας οἷς ἐκεῖνα καλύπτει, μάλα τε σεμνῶς ἀναιρεῖται καὶ κομίσας ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ἐπὶ τὸν ἁγιαζόμενον πρόεισιν οἶκον, λαμπάσι καὶ ᾄσμασι καὶ θυώμασι καὶ μύροις τὴν πρόοδον πολλῶν κοσμούντων αὐτῷ.

6. Καὶ οὕτω χωρῶν, ἐπεὶ καταλάβοι τὸν νεὼν καὶ πρὸς αὐτῷ γένοιτο, ἵσταται μὲν πρὸ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, κελεύει δὲ τοῖς ἔνδον τὰς πύλας ἀνοίγειν «τῷ τῆς δόξης βασιλεῖ»· καὶ αὐτὰς τοῦ Δαβὶδ εἰπὼν τὰς φωνὰς καὶ παρὰ τῶν ἔνδον ἀκούσας ἃς ἐκεῖνος τοὺς ἀγγέλους λέγοντας ἀλλήλοις εἰσάγει τοῦ Σωτῆρος εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνιόντος, τῶν θυρῶν ἀναπεταννυμένων, εἴσεισι τὸ ἱερὸν σκεῦος ἐκεῖνο συγκεκαλυμμένον ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ἔχων.

7. Ἐπειδὰν δὲ εἴσω τοῦ θυσιαστηρίου καὶ πρὸς αὐτῇ γένηται τῇ τραπέζῃ, κατατίθεται μὲν ἐπ’ αὐτῆς καὶ ἀνακαλύπτει, τὸν δ’ ἐγκείμενον αὐτῷ πλοῦτον ἀναιρεῖται μὲν ἐκεῖθεν, ἐντίθησι δὲ θησαυρῷ τῷ μεγέθει τῶν ἐντιθεμένων συμμέτρῳ· καὶ μετὰ τοῦτο, τὸ μύρον αὐτοῖς τὸ παναγέστατον ἐπιχέας, ὑπὸ τὴν τράπεζαν ἀποτίθεται τὴν ἱεράν. Τούτων δὲ οὕτω κατεσκευασμένων, ὁ μὲν οἶκος προσευχῆς οἶκος, ἡ τράπεζα δὲ πρὸς τὴν θυσίαν ἔχει καὶ παρεσκεύασται καὶ θυσιαστήριόν ἐστιν ἀτεχνῶς.

8. Τὸν δὲ λόγον ἀνθ’ ὁτοῦ τούτων τελουμένων ἐκεῖνο γίνεται, καὶ τοῖς τῷ ἱερεῖ πεπραγμένοις τὸ τοιαῦτα δύνασθαι τὴν οἰκίαν καὶ τὴν τράπεζαν ἀπαντᾷ, λέγωμεν ἤδη, θεωροῦντες ἕκαστα.

9. Ἡ μὲν οὖν ἀναβολὴ καὶ τὸ οὕτως ἐσκευασμένον ἐπὶ τὴν τελετὴν ἀφῖχθαι τὸν ἱεράρχην, τοῦ κατὰ τὸν ἄνθρωπον θυσιαστηρίου γράφει τὸν τύπον· τὸ γὰρ πᾶσαν ἀπονιψάμενον πονηρίαν, καὶ ὑπὲρ χιόνα λευκανθέντα, Δαβὶδ εἶπε, συνελεῖν ἑαυτὸν καὶ συμπτύξαι καὶ πρὸς ἑαυτὸν νεῦσαι τὸν ἄνθρωπον, Θεὸν ἐνοικίζει καθαρῶς τῇ ψυχῇ, καὶ θυσιαστήριον ἐργάζεται τὴν καρδίαν.

10. Τούτων γὰρ σημεῖα, τοῦ μὲν τὸ λευκὴν εἶναι καὶ λάμπουσαν αὐτῷ τὴν ἀναβολήν, ἐκείνου δὲ τὸ πανταχόθεν πρὸς αὑτὸν ἐπεστράφθαι καὶ συνεπτύχθαι τῷ σώματι· καὶ οὕτω δι’ ὧν ἔξεστιν ἐν ἑαυτῷ πρὸ τοῦ τεμένους τὸ θυσιαστήριον δείξας, ἔπειτα τῷ τεμένει τὴν τελοῦσαν δίδωσι χεῖρα.

11. Μάλιστα μέν, ἐπεὶ καὶ τεχνῶν τοῖς προϊσταμένοις καὶ ὅλως ὁτιοῦν ἐργάζεσθαι δυναμένοις, πρὸ τῶν χειρῶν, ἐφ’ ἑαυτοῦ συνέστησε τὸ ἔργον ὁ λογισμός· καὶ ὁ μὲν ὃ συνεστήσατο κανόνα ταῖς χερσὶν ἔδωκεν, αἱ δὲ ἐπὶ τῆς ὕλης ἔδειξαν.

12. Καὶ μὴν καὶ ζωγράφους ἔστι μὲν πρὸς ἀρχέτυπα γράφειν, ἀπὸ τῶν πινάκων ποιουμένους τὴν τέχνην· ἔστι δὲ καὶ τῇ μνήμῃ τὰ τοιαῦτα χρωμένους καὶ πρὸς τὴν ψυχὴν ὁρῶντας παράδειγμα· καὶ οὐ ζωγράφοις τοῦτο μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἀνδριαντοποιοῖς καὶ οἰκιῶν ἐργάταις καὶ δημιουργοῖς ἅπασι συμβαῖνον ἴδοι τις ἄν. Καὶ τὴν τοῦ τεχνίτου ψυχὴν ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν εἴ τις ἦν μηχανή, αὐτὴν ἂν εἶδες τὴν οἰκίαν ἢ τὸν ἀνδριάντα ἢ τῶν ἔργων ὁτιοῦν τῆς ὕλης χωρίς.

13. Ἔπειτα παράδειγμα τοῦ θυσιαστηρίου τὸν ἱεράρχην οὐ τοῦτο ποιεῖ μόνον ὅτι τῶν τοιούτων αὐτὸς τεχνίτης, ἀλλ’ ὅτι ναὸς εἶναι Θεοῦ καὶ θυσιαστήριον ἀληθῶς μόνη τῶν ὁρωμένων ἡ τῶν ἀνθρώπων δύναται φύσις, ὡς τό γε χερσὶν ἀνθρώπων παγὲν εἰκόνα τούτου σώζει καὶ τύπον. Ὅθεν ἔδει τὸ πρᾶγμα πρὸ τῆς εἰκόνος ἐν τῷ σχήματι τούτῳ φανῆναι καὶ τἀληθὲς τοῖς τύποις ἡγήσασθαι.

14. Ὁ γὰρ εἰπών· «Ποῖον οἶκον οἰκοδομήσετέ μοι; Ἐνοικήσω, φησίν, ἐν αὐτοῖς καὶ ἐμπεριπατήσω» σημάνοι δ’ ἄν, οἶμαι, κἀκεῖνο, ὡς τὸν βουλόμενον ἄλλοις ὄφελος εἶναι προσῆκε πρότερον ἑαυτῷ, καὶ τὸν ἀψύχοις δύναμιν ἐνθεῖναι τοσαύτην ἠξιωμένον ἑαυτῷ πρὸ ἐκείνων τὰ τοιαῦτα λυσιτελῆ καταστῆναι, καθάπερ καὶ τὸν ἐπίσκοπον Παῦλος ἠξίωσε πόλει καὶ δήμοις ἐσόμενον ἀγαθὸν ἀφ’ ἑστίας ἄρξασθαι, καὶ τὸν οἰκίσοντα καλῶς τὴν οἰκίαν, ἑαυτὸν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον πρότερον ἀγαγεῖν.

15. Δεῖται δὲ τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸ ἔργον· καὶ γὰρ ἀνῦσαι μὲν δύναιτ’ ἂν οὐδεὶς μὴ τοῦ Θεοῦ τυχών, οὐδὲ τῶν ἄλλων οὐδέν, μάλιστα δὲ τῶν μυστηρίων ἐν οἷς τὸ πᾶν ἐκείνου καθαρῶς ἔργον.

16. Ἐπεὶ δὲ ὁ κοινὸς δεσπότης τῶν δούλων οὐκ ἐξ ἐπιτάγματος προὐνοήθη οὐδ’ ἔπεμψε τοὺς ἐπιμελησομένους, ἀλλ’ αὐτὸς ἦλθε καὶ πάντων δι’ ὧν ἔδει σώσων αὐτουργὸς ἦν, τούτου χάριν τὸν ἱεράρχην τὸν ἐκείνου δεικνύντα μαθητὴν αὐτοχειρίᾳ πηγνύναι τὸ θυσιαστήριον εἰκὸς ἦν, ὅθεν ἡμῖν αἱ πᾶσαι τῆς σωτηρίας εἰσὶν ἀφορμαί· καὶ ταῦτα ποιεῖ, τὸν ψαλμὸν ἐκεῖνον ἐπὶ τοῦ στόματος ἔχων· «Ὑψώσω σε, ὁ Θεός μου, ὁ βασιλεύς μου», ὃς εὐχαριστίαν ἔχει τῷ Θεῷ καὶ μνήμην τῶν αὐτοῦ θαυμασίων. Εἰ γὰρ ἐν παντὶ εὐχαριστεῖν ὁ τοῦ Παύλου κελεύει νόμος, πόσῳ δικαιότερον ἐπ’ αὐτοῦ τοῦ κεφαλαίου τῶν ἀγαθῶν!

17. Μετὰ δὲ τοῦτον, ἄλλον ἐπισυνάπτει ψαλμόν· «Κύριος ποιμαίνει με, καὶ οὐδέν με ὑστερήσει». Ταῦτα δὲ οὐχ ἁπλῶς τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν ὑμνεῖ, ἀλλ’ αὐτῶν ἅπτεται τῶν παρόντων· καὶ γὰρ καὶ βαπτίσματος μέμνηται καὶ τῆς θείας ἀλοιφῆς καὶ τοῦ ποτηρίου καὶ τῆς φερούσης τὸν ἱερὸν ἄρτον τραπέζης. Τὸ δὲ βάπτισμα καὶ «ὕδωρ ἀναπαύσεως» καὶ «τόπον χλόης» καλεῖ, καὶ ποιμαινόμενος ὑπὸ τοῦ Θεοῦ καλῶς εἰς τοῦτο «κατασκηνώσειν» ἔσχατον ἔφη· ἐπεὶ γὰρ ἡ ἁμαρτία καὶ πόνους τοῖς τολμῶσιν ἤνεγκε καὶ τὴν γῆν ἐνέπλησεν ἡμῖν ἀκανθῶν, τὸ τὴν ἁμαρτίαν ἐκβάλλον ὕδωρ πρὸς μὲν τοὺς πόνους «ὕδωρ ἀναπαύσεως», πρὸς δὲ τὰς ἀκάνθας «τόπος χλόης» δικαίως, οἶμαι, καλεῖται, κατάλυμα δὲ τελευταῖον ὅτι τὸ ἔσχατον ἀγαθόν, ἐν ᾧ παυόμεθα ζητοῦντες, τὸν Θεὸν ἔστιν ἐνταῦθα λαβεῖν· εἴη δ’ ἂν καὶ δι’ ἐκεῖνον τὸν λόγον «ἀναπαύσεως ὕδωρ», ὅτι τῆς φύσεως τὴν ἐπιθυμίαν ἀνέπαυσεν, ὃ «πολλοὶ προφῆται καὶ βασιλεῖς, φησίν, ἰδεῖν ἐπεθύμουν».

18. Τί δὲ προσπίπτοντα τῷ Θεῷ καὶ προσευχόμενον, τὸ τοῦ τεμένους ἔδαφος οὐ δέχεται τὸν ἱεράρχην ἀμέσως; ἢ τὴν τελετὴν ἔτι μὴ δεδεγμένον, οὐδέπω πρὸς τὸν τελεστὴν ἥρμοσται; καὶ μήπω προσευχῆς γενόμενος οἶκος, πῶς ἂν λάβοι καθαρῶς τὸν εὐχόμενον; Ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον τὸν Μωσέα τῆς «ἁγίας» ἐπιβαίνειν μέλλοντα «γῆς» τὸ ὑπόδημα ἐχρῆν ὑπολῦσαι, κομίζοντα πρὸς τὴν ὁμιλίαν μέσον οὐδέν, ὥσπερ καὶ τὸν τηνικαῦτα τῷ Θεῷ προσκείμενον δῆμον τῶν Ἑβραίων τὴν ἐν Αἰγύπτῳ γῆν μετὰ τῶν ὑποδημάτων ἔδει πατεῖν.

19. Οὕτω δὲ δράσας, ὕδασιν ἔπειτα σμήχει τὴν τράπεζαν ἱεροῖς. Ἐπεὶ γὰρ τὸν τῶν ὁρωμένων δεσπότην τὸν ἄνθρωπον ὁ κοινὸς δουλωσάμενος τύραννος, ἔπειτα τοῖς αἰσθητοῖς ἐνέσκηψε πᾶσι, καθάπερ βασιλείοις τοῦ βασιλέως πεσόντος, διὰ ταῦτα ταῖς παραλαμβανομέναις ἐντεῦθεν ὕλαις ἐφ’ ἑκάστου τῶν μυστηρίων, ἀνάγκη τινὸς καθαρσίου κατὰ τοῦ πονηροῦ δυναμένου· καθάπερ καὶ τὸ ὕδωρ καθ’ οὗ δεῖ τελοῦντα βαπτίζειν τῆς τῶν δαιμόνων ἐπηρείας ἁπάσης εὐχαῖς καθάρας ὁ ἱερεύς, οὕτω τὴν τελοῦσαν ἐπιλέγει φωνήν, κατὰ τὸν αὐτὸν δὴ τὴν τράπεζαν λόγον ἀλεξικάκοις ἀποκλύζει πρότερον ὕδασι· καὶ ἅμα τὸν τρόπον ὑποδεικνὺς ὅπως δεῖ πρὸς τἀγαθὸν τρέχειν, ὅπερ ἐστὶν ἐκκλίνειν ἀπὸ τοῦ κακοῦ πρότερον· οὗ χάριν καὶ τὸν ἐπὶ κακοῖς ἀνθρωπίνοις ᾐσμένον ᾄδει ψαλμὸν ταῦτα τελῶν· «Ῥαντιεῖς με, λέγων, ὑσσώπῳ καὶ καθαρισθήσομαι· πλυνεῖς με καὶ ὑπὲρ χιόνα λευκανθήσομαι».

20. Καὶ μετὰ τοῦτο τῷ Θεῷ χάριν ἀποδίδωσι καὶ γεραίρει· καὶ τοῦτο καθ’ ἕκαστον τῶν τελουμένων. Πάντα γὰρ δέον εἰς δόξαν Θεοῦ ποιεῖν, τὰ μυστήρια μάλιστα πάντων, ὅσῳ καὶ πάντων λυσιτελέστερα καὶ Θεοῦ μόνου.

21. Ἐπεὶ δὲ πρὸ τῶν θείων χαρίτων οὐ καθαίρεσθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰς συστοίχους αὐταῖς ἀρετάς, ὡς οἷοί τε ἐσμέν, ἐπιδείκνυσθαι χρή, ὡς οὐκ ἐνὸν ἄλλως τυγχάνειν τοῦ χορηγοῦ τῶν τοιούτων, «ὁ γὰρ Θεὸς εὐχὴν δίδωσι οὐ τοῖς καθεύδουσιν ἀλλὰ τῷ εὐχομένῳ», καὶ τὸν ἀγωνιζόμενον ἀλείφει καὶ σωφροσύνης δίδωσι χάρισμα τῷ δι’ ὧν ἔξεστι σωφρονοῦντι, καὶ ὅλως πανταχοῦ τὴν πρὸς τὸ ζητούμενον ἐπιθυμίαν οὐχ οἷς εὐχόμεθα μόνον ἀλλὰ καὶ ἐπ’ αὐτῶν τῶν ἔργων δεικνύναι χρή, διὰ τοῦτο πρὸ τοῦ θειοτάτου μύρου ὃ τῷ θυσιαστηρίῳ τὴν ἐκ Θεοῦ χάριν οἶδε κομίζειν, τοῖς παρ’ ἡμῖν εὐώδεσι μυρίζει τὴν τράπεζαν, οἴνῳ καὶ μύρῳ, ὧν τὸ μὲν ἡμῖν τέρψιν ἔχει μόνον, τὸ δὲ καὶ τῇ ζωῇ βοηθεῖ, ἵνα δείξῃ τἀνθρώπινα εἰσενεγκὼν ἅπαντα, ὅτε τούτων ἡμῖν τὸν βίον ἅπαντα συμπληρούντων, τῶν τε πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαίων καὶ τῶν ἡδέων, ἀμφοτέρων ἀπάρχεται· ἐπεὶ κἀκεῖνος ἐλθὼν καὶ ζωὴν ἔδωκε καὶ περισσὸν προσέθηκεν, οὐκ ἀναστήσας μόνον καὶ λύσας, ἀλλὰ καὶ βασιλεύσας καὶ τῆς ἀκηράτου τρυφῆς ἡμῖν μεταδούς.

22. Τούτοις ἐπιφέρει τὸ μύρον, ὃ πᾶσαν τῇ τελετῇ τὴν δύναμιν ἔχον ἐπ’ αὐτὴν τὴν θυσίαν ἄντικρυς φέρει. Ἐπεὶ γὰρ τοῖς δυσὶ τούτοις αὐτὴν ἐτέλεσεν ὁ Σωτὴρ ἐξ ἀρχῆς· «λαβών, φησί, τὸν ἄρτον καὶ εὐλογήσας», τὴν χεῖρα ζητοῦμεν ἐκείνην καὶ τὴν φωνήν. Τὴν μὲν οὖν φωνὴν οἱ ἱερεῖς ἀφιᾶσι, καί ἐστιν ἐνεργὸς ὡς ἂν ἐκείνου κελεύσαντος· «Τοῦτο γάρ, φησί, ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν». Τὴν δὲ χεῖρα τὸ μύρον δύναται· καὶ γὰρ «αὐτόν, φησὶν ὁ θεῖος Διονυσίος, τὸ μύρον εἰσάγει τὸν Ἰησοῦν». Ἀλλ’ οἱ μὲν ἀπόστολοι καὶ τὴν χεῖρα παρ’ ἑαυτῶν εἰσέφερον, καὶ γὰρ καὶ ταύτην εἶχον τὴν χάριν· οἱ δ’ ἐκείνους ἐκδεξάμενοι ταυτησὶ τῆς τελετῆς ἐδεήθησαν, τὴν φωνὴν δυνάμενοι μόνον. Τοῖς μὲν γὰρ πρώτοις ἱερεῦσι θυσιαστήριον ἦσαν αἱ χεῖρες· τοῖς δὲ μετ’ ἐκείνους δι’ ἐκείνων ὁ Χριστὸς τοὺς μυστοδόκους ᾠκοδόμησεν οἴκους.

23. Ἐπιλέγει δὲ οὐδὲν οἷον πρότερον ἐπιχέων τῇ τραπέζῃ τὸ μύρον, ἀλλὰ τοῦτ’ αὐτὸ μόνον ᾄδει τῷ Θεῷ ᾆσμα, φωνῆς μὲν Ἑβραίας συλλαβαῖς ὡρισμένον ὀλίγαις, διανοίας δὲ παναγοῦς τοῦ τῶν ἱερῶν προφητῶν χοροῦ. Καὶ γὰρ ἔστι μὲν εὐφημεῖν μακρῷ λόγῳ τὰ κατωρθώμενα διεξιόντας· ἔστι δὲ ῥήμασιν ὀλίγοις τὴν ᾠδὴν ὁρίζοντας τὸν ὑμνούμενον ἀναδεῖν. Προσήκει δ’ ἄν, οἶμαι, τὸ μὲν πρῶτον παρῳχηκότων ἢ μελλόντων ἔτι τῶν ἐπαινουμένων ἔργων, ἵν’ εἶεν ἀντὶ τούτων τοῖς θεωμένοις οἱ λόγοι· ἐνισταμένων δὲ καὶ γινομένων, οἶμαι, τὸ δεύτερον, ὅτε τῶν πραγμάτων παρ’ ἑαυτῶν φαινομένων, ἀνάγκη τῶν κηρυττομένων λόγων οὐδ’ ἡτισοῦν πλὴν τὴν ἡδονὴν ὅσον ἐνδείξασθαι καὶ τὸ θαῦμα· ὥσπερ καὶ οἱ προφῆται ἕως Ἰωάννου προεφήτευσαν, τὸ γὰρ ἐντεῦθεν, τί τῶν ἀγγέλων ἔδει, τοῦ μεμηνυμένου φανέντος; ἐκεῖνον γὰρ οὐδὲν ἢ βοᾶν καὶ στεφανοῦν ὑπόλοιπον ἦν, ὃ καὶ τοῖς ἀγγέλοις ἐδόκει οἷς ἐφάνη πρώτοις ἐλθὼν εἰς τὴν γῆν, ὧν τὸ «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ» περὶ αὐτὸν χορευόντων ἦν ἡ φωνή, κατὰ τοῦτον δὴ τὸν λόγον ὁ ἱεράρχης, ἐπεὶ τὸν καλούμενον εὐεργέτην ἐπ’ αὐτῶν οἶδε τῶν ἔργων, οὔτε εὔχεται οὐδὲν τῶν ἐν ταῖς εὐχαῖς αὐτῷ προκεχωρηκότων, οὔτε καταλέγει τὰ τῆς φιλανθρωπίας ἑστῶτα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν, ἀλλὰ τοῦτο μόνον ἀγάλλει τῷ μέλει τῷ μυστικῷ.

24. Ὅτι δ’ ἡ τοῦ θυσιαστηρίου δύναμις τὸ μύρον ἐστίν, ἐχρῆν τῇ δυνάμει ταύτῃ καὶ τὴν ὑποκειμένην ὕλην οἰκείως ἔχειν· δρᾶσαι γὰρ ἂν οὕτω βέλτιον, ὥσπερ καὶ πῦρ καὶ φῶς διὰ τῶν ἐπιτηδείων, οἶμαι, σωμάτων· ἐπεὶ καὶ τοὔνομα αὐτὸ τοῦ Σωτῆρος, ὃ πάντα ἐδύνατο καλούμενον, οὐκ ἐν τοῖς ἁπάντων στόμασι τὴν ἰσχὺν ὁμοίως ἐπεδείκνυ τὴν αὑτοῦ. Καὶ τοίνυν ζητήσας ὅ τι ἂν τῶν σωμάτων κατάλληλον ὁ τελεστὴς ὑποθείη τῷ μύρῳ, τῶν μαρτυρικῶν ὀστέων ὃ προσήκει μᾶλλον εὗρεν οὐδέν, καὶ ταῦτα μυρίσας καὶ ἀληλιμμένα τῇ τραπέζῃ προσθείς, τὸ θυσιαστήριον ἀπαρτίζει.

25. Μαρτύρων γὰρ τοῖς τοῦ Χριστοῦ μυστηρίοις οὐδὲν συγγενέστερον, οἷς πρὸς αὐτὸν τὸν Χριστὸν καὶ σῶμα καὶ πνεῦμα καὶ θανάτου σχῆμα καὶ πάντα κοινά· ὃς καὶ ζῶσι συνῆν καὶ τελευτώντων τοὺς νεκροὺς οὐκ ἀπολιμπάνει, ἀλλὰ ταῖς ψυχαῖς ἡνωμένος ἐστὶν ὅπως καὶ τῇ κωφῇ ταύτῃ σύνεστι καὶ ἀναμέμικται κόνει· καὶ εἴ που τῶν ὁρωμένων τούτων ἔστιν εὑρεῖν τὸν Σωτῆρα καὶ κατασχεῖν, ἐπὶ τῶν ὀστέων ἔξεστι τούτων.

26. Διὰ ταῦτα πρὸς τῷ νεῷ γενόμενος, εἰσάγειν δεῆσαν, ἐκείναις ταῖς φωναῖς αὐτοῖς ἀνοίγει τὰς πύλας αἷς ἂν εἰ τὸν Χριστὸν εἰσῆγεν αὐτόν, καὶ τἄλλα δὲ παραπλησίως τοῖς ἱεροῖς ἐτίμησε δώροις. Ἄλλως τε Θεοῦ μὲν νεὼς ἀληθὴς καὶ θυσιαστήριον τὰ ὀστᾶ ταῦτα, ὁ δὲ χειροποίητος οὗτος τἀληθοῦς μίμημα. Οὐκοῦν εἰκὸς ἦν τοῦτον ἐκείνῳ προστεθῆναι, καὶ πρὸς τὴν τελείωσιν ἐκείνου τοῦτον εἰλῆφθαι, καθάπερ τῶν νόμων τοῦ παλαιοῦ τὸν καινόν.

27. Ἐπεὶ δὲ πάντα ἤδη τελέσοι, καὶ πρὸς τὴν θυσίαν καὶ τὰς εὐχὰς τὴν οἰκίαν παρασκευάσοι, λύχνον ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον ἅψας, ἔξεισι· πρῶτον μὲν δεικνὺς τὸν τῆς θυσίας, οἶμαι, καιρόν, πηνίκα τὴν ἀρχὴν ἐξεδόθη, καὶ γὰρ περὶ τὴν ἑσπέραν καὶ τὰς τῶν λύχνων ἁφάς· ἔπειτα, ὡς ἐν οἰκίᾳ τοῦ τὴν δραχμὴν ἀπολωλεκότος, ὁ λύχνος οὗτος ἐκεῖνον ἡμῖν εἰσάγει τῇ μνήμῃ τὸν λύχνον ὃν ἅψας καὶ ζητήσας, τὴν πολλῇ γῇ καὶ σκότῳ συγκεκαλυμμένην εὗρε δραχμήν, ὡς ἂν ὑπὸ γῆν ἐν ᾅδου κειμένην. Τοῦτο γάρ, οἶμαι, δύναται τὸ σαρῶσαι τὴν οἰκίαν, τὸ πάντα ἀνακαλύψαι καὶ ὑπὸ τὸ φῶς ἀγαγεῖν ὃς καὶ τὸν ᾅδην φωτὸς ἐνέπλησεν εἰσελθών.

27, 2. Χρίει δὲ τὸν οἶκον ἅπαντα τῷ μύρῳ περιϊών, ἵνα προσευχῆς οἶκον αὐτὸν ἐργάσηται καὶ τοὔνομα ἐνεργὸν ἔχῃ καὶ πρὸς τὰς εὐχὰς ἡμῖν βοηθῇ. Ἡ γὰρ πρὸς τὸν Θεὸν τῶν ἀνθρώπων παρουσία καὶ τὸ κατευθύνον τὴν προσευχὴν ἡμῶν ὡς θυμίαμα τὸ μύρον ἐστὶ τὸ ἐκκενωθὲν ὁ Σωτήρ, παράκλητος ἡμῖν γενόμενος πρὸς τὸν Θεὸν καὶ μεσίτης. Ἐπεὶ γὰρ μονογεννὴς ὢν αὐτὸς ἑαυτὸν εἰς τοὺς δούλους ἐξέχεεν, εἰκότως ὁ Πατὴρ διήλλακται, καὶ ἥμερον εἰς ἡμᾶς βλέπει καὶ προσιόντας προσίεται φιλανθρώπως, ὡς ἂν αὐτὸν εὑρίσκων ἐν ἡμῖν τὸν Υἱὸν τὸν ἀγαπητόν. Ὅθεν ἀκόλουθον ἦν εἰς τὴν οἰκίαν ἐν ᾗ τὸν Θεὸν καλοῦμεν καὶ προσευχῆς ἐστιν ἐργαστήριον, τὸ παναγέστατον ἐκκενωθῆναι μύρον· ἵνα τὸν αὐτόθι καλούμενον Θεὸν εἰς ἑαυτὴν ἐπιστρέφῃ καὶ κατὰ τὴν τοῦ Σολομῶντος εὐχὴν «οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ νυκτὸς καὶ ἡμέρας εἰς τὸν οἶκον τοῦτον ὦσιν ἀνεῳγμένοι». Ἄλλως τε ναὸν Θεοῦ καλούμενον ἵνα πρὸς τὸν ἀληθῆ ναὸν ἀναφέρῃ, καὶ πρὸς ἐκεῖνον ἔχῃ τι κοινόν, ἔδει καθάπερ ἐκεῖνος ἐχρίσθη τῇ θεότητι, τὸν ἴσον τρόπον καὶ αὐτὸν γενέσθαι χριστὸν τῷ μύρῳ ἀληλιμμένον. Λέγω δὲ ναὸν ἀληθῆ τοῦ Θεοῦ τὸ πανάγιον αὐτοῦ σῶμα, ὥσπερ αὐτὸς ἐκάλεσεν αὐτό· «Λύσατε, λέγων, τὸν ναὸν τοῦτον».

Λόγος ἕκτος : πῶς αὐτὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων λαβόντες φυλάξομεν.

1. Ἃ μὲν οὖν τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς εἰς αὐτὸν τὸν Χριστὸν ἀναφέρει καὶ ὧν ἐκείνῳ μόνῳ προσῆκε, ταῦτά ἐστιν. Ἐπεὶ δὲ τὸ μὲν συστῆναι τὴν ζωὴν ἐξ ἀρχῆς τῆς τοῦ Σωτῆρος χειρὸς ἐξήρτηται μόνης, τό γε μὴν φυλάξαι παγεῖσαν καὶ μεῖναι ζῶντας καὶ τῆς ἡμετέρας ἔργον σπουδῆς· ἀνάγκη δὲ καὶ τῶν ἀνθρωπίνων ἐνταῦθα καὶ τοῦ παρ’ ἡμῶν συντελοῦντος, ὥστε μὴ διαφθεῖραι λαβόντας ἀλλὰ διὰ τέλους σῶσαι τὴν χάριν καὶ τὸν θησαυρὸν ἐνθένδεν ἐν χεροῖν ἔχοντας ἀπελθεῖν, καὶ ταῦτα σκοπεῖν δι’ ὧν ἔξεστιν ἀνῦσαι λοιπὸν ἂν εἴη τῷ νῦν ἀγῶνι· καὶ τοῦ περὶ τῆς ζωῆς ἡμῖν λόγου γένοιτ’ ἂν καὶ τοῦτο μέρος εἰκότως.

2. Καθάπερ γὰρ ἐπὶ τῶν πραγμάτων αὐτῶν εἰκός ἐστι καὶ συμβαῖνον, τὴν ζωὴν οὐκ ἀγαπᾶν δεξαμένους οὐδὲ καθεύδειν ὡς ἂν τὸ πᾶν ἔχοντας, ἀλλὰ καὶ δι’ ὧν φυλάξομεν προσῆκε ζητεῖν, τὸν ἴσον τρόπον κἀν τοῖς λόγοις ἂν ἔχοι, καὶ τοῖς περὶ τῶν προτέρων τοὺς περὶ τῶν δευτέρων προσθεῖναι, καὶ ὅθεν ἐζήσαμεν καὶ ὅπως καὶ τί παθόντες εἰπόντας, ἔπειτα τί ποιοῦντες οὐ προδώσομεν τὴν εὐδαιμονίαν ἀκόλουθον ἂν εἴη διεξελθεῖν.

3. Καίτοι τοῦτο μέν ἐστιν ἀρετὴ καὶ τὸ ζῆν κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον· τούτων δὲ πέρι, πολλοῖς μὲν εἴρηται τῶν ἀρχαίων, πολλοῖς δὲ τῶν ἔπειτα, καὶ οὐκ ἔστιν ὃ παρεῖται δέον εἰρῆσθαι, καὶ κινδυνεύει δὴ περίεργον ἂν ἡμῖν τὸν ἀγῶνα τοῦτον ἠνύσθαι. Ἐπεὶ δ’ ὧν ἐξ ἀρχῆς ἐνεστησάμεθα καὶ τὸ περὶ τούτων εἰπεῖν ἀπαιτούντων, εἰ μὴ προσθεῖμεν οὐκ ἔστι σῶν εἶναι τὸν λόγον, ῥητέον ὡς οἷόν τε, ἃ μὲν ἴδια τῶν ἀνθρωπίνων βίων ἑκάστῳ προσῆκε πολλῶν ὄντων παραλιπόντας, ὧν δ’ ὑπόχρεω κοινῇ τῷ Θεῷ καθέσταμεν πάντες, ταῦτα σκοποῦντας. Οὔτε γὰρ τὴν αὐτὴν ἀρετὴν εἴποι τις ἂν εἶναι δεῖν τῶν τε τὰ κοινὰ πολιτευομένων καὶ οἳ τὰ αὑτῶν πράττουσιν, οὔτε τῶν μετὰ τὸ λουτρὸν τῷ Θεῷ μηδὲν πλέον ὑπεσχημένων καὶ οἷς ὁ βίος μονώτης, οἳ παρθενίαν προὐστήσαντο καὶ τὸ μηδὲν ἔχειν καὶ μὴ μόνον ἄλλού του κτήματος ἀλλ’ οὐδ’ αὐτοὶ σφῶν αὐτῶν εἶναι κύριοι.

4. Ὅτι ἡ τῶν θείων ἐντολῶν ἐργασία τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων χάριν ἐν ἡμῖν συντηρεῖ, καὶ ταύτης χωρὶς ἀδύνατον ἐν Χριστῷ ζῆν. Ὃ δὲ κοινόν ἐστιν ἅπασι χρέος τοῖς ἀπὸ Χριστοῦ καλουμένοις, ὥσπερ αὐτὸ δὴ τὸ πρόσρημα, καὶ δεῖ πάντας ὁμοίως εἰσενεγκεῖν, ὑπὲρ οὗ πᾶν ὁτιοῦν προϊσχομένους οὐκ ἔστι παραιτήσασθαι τοὺς ἀπολιπομένους, οὐ τὴν ἡλικίαν, οὐ τέχνην, οὐ τύχην οὐδ’ ἡντινοῦν, οὐ νόσον, οὐκ εὐεξίαν, οὐ τὴν ἐσχατιάν, οὐ τὴν ἐρημίαν, οὐ τὰς πόλεις, οὐ τοὺς θορύβους, οὐκ ἄλλο τῶν πάντων οὐδὲ ἓν ἐφ’ ἃ συμβέβηκεν ἐγκαλουμένους ἀναχωρεῖν, ὡς οὐδενὸς αὐτῷ προσίστασθαι δυναμένου καὶ πᾶσιν ἐξόν· τῇ τοῦ Χριστοῦ θελήσει μὴ πολεμεῖν, ἀλλὰ τοὺς ἐκεῖθεν ἐκ παντὸς τρόπου σῴζοντας νόμους πρὸς τἀκείνῳ δοκοῦντα διατιθέναι τὸν βίον ...

5. Ταῦτα γὰρ οὔτε κρείττω δυνάμεως ἀνθρωπείας ἔστιν εἰπεῖν, οὐ γὰρ ἂν τοῖς παρανομοῦσιν ἔκειτο δίκη, τῶν τε Χριστιανῶν οὐκ ἔστιν οὐδεὶς ὃς οὐκ εἰς ἔργον ἅπαντα ἀγαγεῖν ἑαυτῷ σύνοιδεν ὑπόχρεως ὤν. Οἵ γε τὴν ἀρχὴν αὐτῷ προσιόντες ἦ μὴν διὰ πάντων ἀκολουθήσειν ηὔξαντο πάντες ὁμοίως, καὶ ταύταις ταῖς συνθήκαις δήσαντες ἑαυτοὺς οὕτω μετέσχον τῶν ἱερῶν.

6. Οὕτω δ’ ὄντα κοινὰ πᾶσιν ὀφλήματα τὰ τοῦ Σωτῆρος ἐπιτάγματα τοῖς πιστοῖς, καὶ δυνατὰ τοῖς βουλομένοις ἀνῦσαι καὶ σφόδρα τῶν ἀναγκαίων καὶ ὧν χωρὶς οὐκ ἂν γένοιτο Χριστῷ συνελθεῖν, τῷ πλείστῳ καὶ καλλίστῳ μέρει διεστηκότας τῇ θελήσει καὶ τοῖς βουλήμασιν. Ἀνάγκη γὰρ κοινωνῆσαι γνώμης ᾧ κοινωνοῦμεν αἱμάτων, καὶ μὴ τὰ μὲν συνημμένους, τὰ δὲ διῃρημένους, οὕτω μὲν φιλεῖν, ἐκείνως δὲ πολεμεῖν, καὶ τέκνα μὲν εἶναι, μωμητὰ δέ, καὶ μέλη μέν, ἀλλὰ νεκρά, οἷς ὄφελος οὐδὲν τὸ συμφύναι καὶ γεννηθῆναι, καθάπερ τὸ κλῆμα τῆς ἀληθινῆς ἀμπέλου διαιρεθεῖσιν, οὗ τέλος ἔξω βληθῆναι καὶ ξηρανθῆναι καὶ προσριφῆναι πυρί.

7. Διὰ ταῦτα τὸν ἐν Χριστῷ ζῆν προῃρημένον ἀκόλουθον μὲν τῆς καρδίας καὶ τῆς κεφαλῆς ἐκείνης ἐξῆφθαι, οὐ γὰρ ἑτέρωθεν ἡμῖν ἡ ζωή· τοῦτο δὲ οὐκ ἐξὸν δυνηθῆναι μὴ τὰ αὐτὰ βουλομένους, ἀνάγκη πρὸς τὴν τοῦ Χριστοῦ θέλησιν τὴν γνώμην καθόσον οἷόν τε ἀνθρώποις ἀσκῆσαι καὶ τῶν αὐτῶν ἐπιθυμεῖν καὶ τοῖς αὐτοῖς ἐκείνῳ χαίρειν παρασκεῦσαι. Τὰς γὰρ ἐναντίας ἐπιθυμίας μιᾶς ἀνίσχειν καρδίας τῶν ἀμηχάνων· «ὁ γὰρ πονηρὸς ἄνθρωπος ἐκ τοῦ πονηροῦ θησαυροῦ τῆς καρδίας οὐδὲν ἄλλο, φησί, προφέρειν οἶδεν ἢ πονηρόν, καὶ ὁ ἀγαθὸς ἀγαθόν.» Καὶ καθάπερ τοῖς ἐν Παλαιστίνῃ πιστοῖς, ὅτι τῶν αὐτῶν ἐπεθύμουν, «ἦν ἡ καρδία, φησί, καὶ ἡ ψυχὴ μία», τὸν ἴσον τρόπον εἴ τις τῷ Χριστῷ μὴ κοινωνὸς εἴη τῆς γνώμης, ἀλλ’ οἷς ἐκεῖνος ἐπιτάττει πρὸς παλινῳδίαν ἐξάγοι, τὴν ἑαυτοῦ ζωὴν οὐ πρὸς τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ τάττει καρδίαν, ἀλλὰ δῆλός ἐστι καρδίας ἐξηρτημένος ἑτέρας· ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον κατὰ τὴν ἑαυτοῦ καρδίαν εὗρε τὸν Δαβὶδ ὅτι «τὰς ἐντολάς σου, φησίν, οὐκ ἐπελαθόμην».

8. Εἰ δὲ ζῆν μὲν οὐκ ἔστι μὴ τῆς καρδίας ἐξηρτημένους ἐκείνης, ἐξηρτῆσθαι δὲ οὐκ ἂν εἴη μὴ τὰ αὐτὰ βουλομένους, ἵνα ζῆν δυνηθῶμεν σκοπῶμεν ὅπως τῶν αὐτῶν ἐρᾶν τῷ Χριστῷ καὶ τοῖς αὐτοῖς ἐκείνῳ δυνησόμεθα χαίρειν.

9. Ἔστι τοίνυν πράξεως μὲν ἐπιθυμία πάσης ἀρχή, ἐπιθυμίας δὲ λογισμός· οὐκοῦν πειρατέον πρό γε πάντων, τῶν ματαίων ἀπάγειν τὸν τῆς ψυχῆς ὀφθαλμόν, ἐννοιῶν ἀγαθῶν μεστὴν ἔχοντας ἑκάστοτε τὴν καρδίαν, ὥστε μηδαμοῦ κενὴν οὖσαν χώραν εἶναι ταῖς πονηραῖς.

10. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν ἀεὶ καὶ στρέφειν ἐν τῇ ψυχῇ τῆς ἐργασίας τῶν ἐντολῶν αἴτιον καὶ ἀρχὴ γίνεται· καὶ περὶ τῆς τοιαύτης μελέτης. Πολλῶν δὲ ὄντων ἃ μελέτης ὕλην καὶ ψυχῆς ἔργον καὶ νοῦ τρυφὴν καὶ διατριβὴν ποιεῖσθαι προσῆκε, τὸ πάντων ἥδιστον καὶ λυσιτελέστατον καὶ φθέγξασθαι καὶ λογίσασθαι, τῶν μυστηρίων ὁ λόγος καὶ ὃν ἐνθένδεν ἔσχομεν πλοῦτον· καὶ τίνες μὲν ἦμεν πρὶν μεμυῆσθαι, τίνες δὲ καθέσταμεν μυηθέντες· καὶ τίς μὲν ἡ προτέρα δουλεία, τίς δὲ ἡ νῦν ἐλευθερία καὶ βασιλεία· καὶ τίνα μὲν ἡμῖν ἤδη τῶν ἀγαθῶν παρεσχέθη, τίνα δὲ ἀπόκειται· καὶ πρό γε τούτων, τίς ἡμῖν ἁπάντων τούτων ὁ χορηγὸς καὶ οἷον μὲν αὐτῷ τὸ κάλλος, ὁποῖος δὲ τὴν χρηστότητα, καὶ ὅπως ἐφίλησε τὸ γένος καὶ ἡλίκος ὁ ἔρως.

11. Τούτων γὰρ τὴν διάνοιαν προκατειληφότων καὶ τὴν ψυχὴν κατασχόντων, οὐ ῥᾴδιον ἐπ’ ἄλλο βλέψαι τὸν λογισμὸν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν μετενεγκεῖν ἑτέρωσε, οὕτω μὲν καλῶν ὄντων, οὕτω δὲ ἐπαγωγῶν· αἵ τε γὰρ εὐεργεσίαι πλήθει καὶ μεγέθει νικῶσι, τό τε φίλτρον ὅθεν ἐπὶ ταύτας προήχθη, μεῖζον ἢ λογισμοῖς ἀνθρώπων ὑποπεσεῖν.

12. Καθάπερ γὰρ τῶν ἀνθρώπων τοὺς ἐρῶντας ἐξίστησι τὸ φίλτρον, ὅταν ὑπερβάλῃ καὶ κρεῖττον γένηται τῶν δεξαμένων, τὸν ἴσον τρόπον ὁ περὶ τοὺς ἀνθρώπους ἔρως τὸν Θεὸν ἐκένωσεν. Οὐ γὰρ κατὰ χώραν μένων καλεῖ πρὸς ἑαυτὸν ὃν ἐφίλησε δοῦλον, ἀλλ’ αὐτὸς ζητεῖ κατελθών· καὶ πρὸς τὴν καταγωγὴν ἀφικνεῖται τοῦ πένητος ὁ πλουτῶν· καὶ προσελθών, δι’ ἑαυτοῦ μηνύει τὸν πόθον, καὶ ζητεῖ τὸ ἴσον, καὶ ἀπαξιοῦντος οὐκ ἀφίσταται· καὶ πρὸς τὴν ὕβριν οὐ δυσχεραίνει, καὶ διωκόμενος προσεδρεύει ταῖς θύραις, καὶ ἵνα τὸν ἐρῶντα δείξῃ πάντα ποιεῖ, καὶ ὀδυνώμενος φέρει καὶ ἀποθνῄσκει.

13. Ἐπεὶ γὰρ δυοῖν ὄντων ἃ δῆλον καθίστησι καὶ θριαμβεύει τὸν ἐραστήν· τοῦ τε πᾶσιν οἷς ἔξεστιν εὖ ποιεῖν τὸν ἐρώμενον, τοῦ τε δεινὰ πάσχειν αἱρεῖσθαι περὶ αὐτοῦ καὶ ὀδυνᾶσθαι δεῆσαν, δεῖγμα μὲν φιλίας τοῦ προτέρου τὸ δεύτερον γένοιτ’ ἂν πολλῷ τινι μεῖζον, τῷ Θεῷ δὲ οὐκ ἐξῆν ἀπαθεῖ ὄντι κακῶν· ἀλλὰ φιλάνθρωπος ὢν εὐεργετεῖν μὲν εἶχε τὸν ἄνθρωπον, ἀνέχεσθαι δὲ ὑπὲρ αὐτοῦ πληττόμενος οὐδ’ ἐγγύς· καὶ τὸ μὲν φίλτρον ὑπερφυὲς ἦν, τὸ δὲ σημεῖον ᾧ δῆλον ἂν ἦν οὐ προσῆν, ἔδει δὲ μὴ λανθάνειν σφόδρα φιλῶν, ἀλλὰ τῆς μεγίστης ἀγάπης δοῦναι πεῖραν ἡμῖν καὶ δεῖξαι τὸν ἔσχατον ἐρῶν ἔρωτα· ταύτην μηχανᾶται τὴν κένωσιν καὶ πραγματεύεται καὶ ποιεῖ δι’ ὧν οἷός τε γένοιτ’ ἂν δεινὰ παθεῖν καὶ ὀδυνηθῆναι· καὶ οὕτως οἷς ἠνέσχετο πείσας, ὡς ἄρα φιλεῖ διαφερόντως, πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέψει τὸν ὅτι πέπειστο μισεῖσθαι φυγόντα τὸν ἀγαθόν.

14. Τὸ δὲ πάντων καινότατον· οὐ γὰρ ἤνεγκε μόνον τὰ δεινότατα πάσχων καὶ ἐπὶ ταῖς πληγαῖς ἀποθνῄσκων, ἀλλὰ καὶ ἀναβιοὺς καὶ τῆς φθορᾶς ἀναστήσας τὸ σῶμα, τῶν πληγῶν ἔτι περιέχεται τούτων καὶ τὰς οὐλὰς ἐπὶ τοῦ σώματος φέρει, καὶ τοῖς ὀφθαλμοῖς τῶν ἀγγέλων μετὰ τούτων φαίνεται καὶ τὸ πρᾶγμα κόσμον ἡγεῖται καὶ χαίρει δεικνὺς ὅτι δεινὰ πέπονθε καὶ τἄλλα μὲν ἔρριψεν ὅσα τοῦ σώματος καὶ ἔστιν αὐτῷ τὸ σῶμα πνευματικὸν καὶ οὔτε βάρους οὔτε πάχους οὔτ’ ἄλλου πάθους αὐτῷ τῶν σωματικῶν οὐδὲν ὑπελείφθη· τὰς ὠτειλὰς δὲ παντάπασιν οὐκ ἀπέβαλεν οὐδὲν τελέως ἀπετρίψατο τὰς πληγάς, ἀλλὰ στέργειν ᾠήθη διὰ τὸ περὶ τὸν ἄνθρωπον φίλτρον, ὅτι διὰ τούτων εὗρεν ἀπολωλότα καὶ πληττόμενος εἷλε τὸν ἐρώμενον.

15. Ἄλλως γὰρ ἔτι συνεστάναι τὰ πληγῶν ἴχνη πῶς ἂν ἀκόλουθον ἦν ἀθανάτου σώματος, ἃ θνητῶν ἐνίοτε καὶ φθαρτῶν καὶ τέχνη καὶ φύσις ἐξέβαλεν; Ἀλλ’ ὡς ἔοικεν, ἐπιθυμία μὲν ἦν αὐτῷ περὶ ἡμῶν ἀλγῆσαι πολλάκις· ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐξῆν, τοῦ σώματος αὐτῷ τὴν φθορὰν καθάπαξ διαφυγόντος, καὶ ἅμα τῶν πληξόντων φειδόμενος ἀνθρώπων, τὰ γοῦν σημεῖα τῆς σφαγῆς ἔγνω τῷ σώματι συντηρεῖν καὶ τοῖς τύποις ἀεὶ συνεῖναι τῶν τραυμάτων ὧν ἅπαξ ἐνεγέγραπτο σταυρωθείς, ἵνα δῆλος ὡς ἄρα περὶ τῶν δούλων ἐσταύρωται καὶ τὴν πλευρὰν ἐνύγη πόρρωθεν ᾖ, καὶ μετὰ τῆς ἀκτῖνος ἐκείνης τῆς ἀπορρήτου καὶ ταῦτα κόσμον ἔχῃ τῷ βασιλεῖ.

16. Τί τοῦ φίλτρου τούτου γένοιτ’ ἂν ἴσον; τί τοσοῦτον ἐφίλησεν ἄνθρωπος; τίς οὕτω μήτηρ φιλόστοργος ἢ πατὴρ φιλότεκνος; ἢ τίς τῶν καλῶν οὑτινοσοῦν οὕτως ἔλαβεν ἔρωτα μανικόν, ὥστε ὅτι φιλεῖ, παρ’ αὐτοῦ τοῦ φιλουμένου πληγεὶς οὐκ ἀνασχέσθαι μόνον οὐδὲ τὸ φίλτρον ἔτι περὶ τὸν ἀγνώμονα σῴζειν, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τοῦ παντὸς ἡγεῖσθαι τὰ τραύματα; καίτοι ταῦτα γένοιτ’ ἂν οὐ φιλοῦντος μόνον, ἀλλὰ καὶ σφόδρα τιμῶντος, εἰ δὴ τῆς ἐσχάτης τοῦτο τιμῆς τὸ μηδὲ τοῖς ἀρρωστήμασι τῆς φύσεως ἐπαισχύνεσθαι, ἀλλὰ μετὰ τῶν μωλώπων ὧν τῆς ἀνθρωπίνης ἐκληρονόμησεν ἀσθενείας, ἐπὶ τοῦ βασιλείου καθῆσθαι θρόνου.

17. Καὶ οὐ τὴν φύσιν μὲν τοσούτων ἠξίωσε, τοὺς καθ’ ἕνα δὲ περιεῖδεν, ἀλλ’ ἐπὶ τὸ διάδημα τοῦτο πάντας καλεῖ, δουλείας ἀφῆκεν, υἱοὺς ἐποίησε· τὸν οὐρανὸν ἀνέῳξε πᾶσι καὶ τὴν ὁδὸν ὑποδείξας καὶ ὅπως ἔστιν ἀναπτῆναι, καὶ πτερὰ δέδωκε· καὶ οὐκ ἠγάπησεν, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἡγεῖται καὶ ὑπανέχει καὶ παρακαλεῖ ῥαθυμοῦντας.

18. Καὶ οὔπω τὸ μεῖζον εἶπον· οὐ γὰρ μέχρι τοσούτου τοῖς δούλοις σύνεστιν ὁ Δεσπότης καὶ κοινωνεῖ τῶν αὑτοῦ οὐδὲ χεῖρα δίδωσι μόνον, ἀλλ’ ἑαυτὸν ἡμῖν ὅλον παρέσχεν, ὑπὲρ οὗ «νεώς ἐσμεν Θεοῦ» ζῶντος. Χριστοῦ μέλη ταῦτα τὰ μέλη· τούτων τῶν μελῶν τὴν κεφαλὴν τὰ χερουβὶμ προσκυνεῖ· οἱ πόδες οὗτοι, αἱ χεῖρες αὗται ἐκείνης ἐξήρτηνται τῆς καρδίας.

19. Τίνων μὲν οὐ λυσιτελέστερα, τίνων δὲ οὐχ ἡδίω ταῦτα λογίζεσθαι; Ταῦτα γὰρ σκοπούντων καὶ τούτων ἐν τῇ ψυχῇ κρατούντων τῶν λογισμῶν, πρῶτον μὲν οὐκ ἂν εἴη πάροδος ἐν ἡμῖν τῶν πονηρῶν οὐδενί· ἔπειτα περιέσται τὰς εὐεργεσίας καταμαθοῦσι τῷ περὶ τὸν εὐεργέτην προσθεῖναι πόθῳ· φιλοῦντες δὲ οὕτω σφόδρα, καὶ τῶν ἐντολῶν ἐργάται τῶν αὐτοῦ, καὶ τῆς γνώμης ἐσόμεθα κοινωνοί· «Ὁ γὰρ ἀγαπῶν με, φησί, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει».

20. Ἄλλως τε τὴν οἰκείαν ἀξίαν, ὅση τίς ἐστιν, ἐπιγνόντες, οὐκ ἂν προδοῖμεν ῥᾳδίως· οὐκ ἀνασχοίμεθα δουλεῦσαι τῷ δραπέτῃ δούλῳ, βασιλείαν συνεγνωκότες ἡμῖν αὐτοῖς· οὐκ ἀνοίξομεν τὸ στόμα πονηρᾷ γλώσσῃ, ἂν ἐν νῷ τὴν τράπεζαν ἔχωμεν καὶ οἷον τὸ τὴν γλῶσσαν ταύτην φοινίξαν αἷμα. Πῶς χρησόμεθα τοῖς ὀφθαλμοῖς ἐφ’ ἃ μὴ δεῖ, μυστηρίων οὕτω φρικτῶν ἀπολελαυκόσιν; Οὐ κινήσομεν τοὺς πόδας, οὐκ ἐκτενοῦμεν χεῖρας ἐπί τι πονηρόν, ἂν ἐνεργὸν ἐν τῇ ψυχῇ τὸν περὶ τούτων ἔχωμεν λόγον ὡς ἄρα Χριστοῦ μέλη ταῦτα καὶ ἱερὰ καὶ καθάπερ φιάλη τὸ ἐκείνου φέρουσιν αἷμα, μᾶλλον δὲ ὅλον αὐτὸν ἐνδέδυνται τὸν Σωτῆρα, οὐ καθάπερ ἱμάτιον οὐδ’ ὥσπερ αὐτὸ τὸ σύμφυτον δέρμα, ἀκριβέστερον δὲ τοσοῦτον ὅσον καὶ αὐτῶν τῶν ἁρμονιῶν καὶ αὐτῶν τῶν ὀστῶν τὸ ἔνδυμα τοῦτο τοῖς ἐνδεδυμένοις πολὺ συμπέφυκε μᾶλλον. Τὰ μὲν γὰρ δύναιτ’ ἄν τις καὶ μὴ βουλομένων ἀποτεμεῖν, τὸν Χριστὸν δὲ οὐδ’ ἂν εἷς οὐχ ἑκόντας εἶναι περιδῦσαι τοὺς ἅπαξ ἐνδυσαμένους, οὐ τῶν ἀνθρώπων, οὐ τῶν δαιμόνων, «οὐ τὰ ἐνεστῶτα, φησὶ Παῦλος, οὐ τὰ μέλλοντα, οὔτε ὕψωμα οὔτε βάθος, οὔτ’ ἄλλη κτίσις ἑτέρα», κἂν ὁπωσοῦν δυνάμει κρατῇ.

21. Τῶν γὰρ τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων τὴν μὲν δορὰν ἀποσύραι καὶ περιελεῖν ὁ Πονηρὸς ἴσχυσε ταῖς τῶν τυράννων χερσί, καὶ κατατεμεῖν τὰ μέλη καὶ ὀστᾶ συντρίψαι καὶ τἄνδον ἐκχέαι καὶ ἀνασπάσαι τὰ σπλάγχνα· τὸ δ’ ἱμάτιον τοῦτο συλῆσαι καὶ τοῦ Χριστοῦ γυμνῶσαι τοὺς μακαρίους, τοσοῦτον ἐδέησε ταῖς ἐπινοίαις, ὥστε πολὺ μᾶλλον ἢ πρόσθεν δι’ ὧν ᾠήθη περιδῦσαι περιβαλὼν ἔλαθε.

22. Τί οὖν ἱερώτερον γένοιτ’ ἂν τοῦ σώματος τούτου, ᾧ φυσικῆς συμφυΐας ἁπάσης ὁ Χριστὸς ἐντέτηκε μᾶλλον; Οὐκοῦν αἰδεσόμεθα καὶ τηρήσομεν αὐτῷ τὸ σεμνόν, ἂν οὕτω θαυμαστὴν αὐτῷ λαμπρότητα συνειδότες, ἔπειτα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτὴν ἔχωμεν ἑκάστοτε τῆς ψυχῆς; Εἰ γὰρ τεμένη καὶ σκεύη καὶ ὁτιοῦν ἱερόν, ὅτι τοῦτ’ αὐτὸ γινώσκομεν ὡς ἄρ’ ἐστὶν ἱερόν, ἄσυλον τηροῦμεν ἐκ παντὸς τρόπου, σχολῇ γε τὰ μείζω προδώσομεν· οὐδὲν γὰρ ὅσον ἄνθρωπος ἱερὸν ᾧ καὶ φύσεως ἐκοινώνησεν ὁ Θεός.

23. Ἐνθυμηθῶμεν γὰρ τίνι μὲν «ἅπαν γόνυ κάμψει ἐπουρανίων καὶ ἐπιγείων καὶ καταχθονίων»· τίς δὲ ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἥξει «μετὰ δυνάμεως καὶ δόξης πολλῆς», ὑπὲρ πᾶν παράδειγμα λάμπων· ἄνθρωπος οὗτος ὥσπερ δῆτα καὶ Θεός. Καὶ ἡμῶν δὲ ὑπὲρ τὸν ἥλιον ἕκαστος ὡς ἀληθῶς δύναται λάμψειν, ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἀρθῆναι, τὸ σῶμα ἰδεῖν ἐκεῖνο τοῦ Θεοῦ, πρὸς αὐτὸν πετάσαι, προσελθεῖν, ἡμέρως ὀφθῆναι. Φανέντα γὰρ τὸν Δεσπότην ὁ τῶν ἀγαθῶν δούλων περιστήσεται χορός, καὶ λάμποντος ἐκείνου καὶ αὐτοὶ λάμψουσιν. Οἷον τὸ θέαμα φωστήρων πλῆθος ἀριθμοῦ κρεῖττον ἐπὶ τῶν νεφελῶν ἰδεῖν, ἀνθρώπους αἰρομένους καὶ πετομένους, πανήγυριν ἀνενεχθῆναι πρὸς οὐδὲν παράδειγμα δυναμένην, δῆμον θεῶν περὶ τὸν Θεόν, καλοὺς περὶ τὸν ὡραῖον, οἰκέτας περὶ τὸν Δεσπότην, οὐ βασκαίνοντα τοῖς δούλοις εἰ τῆς λαμπρότητος κοινωνήσει, οὐδ’ ἡγούμενον ἐλάττω τὴν δόξαν ἑαυτῷ ποιήσειν εἰ τῆς βασιλείας πολλοὺς λήψαιτο μερίτας· καθάπερ τῶν ἀνθρώπων οἱ κρατοῦντες τοῖς ὑπὸ χεῖρα κἂν πάντα δῶσι, τῶν σκήπτρων οὐδ’ ὄναρ ἀνέχονται κοινωνεῖν. Οὐ γὰρ ὡς δούλοις προσέχει, οὐδὲ τιμᾷ δούλων τιμαῖς· φίλους δὲ ἡγούμενος καὶ νόμους αὐτοῖς φιλίας σῴζων, ὅ γε θεὶς ἐξ ἀρχῆς, κοινὰ τὰ ὄντα ποιεῖται καὶ οὐ τοῦτο ἢ ἐκεῖνο μόνον, ἀλλὰ τὴν βασιλείαν αὐτήν, αὐτὸ δίδωσι τὸ διάδημα.

24. Καὶ πρὸς τί γὰρ ἄλλο βλέπων ὁ μακάριος Παῦλος «κληρονόμους μὲν εἶναι φησὶ Θεοῦ, συγκληρονόμους δὲ Χριστοῦ» καὶ τῷ Χριστῷ «συμβασιλεύειν» τοὺς μετασχόντας τῶν δυσχερῶν; Τί τοσοῦτον τερπνὸν ὥστε πρὸς τὴν θέαν ἐκείνην ἁμιλληθῆναι; Χορὸς μακαρίων, δῆμος χαιρόντων! Καὶ ὁ μὲν εἰς τὴν γῆν ἐξ οὐρανοῦ καταβαίνει, γῆ δὲ ἡλίους ἄλλους ἀντανίσχει τῷ τῆς δικαιοσύνης ἡλίῳ καὶ πάντα γέμει φωτός. Ἔνθεν οἱ μελέτῃ καὶ κακοπαθείᾳ καὶ πόνοις καὶ τῇ τῶν ὁμοφύλων κηδεμονίᾳ τὴν περὶ τὸν Χριστὸν ἐπιδειξάμενοι καρτερίαν· ἐκεῖθεν οἱ καὶ τὴν σφαγὴν μιμησάμενοι τὴν αὐτοῦ καὶ πρὸς ξίφη καὶ πῦρ καὶ θάνατον ἐκδεδωκότες αὑτούς, τὰς οὐλὰς ἔτι δεικνύντες ἐπὶ τῶν λαμπόντων σωμάτων καὶ θριαμβεύοντες τοῖς τῶν πληγῶν τύποις ὡς ἐπιγραφῇ τροπαίων, κύκλος ἀριστέων ἀπὸ τραυμάτων εὐδοκίμων παρὰ βασιλεῖ τῷ σφαγῆναι νενικηκότι καί, ᾗ φησι Παῦλος, «διὰ τὸ πάθημα τοῦ θανάτου δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφανωμένῳ».

25. Ταῦτα ποιουμένοις μελέτην καὶ τούτων οὖσιν ὅσαι ὧραι τῶν λογισμῶν, τό τε τῆς φύσεως ἡμῶν ἀξίωμα γνώριμον ἥ τε φιλανθρωπία δήλη γένοιτ’ ἂν ἡμῖν τοῦ Θεοῦ.

26. Ὅτι κἂν ἁμάρτωσιν οἱ τὰ Χριστοῦ μελετῶντες οὐκ ἀπαγορεύουσι σωτηρίαν· ἀλλ’ αὐτίκα τῷ τῆς μετανοίας φαρμάκῳ τὴν ψυχικὴν ὑγείαν ἀνακαλοῦνται. Τοῦτο δὲ μάλιστα μὲν ἐπί τι πονηρὸν ἰδεῖν οὐκ ἐάσει, πεσόντας δὲ εἰ συμβαίη ἀναλήψαιτ’ ἂν ῥᾳδίως. Πολλῶν γὰρ ὄντων ἅπερ ἂν ἡμῖν προσταίη τῇ σωτηρίᾳ, μέγιστον ἁπάντων τὸ πλημμελοῦντας ὁτιοῦν μὴ πρὸς τὸν Θεὸν εὐθὺς ἐπεστράφθαι παραιτουμένους, ἀλλ’ αἰσχυνομένους καὶ δεδοικότας, ἐργώδη τινὰ νομίζειν τὴν εἰς ἐκεῖνον ὁδόν, καὶ ὡς ὀργίλως πρὸς ἡμᾶς καὶ δυσχερῶς ἔχει, καὶ μεγάλης δεῖ τοῖς προσελθεῖν βουλομένοις παρασκευῆς.

27. Ἡ δὲ τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπία τῆς ψυχῆς παντάπασι τοῦτον ἐκβάλλει τὸν λογισμόν. Τῷ γὰρ εἰδότι σαφῶς ὅπως ἡμερότητος ἔχει καὶ ὡς «ἔτι λαλοῦντος ἐρεῖ· ‘Ἰδοὺ πάρειμι’», τί γένοιτ’ ἂν κώλυμα περὶ τῶν ἡμαρτημένων εὐθὺς αὐτῷ προσελθεῖν; Τοῦτο γὰρ μηχάνημα καθ’ ἡμῶν καὶ τέχνη τοῦ κοινοῦ πολεμίου, πρὸς μὲν τὴν ἁμαρτίαν ἄγοντα θρασύτητι καὶ τόλμῃ κινεῖν, τολμήσασι δὲ τὰ δεινότατα καὶ πεσοῦσιν αἰσχύνην καὶ δέος ἄτοπον ἐντιθέναι· ὡς ἂν τῷ μὲν παρασκευάσῃ πεσεῖν, τῷ δ’ ἀναστῆναι μὴ συγχωρήσῃ· μᾶλλον δὲ τῷ μὲν ἀπαγάγῃ Θεοῦ, τῷ δὲ πρὸς αὐτὸν ἐπανελθεῖν οὐκ ἐάσῃ, καὶ οὕτω διὰ τῶν ἐναντίων ἐφ’ ἓν ἑλκύσῃ βάραθρον. Ταῦτα δὲ πάσῃ σπουδῇ φυλάττεσθαι δεῖ καὶ φεύγειν ὁμοίως τήν τε πρὸ τῆς ἁμαρτίας τόλμαν καὶ τὴν μετὰ ταύτην αἰσχύνην καὶ φόβον ὧν οὐδὲν ὄφελος. Οὐ γὰρ δὴ κέντρον οὗτος ὁ φόβος ἀλλὰ νάρκη τίς ἐστι ταῖς ψυχαῖς· οὐδ’ αἰσχυνόμεθα τοῖς τραύμασιν ἵν’ ἐξεύρωμεν οἷς θεραπεύσομεν ἀλλ’ ἵνα τοὺς τοῦ Σωτῆρος φύγωμεν ὀφθαλμούς· καθάπερ Ἀδὰμ ἐκρύβη διὰ τὸ τραῦμα, τὴν τοῦ ἰατροῦ χεῖρα φεύγων ὑπὲρ οὗ ζητεῖν ἔδει, τῷ μὴ κατ’ αὐτὸς αὑτοῦ θριαμβεῦσαι τὴν ἁμαρτίαν, ἀλλὰ τὴν γυναῖκα προϊσχόμενος, τὴν τῆς γνώμης ἀσθένειαν συγχαλύψαι τό γ’ ἐπ’ αὐτῷ, καὶ Κάϊν μετ’ ἐκεῖνον λανθάνειν ζητῶν, οἷς ᾠήθη δυνηθῆναι λαθεῖν, ᾧ πάντα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν.

28. Ἔστι γὰρ λυσιτελῶς καὶ δεῖσαι καὶ αἰσχυνθῆναι καὶ ψυχὴν τῆξαι καὶ σῶμα κατενεγκεῖν ὅταν πρὸς τὸν Θεὸν ταῦτα δύνηται φέρειν· «Ἀπὸ γὰρ τῶν καρπῶν αὐτῶν, φησίν, ἐπιγνώσεσθε αὐτούς». Ἐπεὶ δ’ οὐχ ὅσον αἰσχύνη καὶ δέος ἀλλὰ βαρεῖά τις ἀνία τὴν ἁμαρτίαν ἐκδέχεται, καὶ ταύτης οὐδεμία γένοιτ’ ἂν βλάβη τοῖς ἀκριβῶς τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν ἐπισταμένοις. Κἂν γὰρ τὰ ἔσχατα τῶν κακῶν αὐτοῖς συνειδῶσιν, οὐκ ἂν πρόοιντο τὰς ἐλπίδας· εἴσονται δὲ μηδὲν οὕτω μεῖζον εἶναι συγγνώμης ὥστε τῆς τοῦ Θεοῦ κρατῆσαι χρηστότητος· λύπην δὲ τὴν μὲν οἴσουσι τὴν σωτήριον καὶ ζητήσουσιν οἷς μείζω ποιήσουσι, τὴν ἑτέραν δὲ ἐκβαλοῦσι ταῖς ἀγαθαῖς ἐλπίσι λυμαινομένην.

29. Τοῦ μὲν οὖν διττὴν εἶναι τὴν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι λύπην, καὶ τὴν μὲν ἐπανορθοῦν, τὴν δὲ τοῖς ἀνεχομένοις ὄλεθρον ἔχειν, μάρτυρες σαφεῖς ἑκατέρων· τοῦ μὲν Πέτρος ὁ μακάριος, θατέρου δὲ Ἰούδας ὁ μιαρός. Ὧν τῷ μὲν διέσωσε τὴν γνώμην ἡ λύπη, καὶ τῷ Χριστῷ συνέστη κλαύσας πικρῶς οὐδὲν ἦττον ἢ πρὶν εἰς αὐτὸν ἐξαμαρτεῖν· τὸν δὲ ἐπὶ βρόχον ἤγαγε, τὸν Ἰούδαν, καὶ ἀπῆλθε δεσμὰ φέρων ἐν τῷ καιρῷ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας, ὅτε τὸ καθάρσιον τοῦ κόσμου παντὸς ἐχεῖτο τὴν ἑαυτοῦ κάθαρσιν ἑνὸς ἀνδρὸς ἀπογνούς.

30. Διττῆς οὔσης τῆς ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι λύπης, καὶ τῆς μὲν οὔσης βλαβερᾶς, τῆς δὲ σωτηρίου, τίς ἡ διαφορά; Ὡσὰν δὲ πόρρωθεν εἰδότες, τὴν μὲν εἰσδεχώμεθα, τὴν δὲ φεύγωμεν, τῶν παθῶν ἑκατέρου προσθεῖναι δεῖ τὴν διαφοράν, καὶ ᾧ τὸ μὲν εὖ ποιεῖν ἡμᾶς ἔχει, τὸ δὲ κακῶς.

31. Ἐπεὶ γὰρ ἁμαρτάνοντες τῷ τε Θεῷ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς γινόμεθα πονηροί, τὸ μὲν ὑπὲρ τῆς εἰς τὸν Δεσπότην ἀγνωμοσύνης ἀλγεῖν οὔτε βλάβος οὐδὲν οἴσει καὶ μάλιστα γένοιτ’ ἂν ἡμῖν ἐν καιρῷ· τό γε μὴν περὶ ἡμῶν αὐτῶν θαυμαστάς τινας ψήφους ὑποθεμένους, ἔπειτ’ ἐξεληλεγμένας ὁρῶντες, δι’ ὧν τῶν δεόντων ἡμαρτήκαμεν, ἀνιᾶσθαι καὶ κόπτεσθαι καὶ πικρῷ τινι μεταμέλῳ τὴν καρδίαν πιέζειν, ὡς οὐκ ὂν βιωτὸν τηλικούτοις κακοῖς τοιοῖσδε περιπεσοῦσι, ταύτην δὲ τὴν λύπην ἀποτρέπεσθαι δεῖ, θανάτου μητέρα φανερῶς οὖσαν, καὶ πρὸς ᾅδην ἄγουσαν. Τὴν μὲν γὰρ ἀλαζονεία καὶ τὸ πολλοῦ τινος ἡμᾶς αὐτοὺς ἀξιοῦν, τὴν ἑτέραν δὲ τὸ περὶ τὸν Δεσπότην ἐγείρει φίλτρον, καὶ τὸ σαφῶς εἰδέναι τὸν εὐεργέτην, καὶ ὧν ὀφειλέται πάντες αὐτῷ καταστάντες οὔτ’ εἰσφέρομεν οὐδὲν καὶ πρός γε κακοῖς ἀμειβόμεθα. Καθάπερ τοίνυν ἀλαζονεία πονηρόν, οὕτω καὶ τὸ διὰ ταύτην ταῖς ψυχαῖς γινόμενον ἄλγος· καὶ αὖθις ἥ τε περὶ τὸν Χριστὸν ἀγάπη τῶν ἐσχάτως ἐπαινουμένων, τοῦ τε τοῖς ἐκεῖθεν βέλεσι κεντουμένους ὀδυνᾶσθαι καὶ τήκεσθαι τὴν ψυχήν, μακαριώτερον τοῖς εὖ φρονοῦσιν οὐδέν.

32. Ὅτι τὴν περὶ τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ μελέτην συνεχῆ ποιεῖσθαι δεῖ μὴ διακοπτομένους. Ἐπεὶ δ’ ἐξήρτηται μὲν τῆς περὶ τὸν Χριστὸν ἀγάπης ἡ χαρίτων γέμουσα λύπη, ἀγάπη δὲ τῶν ἐννοιῶν αἳ τὸν Χριστὸν ἔχουσι καὶ τὴν ἐκείνου φιλανθρωπίαν, ταύτας ἂν εἴη προὔργου τῇ μνήμῃ κατέχειν καὶ στρέφειν ἐν τῇ ψυχῇ καὶ τῆς διατριβῆς ταυτησὶ μηδέποτε σχολὴν ἄγειν· ἀλλ’ ἐπίτηδες τοῦτο μὲν ἐφ’ ἑαυτῶν αὐτοὺς ταυτὶ μελετᾶν καὶ λογίζεσθαι, τοῦτο δ’ ἐν ταῖς συνουσίαις γλώσσης τρυφὴν καὶ συλλόγων ὕλην ποιεῖσθαι, καὶ πρός γε πειρᾶσθαι μηδενὶ διακοπτομένους συνεχῆ ταύτην ἐπιδείκνυσθαι τὴν σπουδήν, εἰ μὲν οἷόν τε διὰ βίου, εἰ δ’ οὖν συχνόν τινα χρόνον, ὡς ἂν ἐντακῆναι δυνηθῇ καὶ κατάσχῃ παντάπασι τὴν καρδίαν. Οὔτε γὰρ πῦρ δράσειεν ἂν οὐδὲν οἷς ἂν ἐπέλθοι μὴ συνεχῶς ὁμιλῆσαν, οὔτε λογισμὸς διαλείπων πρὸς ὁτιοῦν πάθος ἂν διάθοιτο τὴν καρδίαν, ἀλλὰ δεῖ χρόνου συχνοῦ τινος ἐφεξῆς.

33. Οἱ μὲν οὖν ἀπὸ τῶν ἐν αἰσθήσει καλῶν καὶ ἡδέων τὴν ἐπιθυμίαν καίοντες λογισμοί, διότι τὰς μὲν αἰσθήσεις ἐνεργοὺς ἡμῖν ἐξ ἀρχῆς εἶναι συμβαίνει, τοὺς δὲ ἐκεῖθεν ὁρμᾶσθαι, σύντροφοι καὶ ἡλικιῶται, καὶ πείθοντες ἅτ’ ἂν βούλοιντο ῥᾳδίως, τῷ τε ἡδεῖς εἶναι, τῷ τε πολὺν ἡμῖν χρόνον συνεῖναι.

34. Πρὸς δὲ τὸν νοῦν καὶ τὴν ἐκείνου φιλοσοφίαν χρόνῳ ὕστερον ἀφιγμένοις, πολλῆς ἀνάγκη τῆς σπουδῆς, ὡς ἐν βραχεῖ χρόνῳ, καὶ συνεχοῦς συνουσίας, ὥστε παθεῖν τι πρὸς τὸ ἀγαθόν, οὔτε αὐτίκα τέρπον, καὶ ὀψὲ μάλα πολλῶν ἤδη πληρωθεῖσιν ἐπεισερχόμενον. Μόλις γὰρ ἂν τῷ συντόνῳ τῆς μελέτης τὸ μακρὸν τῆς ἐκείνων διακόψαντες συνηθείας, τἀληθῆ μὲν τῶν δοκούντων, τἀγαθὰ δὲ τῶν ἡδέων ἀντεισαγαγεῖν δυνηθεῖμεν.

35. Διὰ τί οὐ κρατοῦσιν οἱ ἀγαθοὶ λογισμοὶ τῶν πονηρῶν ἀεί. Ὅθεν οὐδὲ χρὴ θαυμάζειν εἰ τῶν λογισμῶν οἱ ἄριστοι τῶν πονηρῶν οὐ κρατοῦσι πανταχοῦ καὶ τῶν χειρόνων οὐ πλέον ἔχουσιν οἱ καλλίους παρὰ τοῖς ἐν λόγῳ ζῶσιν. Ἀρκέσαι γὰρ ἂν εἰκότως, οἶμαι, πρὸς τὸ δυνηθῆναι γενέσθαι χρηστόν, οὐ τοῦτ’ αὐτὸ μαθεῖν ὅθεν ἂν γένοιτο πεισθῆναι γενέσθαι χρηστόν· ἀνάγκη δὲ καὶ μελετῶντας διατρίψαι καὶ μεῖναι λογιζομένους καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον οὐ μαθόντα κτήσασθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ χρήσασθαι πρὸς ἃ δεῖ. Καθάπερ καὶ σιτίον καὶ ὅπλον καὶ φάρμακον καὶ ἱμάτιον οὐ τοῖς συνοῦσιν ἁπλῶς καὶ κεκτημένοις ὄφελος ἔχει, τοῖς χρωμένοις δὲ τὰ γιγνόμενα βοηθεῖ.

36. Εἰ δὲ τῶν λογισμῶν οἱ μὲν φαῦλοι τὸν νοῦν εἰς ἑαυτοὺς ἀσχολοῖεν ἐγκείμενοι, τῶν δ’ ἀγαθῶν ὅσον αἰσθέσθαι γεγευμένοι μόνον ἀποπηδῶμεν, τί καινὸν τὰ χείρω κρατεῖν, καὶ τοὺς μὲν πονηροὺς κατασχεῖν τὴν τῆς ψυχῆς χώραν ἐνεργοὺς ὄντας, τοὺς δ’ ἐκβεβλῆσθαι παντάπασιν ἡττημένους ὄντας ἀργούς; Οὔτε τοίνυν μὴ οἰκοδομεῖν τὸν οἰκοδομεῖν εἰδότα ἢ μὴ τὸν ἰατρὸν ὑγιάζειν ἢ τῶν δημιουργῶν ὁντινοῦν τὰ αὑτοῦ ποιεῖν, ἕως οὐ χρῷτο τῇ τέχνῃ, καινὸν οὐδέν· οὔτε ἐκεῖνο θαυμαστόν, εἴ τις τὸν ὀρθὸν λόγον ἔχων, ἐνεργὸν δὲ οὐκ ἔχων, οὐδὲν ἀπώνατο τῆς σπουδῆς. Χρήσαιτο γὰρ ἄν τις τοῖς μὲν ὅπλοις πρὸς τοὺς ἐπιόντας, ᾗ προσῆκε διαχειρίζων, τῇ τέχνῃ δὲ κατ’ αὐτὴν ἐνεργῶν· τῶν δὲ λογισμῶν τοῖς ἀρίστοις καθάπερ τοῖς συμβούλοις χρώμεθα, προσέχων τὸν νοῦν οὐχ ὅσον ἃ δεῖ μαθόντα γνῶναι, ἀλλ’ ὥστε γνόντα πεισθῆναι καὶ τῶν ὡς ἀληθῶς καλῶν ἔρωτα σχεῖν, ὃ περιέργου δεῖται μελέτης. Ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον ἐπὶ τῶν φαύλων τὸ μὲν ἀσχολεῖσθαι καὶ διατρίβειν, τῇ ψυχῇ τὸν ὄλεθρον ἔχει, τὸ δ’ ἁπλῶς οὑτωσὶ γνῶναι δεινὸν οὐδέν· ὅθεν ἀνάγκη τὴν μελέτην ὥσπερ ἐκεῖ φεύγειν, οὕτως ἐνταῦθα διώκειν.

37. Ὅτι ἡ περὶ τῶν θείων μελέτη συνεχὴς γινομένη ἀνάπτει τὸν περὶ Χριστὸν ἔρωτα. Τὸ μὲν οὖν ἐθέλειν τἀγαθὸν οὐδὲν ἔργον· οὐδεμία γὰρ τοῦ πράγματος ἡγεῖται σπουδή. Πρὸς δὲ τὸ λαβεῖν καὶ σῶσαι πόνου δεόμενον, πραγματείας καὶ μεθόδου χρεία τινός, πῶς ἂν ἑκόντες εἶναι τοὺς ἀγῶνας ἀνελοίμεθα τούτους, ὡς οὐκ ὂν ῥᾴδιον ἑλέσθαι πονεῖν.

38. Ἔστι δὲ τὸ μὲν ἁπανταχοῦ πρὸς τοὺς ἀγῶνας ἀλεῖφον ὁ περὶ ὧν ἀγωνιζόμεθα πόθος· οὗτος γὰρ ἡδεῖς ποιεῖ τοὺς πόνους, κἂν ὦσι λίαν ὀδυνηροί· τὸν ἔρωτα δὲ τῶν καλῶν, τῶν ἄλλων μὲν οὐδέν, τὸ προσχεῖν δὲ τὸν νοῦν αὐτοῖς καὶ καταμαθεῖν τὸ κάλλος ἀνάπτει. Καὶ τοῦτό ἐστι τὸ πῦρ ὅπερ ἀπὸ τῆς περὶ Θεὸν μελέτης ἀνήφθη τῇ τοῦ προφήτου ψυχῇ· «Καὶ ἐν τῇ μελέτῃ μου, φησίν, ἐκκαυθήσεται πῦρ». Ὃς ἑτέρωθι δεικνὺς περὶ ὅ τε ἡ μελέτη καὶ τίνος ἔργον ἀνδρός, τὸν μέν φησι τὸν μακάριον ἄνθρωπον εἶναι, τὸ δὲ τὸν τοῦ Θεοῦ νόμον· «ὁ γὰρ μακάριος ἀνὴρ ἡμέρας, φησί, καὶ νυκτὸς ἐν τῷ νόμῳ τοῦ Θεοῦ μελετήσει».

39. Εἰ δὲ ἡ περὶ τὸν γραπτὸν νόμον μελέτη τὸ πῦρ ἀνάπτειν δύναται τοῦτο, τί ποτε χρὴ δρᾶσαι νομίσαι τὸν νόμον τοῦ Πνεύματος, ὃς τὸν ἀληθινὸν ἔρωτα τοῦ Θεοῦ τοῖς ἀνθρώποις ἐνέθηκε μόνος, καὶ πυρὰν ἀνῆψε πόθου σβεσθῆναι μηδενὶ δυναμένην, οὐ τῶν ἡδέων, οὐ τῶν ἑτέρως ἐχόντων, «οὐ τῶν ἐνεστώτων, οὐ τῶν μελλόντων»; Ὑπὲρ οὗ μοι δοκεῖ καὶ πυρίναις φανῆναι γλώσσαις εἰσενεχθείς, ὅτι τὴν πυρὸς δίκην πάντα τολμῶσαν ἀγάπην εἰσήνεγκεν· ἐπεὶ καὶ πρῶτον αὐτὸν τὸν τοῦ νόμου νομοθέτην ἀγάπη κεκόμικεν εἰς τὴν γῆν καὶ αὐτὸ τὸ τοῦ νομοθέτου σῶμα φιλανθρωπίας ἐστὶ καρπός, καὶ ἄλλως δὲ αὐτῷ ὁ νόμος ἅπας ἔρωτος γέμει· καὶ τοῦτον μὲν ἐπιδείκνυται πᾶσιν οἷς ἔχει, τοῦτον δὲ εἰσάγει, τούτῳ δὲ πείθει, τοῦτον δὲ παρ’ ἡμῶν δῶρον ὑπὲρ ὧν ἔδωκεν ἀποχρῶν ἡγεῖται λαβών.

40. Οὐ γὰρ ἐπιτάττει καθάπερ ὀφείλουσι δούλοις, ἀλλ’ ὥσπερ πολλῶν μὲν παρ’ ἡμῶν πρὸς αὐτὸν πόνων ἡγησαμένων, πολλῆς δὲ συνηθείας καὶ φίλτρων, ἐπὶ τὴν κοινωνίαν καλεῖ τῶν αὑτοῦ προσιόντας εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς. Ἐγὼ μὲν ὑπὲρ τῆς βασιλείας ἠγώνισμαι καὶ πολλοῖς, φησίν, ἔπλεξα τὸν στέφανον πόνοις· ὑμεῖς δὲ ἀπονητὶ δέξασθε, αἰτῶ δὲ παρ’ ὑμῶν ἀντὶ τούτων εἰ φιλεῖτε πλέον οὐδέν.

41. Ὢ τῆς ἀρρήτου χρηστότητος, εἰ μὴ φιλεῖ μόνον οὕτω σφοδρῶς, ἀλλὰ καὶ τὸ φιλεῖσθαι παρ’ ἡμῶν τοσούτου τιμᾶται καὶ ὑπὲρ τούτου πάντα ποιεῖ. Καὶ τίνος γὰρ ἕνεκεν ᾠκοδόμησε μὲν οὐρανὸν καὶ γῆν καὶ τὸν ὁρώμενον κόσμον, τοῦ δὲ μὴ ὁρωμένου τὸ κάλλος οἷον καὶ ὅπως αὐτῷ συνέστη νεύματι μόνῳ καὶ τὴν ἐνταῦθα πᾶσαν διδάσκει φιλοσοφίαν, ἢ τοῦ γε πρὸς ἑαυτὸν ἐπιστρέψας πεῖσαι φιλεῖν; Καὶ ὅλως καθάπερ οἱ θερμοὶ τῶν ἐραστῶν τὴν σοφίαν ἡμῖν ἐπιδείκνυται καὶ τὴν χρηστότητα καὶ τὴν τέχνην, ἵν’ ἐνθεῖναι τὸν ἔρωτα τὸν ἑαυτοῦ δυνηθῇ. Καὶ τοίνυν ποιεῖται τοσοῦτον τοῦ πράγματος λόγον καὶ οὕτως ἄγει πολλοῦ τινος ὥσθ’ ὑπὲρ τούτου πάντα ποιήσας ἃ Θεοῦ φύσει προσῆκεν οὐκ ἀγαπῆσαι, ἀλλὰ πρὸς ἑτέραν φύσιν ἰδεῖν, ὥστε καὶ ταύτῃ πρὸς τοῦτο χρήσασθαι, ἵν’ ἅπερ οὐκ εἶχε πείθειν τῷ Θεὸς εἶναι, ταῦτα γενόμενος ἄνθρωπος δυνηθῇ, καὶ δι’ ἑκατέρων ὧν τε οἴκοθεν ἧκε κομίζων, ὧν τε ἔξωθεν εἰλήφει, τὸν ἐρώμενον ἀναρτήσηται. Οὕτως ὁ τοῦ Πνεύματος νόμος φιλίας ἐπιεικῶς ἐστι νόμος, καὶ πρὸς εὐγνωμοσύνην αὐτόθεν ἀσκεῖ. Διὰ τοῦτο προσεκτέον αὐτῷ τὸν νοῦν.

42. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν οὐ δεῖται πόνου οὐδὲ πρός τι τῶν βιωτικῶν ἡμῖν προσίσταται. Πρῶτον μὲν ὅτι οὐδὲ ἱδρώς ἐστιν ἐνταῦθα οὐδείς, οὐδὲ δεῖ πονεῖν οὐδὲ χρήματα ἀναλίσκειν, οὐδ’ ἀδοξία γένοιτ’ ἂν οὐδ’ αἰσχύνη, οὐδ’ ἄλλο γε οὐδὲν ἐσόμεθα χείρους· ἀλλὰ καὶ τέχναις ἔστι χρήσασθαι οὐδὲν ἧττον καὶ πρὸς ἐπιτήδευμα ὁτιοῦν ἔχειν οὐδὲν κώλυμα· καὶ στρατηγήσει μὲν ὁ στρατηγός, γεωργήσει δὲ ὁ γεωργὸς καὶ δημιουργὸς προστήσεται τῶν ἔργων, καὶ οὐ δεήσει γε οὐδενὶ τῶν γιγνομένων διὰ τουτουσὶ τοὺς λόγους· οὐ γὰρ ἐσχατιὰν ἀνάγκη καταλαβεῖν οὐδ’ ἀήθη τινὰ προσέσθαι τροφὴν οὐδ’ ἀμεῖψαι θοἰμάτιον οὐδ’ ὑγείαν διαφθεῖραι οὐδ’ ἄλλο τι τολμῆσαι τόλμημα· ἀλλ’ ἔστιν οἴκοι μένοντα καὶ μηδὲν ἀπολλύντα τῶν ὑπαρχόντων, τούτοις ἀεὶ συνεῖναι τοῖς λογισμοῖς.

43. Τί οὖν κωλύει γενέσθαι τὰ τοιαῦτα χρηστὸν ὑπὲρ ὧν καὶ πόνους εἰκὸς ἦν ἐνέγκαι δεῆσαν; Εἰ γὰρ ἀνθρώπους ὄντας καὶ λογίζεσθαι δυναμένους ὁτιοῦν ἀνάγκη λογίζεσθαι, πῶς οὐ τὰ βέλτιστα χρὴ λογίζεσθαι; Καὶ εἰ μάταια καὶ φαῦλα καὶ ὧν ὄφελος οὐδὲν τοῖς λογιζομένοις, οὐδὲ πώποτε ἐνομίσθη τύχην ἢ τέχνην ἢ τὴν οὐσίαν ἢ ὁτιοῦν τῶν κατὰ τὸν βίον οὐδενὶ χείρω ποιήσειν, ἥκιστα δὴ πάντων ταῖς ἀγαθαῖς ἐννοίαις ταῦτα μεμψόμεθα καὶ τἀγαθὸν διώξομεν πονηρίας.

44. Ὅτι τὸ τὰ Χριστοῦ μελετᾶν πάσης διατριβῆς ἴδιον. Καὶ μὴν οὕτω μὲν οὐδενὶ λυσιτελεῖ πολεμοῦσι, σύνεστι δέ τις αὐταῖς ἀηδία; σχολῇ γε, οὐ μᾶλλον ἢ αὐτὴν ταῦτα ἂν εἴποι τις τὴν χαράν. Εἴτε γὰρ τοῖς ἀρίστοις χαίρομεν, βέλτιον γένοιτ’ ἂν οὐδὲν τῶν ἐννοιῶν αἳ τὸν Χριστὸν ἔχουσι καὶ τὴν ἐκείνου φιλανθρωπίαν, ὅτι μηδὲ αὐτῶν τῶν πραγμάτων ἐν οἷς αὐτός ἐστιν ὁ τελευταῖος τῆς χρηστότητος ὅρος· εἴτε τὸ οἰκεῖον ἡδὺ καὶ φίλον, τούτων ἡμῖν ὃ προσήκει μᾶλλον οὐδ’ ἂν εἷς εὕροι πολλὰ καμών· οὐ γὰρ τῶν γιγνομένων καθ’ αἷμα μόνον ἁπλῶς, οὐ τῶν γεγεννηκότων αὐτῶν, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἡμῶν αὐτῶν συγγενέστερος ὁ Χριστὸς ἀπὸ τῶν προτέρων δέδεικται λόγων. Ὅθεν συμβαίνει, καὶ τῷ λογιζομένῳ τῆς ψυχῆς, τῶν περὶ αὐτοῦ λόγων μηδὲν οἰκειότερον εἶναι. Ὥστε καὶ δι’ ὧν οἰκείως ἡμῖν καὶ συγγενῶς ἔχει καὶ οἷς ἀρίστη πασῶν ἐστιν, ἡδίω χαρίεντος ὅτου τις ἂν εἴποι τὴν διατριβὴν ταύτην εἶναι βεβαπτισμέναις ψυχαῖς. Λέγω γὰρ τοῖς μετὰ τὸ λουτρὸν μὴ λίαν αὐχμῶσιν, ὥσπερ οὓς τῶν Ἑβραίων Στέφανος ὁ μακάριος ἀπεκάλει «ἀπεριτμήτους τῇ καρδίᾳ καὶ τοῖς ὠσίν».

45. Ὡς μὲν οὖν οὔτε βλάβη τῷ ἀνθρωπίνῳ βίῳ γένοιτ’ ἂν οὐδεμία παρὰ τούτους τοὺς λογισμούς, καὶ ἥδεσθαι καὶ χαίρειν περιγίνεται τοῖς λογιζομένοις, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Εἰ δὲ καὶ ὄφελός ἐστι καὶ βοηθεῖ τῷ λυσιτελεῖ καὶ περὶ αὐτὰ τὰ κάλλιστα καὶ καιριώτατα πάντων, ἐδείχθη μὲν ἤδη, φανεῖται δ’ ἐν τοῖς ἑξῆς ἐναργέστερον, ἀκριβέστερον περὶ αὐτῶν σκεψαμένοις.

46. Ὅτι καὶ σφόδρα λυσιτελὴς ἡ τοιαύτη μελέτη, καὶ ὅτι τὰ παρὰ τοῦ Χριστοῦ μακαριζόμενα ποιεῖ κατορθοῦν. Πρῶτον μὲν γὰρ τὸ ταῖς ἀγαθαῖς ἐννοίαις τὴν ψυχὴν κατασχεθῆναι συμβαίνει μὲν τῶν πονηρῶν σχολὴν ἄγειν, τούτῳ δὲ ἀκόλουθον καθαρὰν ἀρρωστίας τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων φέρειν ἀκτῖνα, τὸ δὲ ἡμῖν τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων ἔχει σωρὸν μηδὲν πραγματευσαμένοις· ἔπειτα καὶ αὐτοὺς ἀνάγκη τοὺς λογισμοὺς τοῖς παρ’ ἑαυτῶν φαρμάκοις τὰ ἑαυτῶν ποιεῖν καὶ τὰ κάλλιστα πάντων ἐργάζεσθαι τὴν καρδίαν· καθάπερ ἀπὸ τῶν πονηρῶν ἐννοιῶν τὰ πονηρὰ πάθη φύεται, τὸν γὰρ ἴσον τρόπον καὶ τὴν ἀρετὴν τῶν ἀγαθῶν ἀνίσχειν εἰκός ἐστιν.

47. Ὅλως γὰρ ταύτην ἢ ἐκείνην τὴν γνώμην καί τι λέγειν ἢ πράττειν ἢ πάσχοντα φέρειν ἢ ὁτιοῦν τῶν πάντων αἱρεῖσθαι, λογισμοὶ καὶ λόγοι τὸ πεῖθόν εἰσι πανταχοῦ. Καὶ τοῦτον τὸν τρόπον οἱ διδάσκαλοι τῆς ἀρετῆς ἐν καιρῷ τοῖς συνοῦσιν ὅτι τοὺς ἀρίστους ἐντίθενται λογισμούς, καὶ αὖ τοὐναντίον οἱ πονηροὶ δαίμονες πονηροὺς εἰσάγοντες τύπους, ὡς οἱ μὲν ταύτῃ τῶν ἀτοπωτάτων τεχνίτας, οἱ δὲ τῶν δεόντων ἀπεργασόμενοι πρακτικούς.

48. Ἔστι μὲν οὖν ἁπάσης ἐπαινουμένης μελέτης πρὸς ἀρετὴν ἀπόνασθαι τὰ γιγνόμενα· Χριστοῦ δὲ πέρι καὶ ὧν αὐτὸς φιλανθρώπως περὶ τῆς ἐμῆς ἐμηχανήσατο σωτηρίας, διεξιέναι τοῖς λογισμοῖς, αὐτὴν ἡμῖν ἄντικρυς ἔχει τὴν ζητουμένην ζωὴν καὶ διὰ πάντων ἀποδείκνυσι μακαρίους.

49. Καὶ ὡσὰν ἐναργῶς εἰδῶμεν, θεωρήσωμεν ἃ τοὺς κατορθοῦντας ὁ Χριστὸς αὐτὸς ἐκάλεσε μακαρίους, εἰ μὴ πάντα τῶν λογισμῶν ἐξήρτηται τούτων. Τίνας οὖν τούτους ὁ μόνος ὡς ἀληθῶς μακάριος εὐδαιμονίζει; τοὺς πτωχοὺς τῷ πνεύματι, τοὺς πενθοῦντας, τοὺς πρᾴους, τοὺς πεινῶντας καὶ διψῶντας τὴν δικαιοσύνην, τοὺς ἐλεήμονας, τοὺς καθαροὺς τῇ καρδίᾳ, τοὺς εἰρηνοποιούς, τοὺς διωγμῶν καὶ παντὸς ὀνείδους περὶ δικαιοσύνης καὶ τῆς περὶ Χριστὸν προθυμίας ἀνεχομένους. Οὗτοι μὲν οὖν οἱ τῆς μακαρίας ἐπειλημμένοι ζωῆς.

50. Εἰ τοίνυν ἀπὸ τῶν λογισμῶν τούτων τὴν καλὴν πλαττόμενον πλάσιν τοῦτο σκοποῦντες εὑρήσομεν τὸν χορὸν καὶ τοὺς στεφάνους ἐκεῖθεν πλεκομένους, ἅπασι δῆλον ἂν γένοιτο πάντως τὴν περὶ τουτουσὶ τοὺς λόγους διατριβὴν καὶ μελέτην ὁδὸν ἀσφαλῆ καὶ διάβασιν καὶ κλίμακα καὶ ὅ τι τις ἂν εἴποι πρὸς τὴν μακαρίαν εἶναι ζωήν.

51. Περὶ τοῦ πρώτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ ἐν πνεύματι πτωχεία διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Αὐτίκα γὰρ ἡ ἐν πνεύματι πτωχεία καὶ «τὸ μὴ φρονεῖν, ᾗ φησι Παῦλος, ὑπὲρ ὃ δεῖ φρονεῖν ἀλλὰ φρονεῖν εἰς τὸ σωφρονεῖν», τίνων γένοιτ’ ἂν ἢ τῶν τὴν Ἰησοῦ πτωχείαν ἐπισταμένων; ὃς καὶ φύσεως καὶ διατριβῶν μετέσχε τοῖς δούλοις, Δεσπότης ὤν, καὶ «σὰρξ ἐγένετο», Θεὸς ὤν· καὶ πενίαν ὁ πλουτίζων εἵλετο καὶ ἤνεγκεν ἀτιμίαν ὁ τῆς δόξης βασιλεύς· καὶ περιήγετο μὲν δεδεμένος ὁ λύσας τὸ γένος, γραφὴν δὲ ἐδέξατο παρανόμων ὃς ἦλθεν ἐπὶ τῷ πληρῶσαι τὸν νόμον· καὶ κριτῶν ἠνέσχετο δήμῳ μαινομένῳ καὶ φονῶντι χαριζομένων «ᾧ τὴν κρίσιν πᾶσαν ἔδωκεν ὁ Πατήρ». Ταῦτα τίνα οὐκ ἂν κατενέγκοι τῦφον;

52. Ἄλλως τε τῆς ὑπερηφανίας ἀπὸ τῶν κατορθωμάτων ὅταν ὑπερβάλλειν δοκῶσιν ἐγειρομένης, ὁ τὰ Χριστοῦ μελετήσας εἴσεται μὴ ὅτι μηδὲν μέγα κατωρθωκώς, ἀλλ’ οὐδ’ ὑπὲρ τοῦ λυθῆναι τῆς αἰχμαλωσίας αὐτὸς εἰσενεγκεῖν οὐδὲν δυνηθείς, ὅς γε οὐδὲ μετὰ τὸ λυθῆναι σῶσαι καθαρὰν τὴν ἐλευθερίαν.

53. Ὁ μὲν γὰρ τοῦ αἵματος ἡμᾶς ἐπρίατο, καὶ παρέσχεν ἡμῖν οὕτω μεγάλου κτησάμενος τὴν ἐλευθερίαν· τίς δὲ τῶν λυθέντων ἐφ’ οἷς εἴληφεν ἔμεινε καὶ τὸν πνευματικὸν πλοῦτον διὰ τέλους ἄσυλον ἔσχεν; ἀλλὰ μὴ τοῦτο μέγα κατωρθωκὼς ἐνομίσθη, τὸ μικρὰ πρὸς τὴν χάριν ἐξαμαρτεῖν;

54. Τί τοίνυν ἡμῖν αὐτοῖς συνειδόσιν ὑπάρξει μέγα φρονεῖν, οἷς ἡ μὲν οἴκοθεν ἀρετὴ δι’ ἑαυτὴν αὐτὴ πρὸς οὐδὲν φέρει λυσιτελές, εἴ τι δ’ ἔνεστιν ἀληθινὸν ἀγαθόν, ὁ Θεὸς ἐνέθηκε μηδὲν πραγματευσαμένοις; καὶ οὐδὲ αὐτὸν γοῦν τὸν ἔξωθεν ἐντεθέντα πλοῦτον, ἀψύχου θησαυροῦ δίκην, ἀσφαλῶς ἐξεγένετο διασῶσαι, οὕτω φαύλως ἔχομεν. Μετὰ γὰρ τὴν καινὴν κτίσιν καὶ τὴν ἐν ὕδατι χωνείαν καὶ τὴν πυρὸς γέμουσαν τράπεζαν, οὕτω πρὸς ἀρετὴν ἀσθενῶς ἔχουσιν οἵ γε φιλοσοφώτατοι τῶν ἀνθρώπων, ὥστε συνεχοῦς χρεία τῆς ἱερᾶς τραπέζης καὶ τῶν καθαρσίων αἱμάτων καὶ τῆς ἄνωθεν χειρός, εἰ μὴ μέλλοιεν εἰς τὴν ἐσχάτην ἐξενεχθήσεσθαι πονηρίαν. Καὶ τούτων μάρτυρες σαφεῖς οἱ πρὸς πάντα μὲν ὑπὲρ τοῦ καλοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς ἀποδυσάμενοι πόνον, πάντων δὲ κακῶν ἔπειτα γενόμενοι τολμηταί· οἳ τὰ ὄρη κατειληφότες καὶ πάντα θόρυβον καὶ τὴν κοινὴν ζωὴν ὥσπερ κῆρας διαφυγόντες ὥστε Θεῷ μόνῳ προσέχειν, καὶ πάντα κάλλιστα ὡς ἐξῆν ἀνθρώποις κατωρθωκότες ὡς καὶ τὰ πάντων μέγιστα παρὰ τῷ Θεῷ δυνηθῆναι, ὅτι τῆς πρὸς αὐτὸν ἐλπίδος μικρὸν ὑφῆκαν καὶ τοῦ πάντα ἐκείνῳ πιστεύειν, εὐθὺς τὰ ἔσχατα πάντων ἐτόλμησαν καὶ μοχθηρίας ἐνέλιπον οὐδὲ ἕν.

55. Ἀντὶ τίνος τοίνυν ὑπάρξει μέγα φρονεῖν; ὑπὲρ κατωρθωμένων; ἀλλ’ οὐδὲν μέγα. Ἀλλ’ ὑπὲρ τῶν ἐν ἡμῖν μεγάλων; ἀλλ’ οὐχ ἡμέτερα. Ἀλλ’ ὅτι σεσώκαμεν ἅπερ ἐλάβομεν; ἀλλὰ προδεδώκαμεν. Ἀλλὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν σφραγίδα φέρομεν; ἀλλὰ τοῦτ’ αὐτὸ τεκμήριον ὡς οὐ φέρομεν· τοῖς γὰρ ὑπερηφάνοις οὐδὲν κοινὸν πρὸς ἐκεῖνον ὃς «πρᾷός ἐστι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ». Καὶ συμβαίνει παρὰ τοὺς λογισμοὺς τούτους τὴν ὑπερηφανίαν αὐτὴν ἑαυτῇ περιπίπτειν καὶ φροῦδον ἑκατέρωθεν εἶναι τὸ πάθος. Εἴτε γὰρ ἃ δεῖ φρονοῦμεν, οὐ μέγα φρονοῦμεν· εἴτε μέγα φρονοῦμεν, τούτῳ δὴ τῷ μέγα φρονεῖν ἡμῶν αὐτῶν ᾐσθημένοι Χριστοῦ πόρρω φέροντες καὶ ὄντες μηδὲν ὑγιές, ὡς ἐπὶ φαύλοις ἡμῖν αὐτοῖς οὐ μέγα φρονήσομεν.

56. Περὶ τοῦ δευτέρου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ κατὰ Θεὸν πενθεῖν διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Καὶ μὴν καὶ πενθεῖν ἀκόλουθον καὶ δακρύειν τοῖς τὰ Χριστοῦ μελετῶσιν, εἴ τις λογίζοιτο τίνα μὲν περὶ τῆς σωτηρίας ἡμῶν ἐκαινοτομήθη, τίς δὲ ἡ ῥᾳθυμία καὶ ὁ κατέχων ἡμᾶς ὕπνος. Εἴτε γὰρ ἡ ζημία τῶν τιμιωτάτων ἡμᾶς λυπεῖ καὶ ὧν ἀπολωλέκαμεν ἀγαθῶν ἡ μνήμη παρασκευάζει δακρύειν, ἐνταῦθα τὸν πλοῦτον μανθάνομεν ὅσος ὃν ἐν χεροῖν ἔχοντες, κατέχειν ἐξόν, ἔπειτα ῥίπτομεν· εἴτε τὸ συνειδέναι πολλὴν ἡμῖν αὐτοῖς ἀγνωμοσύνην περὶ οὕτω φιλότιμον εὐεργέτην δάκνει καὶ τήκει τὴν ψυχήν, ἐντεῦθεν ἂν μάλιστα γένοιτο δῆλον, ὅσῃ μὲν πρὸς ἡμᾶς ἐκεῖνος ἡμερότητι κέχρηται καὶ φιλανθρωπίᾳ, ὅσην δὲ πρὸς αὐτὸν ἡμεῖς ἐπιδεικνύμεθα ῥᾳθυμίαν.

57. Πρῶτον μὲν γὰρ ἐξ οὐρανοῦ κατῆλθε ζητῶν καὶ ὅπως συγγενῆ πρὸς ἡμᾶς ἀφήσῃ φωνὴν καὶ ὄψιν δείξῃ πεποίηκεν, ὡσὰν εἴτε τὸν ὁμόφυλον στέργομεν εἴτε τὸν ἄριστον, ἀμφότερον αὐτὸς ᾖ, καὶ δυοῖν τούτων ἃ πανταχοῦ ποιεῖ φιλεῖν ἐπ’ αὐτοῦ συνελθόντων, τὰ μέγιστα πρὸς ἔρωτα δυνηθῇ.

58. Ἔπειτα τὴν φιλίαν αὔξων, κἀκεῖνο προσέθηκεν· ἐπεὶ γὰρ φιλεῖ μὲν ἑαυτὸν ἕκαστος, φιλεῖ δὲ τὸν ὁμόφυλον, ἀλλ’ ὅσον ἑαυτῷ τις προσήκει μᾶλλον ἢ τοῖς ὁμοφύλοις, ἑαυτὸν στέργει μᾶλλον ἢ τὸν ὁμόφυλον, ὡσὰν καὶ ταύτῃ τὸν βελτίω τοῦ φιλεῖσθαι κατάσχῃ τόπον τὸ τῶν ἐφετῶν ἔσχατον, καὶ μὴ καθάπερ τοῖς ὁμοφύλοις χαίρομεν, ἀλλ’ ὥσπερ ὑφ’ ἡμῶν αὐτῶν φιλούμεθα, τοῦτον τὸν τρόπον αὐτὸς ὑπὸ πάντων ἔχῃ φιλεῖσθαι, οὐκ ἠγάπησεν ἡμῖν ὁμόφυλος ὢν τῷ φύσεως μεταλαβεῖν τῆς αὐτῆς, ἀλλὰ καὶ ταὐτοῦ σώματος καὶ αἵματος καὶ πνεύματος ἡμῖν κοινωνήσας, ὃ περὶ τῶν φίλων ἡ παροιμία φησὶν ὑπερβολῇ χρωμένη, τοῦτο πρὸς ἀλήθειαν αὐτὸς ἑκάστῳ γένηται τῶν προσκειμένων ἄλλος αὐτός.

59. Εἰ δ’ ἐκεῖνος μὲν οὕτως ἡμᾶς ἐζήτησε, καὶ φιλίας οὐδένα παρῆκε τόπον ἀργὸν ἑαυτοῦ, ἀλλὰ καὶ τὸν εὐεργέτην ἔδειξε καὶ τὸν ἀδελφόν, καὶ ἡμῖν ὑπῆρξεν ἀντὶ ἡμῶν αὐτῶν, καὶ ταῦτα οὐ θελήσας οὐδὲ νεύματι μόνον ᾗ τὸν οὐρανὸν ἐποίησε τοῦτον, ἀλλ’ ἱδρῶσι καὶ πόνοις οὐδαμόθεν αὐτῷ προσῆκον, καὶ ἀγωνίᾳ καὶ ἀτιμίᾳ καὶ πληγαῖς καὶ τελευταῖον θανάτῳ· ἡμεῖς δὲ οὐ μόνον οὐδ’ ἡστινοσοῦν μεμνήμεθα χάριτος πρὸς τὸν οὕτω παντοδαπῶς ἡμῖν ἀγαθὸν οὐδὲ ζητοῦμεν οἷς ἀμειψόμεθα, ἀλλ’ οὕτω σκαίως ἔχομεν ὥστε οἷς ἀπεχθάνεται προσκείμεθα καὶ ὧν ἀπάγει τούτων ἐχόμεθα καὶ πρὸς ἃ προτρέπεται ταῦτα φεύγομεν καὶ οὕτως ἄτοπον ἐπιδεικνύμεθα πονηρίαν, τίνων οὐ θρήνων ἄξιοι καὶ δακρύων οἳ τἄλλα μὲν λόγου τινὸς ἐνομίσαμεν, τὸν Σωτῆρα δὲ καὶ τἀκείνου περιορῶμεν, ὥσπερ ἄλλοις προσῆκον ζητεῖν ἢ μὴ περὶ ἡμᾶς τῆς ἀφάτου γενομένης ἐκείνου προνοίας.

60. Καὶ τοῖς μὲν ἐπιτηδείοις ἃ δεῖ χρῆσθαι, πρὸς ἡμῶν ἡγούμεθα, καὶ μὴν καὶ λόγοις καὶ ἔργοις καὶ τέχναις ἁπάσαις καὶ πᾶσι τοῖς παρὰ τὸν βίον· κἂν γεωργῆσαι κἂν στρατηγῆσαι δέῃ κἂν ὁτιοῦν εἰς τὸ κοινὸν πολιτεῦσαι κἂν αὐτόν τινα πράττειν ἐφ’ ἑαυτοῦ, τὸ εἰκὸς ζητοῦμεν ἑκασταχοῦ καὶ τοῦ χρόνου τὸν καιρὸν ἐπαινοῦμεν, καὶ ὅλως τὸ γιγνόμενον καὶ τὸ εἰκὸς καὶ τὸ δίκαιον καὶ τοῦτο δὴ τοὔνομα πανταχοῦ πολὺ παρ’ ἡμῖν. Μόνων δὲ περὶ τῶν ὡς ἀληθῶς ἡμετέρων, ὅπως ᾗ προσῆκε φυλάξομεν καὶ δι’ ὧν ἂν ἡμῖν αὐτοῖς τὸ δίκαιον ἀποδοῖμεν, ἥκιστα δὴ πάντων σκοποῦμεν, ὥσπερ τῶν ἄλλων ἁπάντων χείρους ἡμᾶς αὐτοὺς ἡγούμενοι.

61. Εἰ μή τι ἄλλο, πρὸς γοῦν τὴν καινοτομίαν ἐπιστραφέντες ἐν ᾗ πάντα ἔσεισε καὶ μετήγαγεν, ἐν ᾗ τὰ μὲν ὑπὲρ τὸν οὐρανὸν οἱ πυθμένες τῆς γῆς εἶδον, γῆ δὲ αὐτὸν ὑπερέβη τὸν οὐρανόν, καὶ δεσμώτης μὲν ὁ κοινὸς τοῦ κόσμου τύραννος, οἱ δεδεμένοι δὲ τοῦ τυράννου πατοῦσι τὴν κεφαλήν, καὶ σῶμα Θεὸς ἑωρᾶτο φέρων καὶ τοῦτο πληγαῖς εἶκον καὶ αἷμα καὶ τοῦτο χέων ἐπὶ σταυροῦ, καὶ αὖ νεκρὸς ἀνθρώπου σείων τὴν γῆν καὶ νεκροῖς ζωὴν ἐπανάγων, ὧν ἔργον οὐδὲν ἢ τὸν Δεσπότην ἐπιγνῶναι καὶ τῆς γῆς ἀναστῆναι καὶ πρὸς οὐρανὸν βλέψαι τὸν ἄνθρωπον, οἱ δὴ τούτων συνενεχθέντων ἔτι καθεύδοντες, καὶ καθάπερ ἀνδριάντες πρὸς βροντὰς παθόντες οὐδέν, τίνων οὐκ ἀθλιώτεροι; πῶς δὲ οὐ δίκαιοι τὸν ἅπαντα τοῦ βίου χρόνον πένθους ἡγεῖσθαι καιρόν;

62. Τίνα γὰρ ἃ δακρύομεν; Νόσος; ἡμῖν δὲ οὐ νοσεῖ τῶν ἐν ἡμῖν τὸ βέλτιον; Ἀλλὰ πενία; καὶ μὴν πολὺ χείρω ταύτῃ τῶν πενήτων πράττομεν, ὅσον ἀναγκαιότερος ἐνταῦθα καὶ πολὺ βελτίων ὁ πλοῦτος· καὶ πενίαν μὲν ἐπὶ τοῦ παρόντος ἀνάγκη πεπαῦσθαι, τουτὶ δὲ τὸ δεινὸν οὐ δύναται λύειν ἡ τελευτή, ἀλλ’ ἀνάγκη καὶ πολλῷ μείζω ποιεῖν ἡμῖν ἐπὶ τοῦ μέλλοντος τὴν αἰσχύνην. Ἀλλὰ μανία ἐλεεινόν; τί οὖν; οὐ πονηρὸς ἡμῶν ἐλαύνει δαίμων τὴν γνώμην, ἧς τοσαύτην κατέχεεν ἄνοιαν; εἰ γὰρ ἐπὶ ξίφους χωρεῖν καὶ κατὰ κρημνῶν ἵεσθαι καὶ τοὺς φίλους ἀγνοεῖν καὶ τοῖς δυσμενεστάτοις προσπίπτειν, ταῦτα μαινομένων, οὐ τὸν φιλοῦντα φεύγομεν; οὐ τὸν ἐχθρὸν οἷς ποιοῦμεν ζητοῦμεν; οὐκ ἐπὶ τὴν γέενναν σπεύδομεν, πάντα ποιοῦντες ἃ πρὸς ἐκείνην ὠθεῖ;

63. Οὕτω μὲν τοίνυν ἡμῖν αὐτοῖς τὰ πάνδεινα συνειδόσι δακρύειν ἀκόλουθον καὶ πενθεῖν. Ταῦτα δὲ γένοιτ’ ἂν ἡμῖν αὐτοῖς συνεγνωκέναι καὶ τὰ ὄντα δοξάζειν, καὶ μὴ καὶ τοῦτο δυστυχεῖν, ᾗ κακῶν ἐσμὲν ἀγνοοῦσιν, ἐὰν τὴν εὐεξίαν καὶ τὸν πλοῦτον εἰδῶμεν καὶ τὸ σωφρονεῖν, ὧν ἡμῖν ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ μηδὲν πονήσασι κατεσκευασμένων, τυγχάνειν ἔξεστιν εἰσάγοντας οὐδὲν πλέον ἢ βουλομένους.

64. Τοῦτο γὰρ ἂν καὶ δάκοι μᾶλλον καρδίαν, ἐξὸν εὐδαιμονεῖν, αἱρεῖσθαι δυστυχεῖν, καὶ ζῆν ἐν φωτὶ δυναμένους, ἐν σκότει καθημένους ἀνέχεσθαι. Ταῦτα δὲ οὐ τοῖς ῥαθύμως ἔχουσι μόνον ἐμβαλεῖ δάκρυον, ἀλλὰ καὶ τοῖς σπουδαιοτάτοις, καὶ μάλιστα τούτοις, ὅσῳ καὶ μείζονος αἰσθάνονται τῆς ζημίας. Καὶ γὰρ καὶ ταῦτα καὶ τὰ τούτων ἔτι χείρω καταψηφίζονται σφῶν αὐτῶν, ἐπειδὰν ἐνθυμηθῶσι Θεὸν ἐπὶ σταυροῦ γυμνόν, σφαττόμενον, ᾧ πάντα δουλεύει, καὶ τὴν ἀντίστροφον παρ’ ἡμῶν εἰσπραττόμενον ἀμοιβήν· ἀνθ’ ὧν ἀνθρώπου Θεὸς ὢν αὐτὸς ἐδέξατο φύσιν, γενέσθαι θεοὺς ἡμᾶς ἐξ ἀνθρώπων, καὶ τῆς μὲν γῆς τὸν οὐρανόν, τῆς δὲ δουλείας τὴν βασιλείαν, τῆς δὲ συνούσης ἀδοξίας τὴν ἀληθινὴν ἀλλάξασθαι δόξαν· ὑπὲρ ὧν ὁ τῶν οὐρανῶν τεχνίτης ἐνεδύσατο γῆν, καὶ ὁ μὲν φύσει Δεσπότης «ἐν δούλου μορφῇ», ὁ δὲ τῆς δόξης βασιλεὺς «ὑπέμεινε σταυρὸν αἰσχύνης καταφρονήσας».

65. Περὶ τοῦ τρίτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ πρᾴους εἶναι διὰ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Πρᾳότητος δὲ πέρι καὶ τοῦ θυμοῦ κρατεῖν, καὶ μὴ πρὸς τοὺς λελυπηκότας χαλεπῶς ἔχειν, πολλῶν ὄντων δι’ ὧν τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν ὁ Σωτὴρ εἰσήνεγκεν εἰς τὸν κόσμον, τὰ πλεῖστα πάντων καὶ μέγιστα προτέθεικε παραδείγματα, καὶ οἷς εἶπε καὶ οἷς ἐποίησε καὶ ὧν ἠνέσχετο πάσχων.

66. Αὐτίκα γὰρ ὑπὲρ τῶν λελυπηκότων, αἵματος ἠνέσχετο καὶ σαρκός· καὶ τούτους ἦλθε λῦσαι ζητῶν, οἷς τὰ δεινότατα πάντων εἶχεν ἐγκαλεῖν· καὶ παρ’ ὧν ἔπειτα ταῖς εὐεργεσίαις αἷς τὴν φύσιν ἐπηνώρθου, τῶν βασκάνων ἐπιθεμένων οὐκ ἀνῆκεν εὐεργετῶν· ἀλλ’ ὅτι τοὺς δαίμονας ἐξέβαλλε τῶν ἀνθρώπων, Βεελζεβοὺλ καὶ δαιμονίων ἄρχων καὶ δεινότατα πάντων ἀκούων, οὐδὲν ἧττον ἤλαυνε· καὶ τῶν μαθητῶν ἕνα πρὸς αὐτὸν διαφθαρέντα, τοσοῦτον ἀπέσχεν ἐκβαλεῖν τοῦ χοροῦ, ὥστε καὶ συνῆν ἃ συνεῖναι φίλοις εἰκός, καὶ ἁλῶν ἐκοινώνει τῷ φονευτῇ καὶ τῶν ἀπορρήτων τῷ προδότῃ καὶ τῶν αἱμάτων αὐτῶν, καὶ τελευταῖον παρέσχε περιβαλεῖν καὶ φιλῆσαι.

67. Καὶ τὰ μὲν πάντων καινότατα ἐτολμᾶτο· ὑπὲρ ὧν εὖ πεποίηκεν ἀπέθνῃσκεν· αὐτοὶ τὸ ξίφος ὤθησαν οἱ παθόντες εὖ· ὁ φίλος τοῦ φόνου τοῖς φονευταῖς ἡγήσατο· τὸ φίλημα ἦν τοῦ φόνου σύνθημα. Καὶ ὁ ταῦτα πάσχων οὕτως ἡμέρως εἶχε καὶ φιλανθρώπως, ὥστε ὑπό του τῶν μαθητῶν πληγέντος τῶν κυνῶν ἐκείνων ἑνός, αὐτὸν τὴν πληγὴν μὴ παραδραμεῖν, ἀλλ’ εὐθὺς ἰάσασθαι, τοῦ μέλους ἁψάμενον. Καὶ οὕτω σημεῖον ἐξενεγκόντος τῆς τε ὑπερφυοῦς ἰσχύος καὶ ἡμερότητος τῆς ἐσχάτης, οὔτε ταύτην φοβηθέντας οὔτ’ ἐκείνην αἰδεσθέντας, οὐκ ἀπώλεσεν οὐδὲ πῦρ ὗσε τοῖς μιαροῖς οὐδὲ κεραυνοῖς ἔβαλε, δικαίους ὄντας καὶ τούτων καὶ εἴ τι χεῖρον. Ἀλλ’ ὁ μὲν τῶν ἀγγέλων χορὸς ἀδεῶς οὐδὲ προσβλέπειν εἶχον αὐτῷ, τοῖς δὲ ἕλκουσιν ἠκολούθει καὶ παρεῖχε συνδῆσαι χεῖρας, αἷς ὑπεχώρει δεσμὰ νόσου καὶ δαιμόνων ἐλύετο τυραννίς· καὶ παίσαντα κατὰ κόρρης αὐτὸν τὸν κάκιστ’ ἀπολούμενον δοῦλον ἐξόν, οὐ διέφθειρεν, ἀλλ’ ἠπίως μάλα καὶ φιλανθρώπως λόγων ἠξίου καὶ διωρθοῦτο τὴν γνώμην τό γ’ ἐπ’ αὐτῷ.

68. Εἶτα θανάτου τιμησάντων αὐτῷ τῶν μιαρῶν δικαστῶν σιωπῇ φέρει τὴν ψῆφον· καὶ δεξάμενος τὸ τίμημα καὶ προσηλωθεὶς ἤδη τῷ ξύλῳ, τὸ πρὸς τοὺς φονευτὰς οὕτως οὐ διέλυσε φίλτρον, ὥστε τοῦ γεγεννηκότος ἐδεῖτο τοῦ πρὸς τὸν Μονογενῆ τολμήματος μηδεμίαν παρ’ αὐτῶν εἰσπράξασθαι δίκην· καὶ οὐ παρῃτεῖτο περὶ αὐτῶν μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ ἀπελογεῖτο, καὶ ἦν ἡ φωνὴ τῆς ἀπολογίας, σφόδρα περικαιομένου καὶ ἐλεοῦντος· «Ἄφες γὰρ αὐτοῖς, φησί, Πάτερ· οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι». Καὶ καθάπερ πατὴρ φιλόστοργος ἀφραίνοντας διὰ τὴν ἡλικίαν παῖδας οἰκτείρων, ἥμερον αὐτοῖς εἰργάζετο τὸν σωφρονιστήν· καὶ τότε μὲν μετὰ τούτων ἀπέθνῃσκε τῶν φωνῶν.

69. Ἐπεὶ δὲ ἀνεβίω καὶ τῆς ἑορτῆς ἔδει κοινωνοὺς λαβεῖν τῶν ἐπιτηδείων οἷς ἐνέμεινεν ἡ γνώμη, μὴ μνησικακήσας ὑπὲρ ὧν ἔλιπον αὐτὸν φυγόντες ἐν μεσημβρίᾳ κινδύνων, τοὺς μαθητὰς συνεκάλει· καὶ μηνύσας οἷ δεῖ γενομένους αὐτῷ συνελθεῖν, ἐπεὶ συνῆλθε φανείς, οὐ προφέρει τὴν φυγήν, οὐδὲ φαίνεταί που πρὸς αὐτοὺς τοσούτου δή τινος μεμνημένος, καὶ ὡς ἰσχυρίσαντο μὲν αὐτῷ θανάτου πάντες κοινωνήσειν καὶ τῶν ἐσχάτων, οἱ δ’ οὐδὲ τὴν θέαν ἤνεγκαν, καὶ ταῦτα οὐδὲ παρόντων ἀλλ’ ἔτι μελλόντων τῶν δεινῶν. Ἀλλ’ εἰρήνης καὶ Πνεύματος Ἁγίου καὶ τῶν τοιούτων αὐτοῖς μεταδούς, τὴν τῆς οἰκουμένης ἔπειτα πάσης ἐπιτρέπει κηδεμονίαν, καταστήσας αὐτοὺς ἄρχοντας ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν.

70. Καὶ ταῦτα μὲν εἴργαστο κοινῇ τὸν χορόν· τὸν δὲ κορυφαῖον αὐτόν, πολλάκις ἤδη τὸ πρὸς αὐτὸν προδεδωκότα φίλτρον καὶ τὴν στοργὴν ἠρνημένον, ὁποῖα; Οὐ γὰρ ὅσον τὴν ἄρνησιν οὐκ εἰς μέσον ἤγαγεν, οὐδ’ ἀνέμνησε τῶν συνθηκῶν ἐν αἷς ἀπώμοτον ἦν αὐτῷ τὸ μὴ μετασχεῖν τοῦ θανάτου τῷ διδασκάλῳ, ὧν αὐτίκα παραβάτης ἦν οὐδὲ μικρὸν διαλιπὼν χρόνον, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀγγελοῦντας τὴν ἀνάστασιν πέμψας χωρὶς τῶν ἄλλων αὐτῷ καὶ ταύτῃ τιμήσας, ὁ δὲ καὶ συνελθὼν τὰ φιλικὰ διελέχθη, καὶ πυνθάνεται τὸν ἑαυτοῦ πόθον εἰ μείζων ἢ παρὰ τοῖς ἄλλοις τῶν ἑταίρων ἐστὶν ἐν αὐτῷ· καὶ τοῦ Πέτρου φιλεῖν εἰπόντος, ἔτι ταὐτὸ πυνθάνεται, καὶ τό· «Φιλῶ σε» πάλιν ἀκούσας, ἀνείρετ’ αὖθις εἰ φιλοῖτο· καὶ οὐκ ἂν ἐμοὶ δοκεῖν ἐρωτῶν ἀνῆκεν πολλάκις εἰ μὴ Πέτρος ἀπεῖπεν ἀνιαθείς, εἰ πρὸς τὸ μαθεῖν ὅτι φιλοῖτο πολλῶν δέοιτο λόγων, πάντα εἰδώς. Καίτοι ταῦτα ἦν, οὔτε τὸν φίλον ἀγνοοῦντος, οὔτε τὸν ἀγνοοῦντα πλαττομένου· τὸ μὲν γὰρ ἦν πλανᾶσθαι, τὸ δ’ ἀπατᾶν, ὧν οὐδέτερον τῆς εἰλικρινοῦς ἀληθείας. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ἐκεῖνο δεικνύντος, ὡς οὐ μνησικακῶν εἴη, τῶν προτέρων ὁμολογιῶν πεπατημένων· οὐ γὰρ ἂν ἐζήτει δευτέρας· τοῦτο δὲ τὸ φίλτρον ἀνάπτων τῷ Πέτρῳ, κινδυνεῦσαν ἤδη σβεσθῆναι μικροῦ. Τὸ γὰρ τοιαύτας μὲν πεύσεις προσάγειν, πρὸς τοιαύτας δὲ παρακαλεῖν ἀποκρίσεις, πρὸς ἑταιρίαν παντὸς δύναται μᾶλλον· καὶ μνήμη τῶν φιλικῶν, καὶ τὸ περὶ τούτων τι λέγειν, οὐχ ὅσον μείζω πεποίηκεν οὖσαν, ἀλλὰ καὶ μήπω φῦσαν ἐδυνήθη τεκεῖν. Εἶεν. Οὕτω μὲν οὖν ὁ Σωτὴρ ἐπὶ τῶν ἔργων ἐκβάλλων φαίνεται τὴν ὀργήν· διδάσκοντι δὲ καὶ νομοθετοῦντι, ἆρ’ ἔστιν ὃ πρὸ τῆς πρᾳότητός ἐστιν αὐτῷ;

71. Καὶ γὰρ καὶ προσευχὴν αὐτὴν καὶ θυσίαν, μὴ ἂν προσέσθαι φησίν, ἣν ὀργίλως ἔχοντες ἢ θύωμεν ἢ προσευχώμεθα· καὶ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τὸ κοινὸν ἅπασι δῶρον, τοῖς ὑπὲρ ἑαυτῶν ὀργιζομένοις οὔποτε δώσειν, κἂν ὑπὲρ τούτου πάντα ποιῶμεν, κἂν ποταμοὺς ἱδρώτων καὶ δακρύων χέωμεν, κἂν αὐτὸ ξίφει καὶ πυρὶ προδῶμεν τὸ σῶμα· τοσούτου τινὸς ἄγων φαίνεται πρᾳότητα.

72. Καὶ οὕτως ἀκόλουθον τοὺς τὰ ἐκείνου λογιζομένους, τὴν καρδίαν πρὸς τοὺς ἀνιῶντας ἥμερον ἔχειν. Ὃ καὶ δεικνύς, ἂν ἐμὲ γνῶτε, φησίν, ὅπως ἡμερότητος ἔχω, καὶ ὑμῖν κατασταίη ἂν ἡ καρδία· «Μάθετε γάρ, φησίν, ἀπ’ ἐμοῦ ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν.»

73. Ἔτι δὲ καὶ τόνδε τὸν τρόπον τῆς περὶ τοῦ Χριστοῦ μελέτης ἡ πρᾳότης γένοιτ’ ἂν ἔργον. Τῆς μὲν γὰρ ἱερᾶς τραπέζης ἀνάγκη λαβεῖν ἔρωτα, τὸν ἐν τούτοις ζῶντα τοῖς λογισμοῖς· ταύτης δὲ οὐκ ἐξὸν τυγχάνειν μνησικακοῦντα, πρὸς πᾶσαν ὀργὴν οὗτος στήσεται, καὶ μίσους τηρήσει καθαρὰν τὴν ψυχήν. Τὸ γὰρ αἷμα τοῦτο πρὸς διαλλαγὰς χεθὲν ἐξ ἀρχῆς, οὐκ ἀνάσχοιτ’ ἂν δικαίως τῶν ὀργῇ καὶ θυμῷ δουλευόντων. Εἰ γὰρ καὶ φωνὴν πρὸς τὸν Πατέρα περὶ τῶν μιαιφόνων ἀφῆκε, καθάπερ τὸ Ἄβελ αἷμα χεθέν, ἀλλ’ οὐκ ἐγράψατο παρ’ αὐτῷ τοὺς ἠδικηκότας, οὐδὲ δίκας ἀπῄτησεν ὥσπερ ἐκεῖνο τὸν ἀδελφόν· ἀλλὰ τοὐναντίον, καὶ γὰρ ἀπελύετο, καὶ ἡ τοῦ σφαγέντος φωνὴ συγγώμην εἶχε τοῖς φονευταῖς.

74. Περὶ τοῦ τετάρτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ δικαιοσύνη διὰ τούτων τῶν λογισμῶν κατορθοῦται. Ἔτι δὲ καὶ δικαιοσύνης ἐργάται διαφερόντως ἁπάντων, οἱ μετὰ τούτων ζῶντες τῶν λογισμῶν, ἐν οἷς ὁ τοῦ κόσμου Δεσπότης οὕτω φαίνεται τιμήσας δικαιοσύνην ὥστε μετὰ τῶν δούλων ἦν, μετὰ τῶν σφαττομένων, μετὰ τῶν νεκρῶν, ἵνα πᾶσι τὸ δίκαιον ἀποδῷ· καὶ τῷ μὲν Πατρὶ τὴν δόξαν καὶ τὴν ὑπακοὴν ἣν πόρρωθεν προσῆκον οὐδεὶς εἰσενεγκεῖν εἶχε· τῷ τυράννῳ δὲ τὰ δεσμὰ καὶ τὸ περιορᾶσθαι καὶ τὴν αἰσχύνην, ᾧ λύει τὴν ἄδικον ἀρχήν, καὶ νόθον ἁψάμενον τῶν ἡμετέρων ἐξήλασε κρίσει κατενεγκὼν καὶ δικαιοσύνῃ.

75. Περὶ τοῦ πέμπτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ ἐλεημοσύνη διὰ τούτων τῶν λογισμῶν κατορθοῦται. Ἔλεον δὲ καὶ τὸ κοινωνεῖν ὀδύνης ἀλγοῦσι καὶ τὰ δυσχερῆ τοῖς ἄλλοις αὑτοῦ νομίζειν κακά, πόθεν ἑτέρωθεν εἰ μὴ τούτων ἄν τις λάβοι τῶν λογισμῶν, ἐν οἷς ἡμᾶς αὐτοὺς ὁρῶμεν ἥκιστα δικαίους ὄντας ἐλέου, παρὰ πᾶσαν προσδοκίαν ἐλεουμένους; τὴν αἰχμαλωσίαν ἐκείνην, τὴν δουλείαν, τὰ δεσμά, τὴν τοῦ δουλωσαμένου μανίαν· καὶ ὡς τῷ μὲν ὅρος τῶν εἰς ἡμᾶς κακῶν οὐδεὶς ἦν, ἀλλ’ ἀεὶ χαλεπωτέρου καὶ χείρονος ἐπειρώμεθα τοῦ τυράννου· ἡμῖν δὲ πανταχόθεν ἀμηχανία καὶ ἐρημία τοῦ δοῦναι χεῖρά τινα δυναμένου· καὶ τῷ μὲν χρῆσθαι τῇ γνώμῃ καθ’ ἡμῶν ἐξῆν, καὶ ἠγόμεθα καθάπερ ἐωνημένῳ πεπραμένοι· ἡμῖν δὲ παραμυθία τῶν δεινῶν οὐδὲ φάρμακον οὐδὲν ἦν, οὐκ οἴκοθεν, οὐχ ἑτέρωθεν, οὐ τῶν ὑπὲρ ἡμᾶς, οὐ τῶν ὁμοφύλων, ἀλλ’ ἐπίσης ἅπασιν ἐν καιρῷ γενέσθαι τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων ἄπορον ἦν. Καὶ τί λέγω φάρμακον, οἷς οὐδὲ μνησθῆναι τοῦ ἰατροῦ καθαρῶς ἐξῆν οὐδὲ δεηθῆναι.

76. Οὕτω τοίνυν ἀθλίως διακειμένους, «οὐ πρέσβυς οὐδὲ ἄγγελος ἀλλ’ αὐτὸς ὁ Κύριος» ᾧ πολεμοῦντες ἦμεν, εἰς ὃν ὑβρίζομεν παρανομοῦντες, αὐτὸς ἠλέησεν οἶκτον ἀήθη καὶ λόγου μείζω καὶ παρὰ πᾶν τὸ ἐπὶ τούτοις εἰκός. Οὐ γὰρ ἐβουλήθη τῶν κακῶν ἡμῖν τὴν ἀπαλλαγὴν μόνον, οὐδ’ οἰκεῖον ἐνόμισε τὸ ἄλγος, ἀλλ’ ἐποιήσατο καὶ μετέστησεν ἀφ’ ἡμῶν εἰς ἑαυτὸν τὰς ὀδύνας δεξάμενος, αὐτὸς ἐλέου φανῆναι πράττων ἀξίως ἵν’ ἡμᾶς ἐργάσηται μακαρίους. Καὶ γὰρ «ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς σαρκὸς αὐτοῦ», Παῦλος εἶπε, τῶν ἐλεουμένων πολλοῖς ἔδοξεν εἶναι καὶ ἠλεήθη, τὸν ἄδικον θάνατον ἀποθνῄσκων. Καὶ «ἐκόπτοντο γάρ, φησί, καὶ ἐθρήνουν» ἐπ’ αὐτῷ τὴν ἐπὶ θάνατον ἀγομένῳ. Καὶ οὐ τοῖς ἐπ’ ἐκείνου μόνον καὶ θεωμένοις τὸ πάθος, ἀλλ’ ἤδη καὶ Ἠσαΐας πόρρωθεν ἰδών, ἀδακρυτὶ τὴν θέαν οὐκ ἤνεγκεν, ἀλλ’ ὡς ἐπὶ νεκρῷ μονῳδῶν, ἐλέου γέμουσαν ἀφῆκε φωνήν· «Εἴδομεν αὐτόν, φησί, καὶ οὐκ εἶχεν εἶδος οὐδὲ κάλλος, ἀλλὰ τὸ εἶδος αὐτοῦ ἄτιμον, ἐκλεῖπον τὸ εἶδος αὐτοῦ παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων.»

77. Τί τῆς συμπαθείας ταύτης γένοιτ’ ἂν ἴσον, εἰ μὴ λογισμοῖς καὶ θελήσει κοινωνεῖ τοῦ πάθους τοῖς δυστυχέσιν, ἀλλ’ αὐτοῖς τοῖς πράγμασι, καὶ οὐδ’ ἀνέχεται μερίτης εἶναι τῶν δυσχερῶν, ἀλλ’ εἰς ἑαυτὸν τὸ πᾶν ἀναιρεῖται καὶ τὸν ἡμέτερον θάνατον ἀποθνῄσκει; Τούτων τῶν λόγων, εἰς τὸν τῶν ὁμοφύλων οἶκτον τί ἂν ἐπισπάσαιτο μᾶλλον;

78. Εἰ γὰρ τὸ φθάσαντας παθεῖν τῶν δυσχερῶν ὁτιοῦν, ἱλέως ἐργάζεται τοῖς ἄρτι τὰ ἴσα κακοπαθοῦσιν οἰκειουμένους τὰς συμφοράς, τί τῶν δεινῶν οὐ πεπόνθαμεν; οὐκ ἀπόπτωσιν πατρίδος τῆς ὡς ἀληθῶς ἡμετέρας; οὐ πενίαν; οὐ νόσον; οὐ τὴν ἐσχάτην μανίαν; καὶ τούτων ἀπηλλάξαμεν πάντων «διὰ σπλάγχνα ἐλέους Θεοῦ ἡμῶν». Οὐκοῦν καὶ ἡμεῖς ἐλεοῖμεν ἂν εἴ τις καθ’ ὁτιοῦν τούτων πράττει κακῶς, καὶ τὸν οἶκτον ἀποδοῖμεν τοῖς ὁμοδούλοις, οὗπερ ἡμῖν ὁ κοινὸς ὑπῆρξε Δεσπότης. Καὶ τοῦτο δηλῶν ὁ Σωτήρ, ὡς ἄρα δεῖ πρὸς τοὺς ὁμοφύλους ἡμέρως ἔχειν, εἰς παράδειγμα τὴν θείαν ἀφορῶντας φιλανθρωπείαν, «Γίνεσθε, φησίν, οἰκτίρμονες, καθὼς καὶ ὁ Πατὴρ ὑμῶν οἰκτίρμων ἐστί.»

79. Περὶ τοῦ ἕκτου μακαρισμοῦ· ὅτι ἡ τῆς καρδίας καθαρότης ἀπὸ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Τό γε μὴν καθᾶραι καρδίαν καὶ πρὸς ἁγιασμὸν τὴν ψυχὴν ἀσκῆσαι, τίνος ἀγῶνος ἢ σπουδῆς ἢ τίνων ἱδρώτων μᾶλλον ἢ τῶν ἐννοιῶν τούτων καὶ τῆς μελέτης γένοιτ’ ἂν ἔργον; ὅ γε οὐδ’ ἔργον ἄν τις εἴποι τῆς περὶ Χριστοῦ μελέτης, ἀλλ’ αὐτὴν ἄντικρυς εἶναι τὴν μελέτην, σκοπῶν ἀκριβῶς.

80. Πρῶτον μὲν γὰρ τὸ συνεῖναι τῶν λογισμῶν τοῖς ἀρίστοις, τῶν φαύλων ἐστὶν ἀφεστάναι· τοῦτο δέ ἐστι, τὴν καρδίαν καθαρὸν εἶναι. Διττῆς γὰρ ἡμῖν τῆς ζωῆς καὶ τῆς γεννήσεως οὔσης, τῆς μὲν πνευματικῆς, τῆς δὲ σαρκικῆς, καὶ τῷ μὲν σώματι τοῦ πνεύματος οἷς ἐπιθυμεῖ πολεμοῦντος, τοῦ σώματος δὲ κατὰ τοῦ πνεύματος ἱσταμένου, τἀναντία σπείσασθαι καὶ συνελθεῖν ἀμήχανον ὄν, ὁποτέρα τῶν ἐπιθυμιῶν τῇ μνήμῃ κρατήσει τῶν λογισμῶν, ὡς ἐκβαλεῖ τὴν ἑτέραν παντί που δῆλον.

81. Ἔπειτα καθάπερ τῆς σαρκικῆς ζωῆς καὶ τῆς γεννήσεως ἡ μνήμη καὶ τὸ τοιοῖσδε τὸν νοῦν προσέχειν τὴν κάκιστ’ ἀπολουμένην ἐπιθυμίαν καὶ τὸν ἐκεῖθεν ἐντίθησι μολυσμόν, τὸν ἴσον τρόπον καὶ τὴν τοῦ λουτροῦ γέννησιν καὶ τὴν κατάλληλον τῇ γεννήσει τροφήν, καὶ τἄλλα δὴ τὰ τῆς καινῆς ζωῆς, τῇ συνεχεῖ μνήμῃ τὴν ψυχὴν κατασχόντα, τὴν ἐπιθυμίαν εἰκός ἐστιν ἀπὸ τῆς γῆς ἐπ’ αὐτὸν ἄγειν τὸν οὐρανόν.

82. Περὶ τοῦ ἑβδόμου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ εἰρηνοποιεῖν ἀπὸ τῆς εἰρημένης κατορθοῦται μελέτης. Ἐπεὶ δὲ Χριστός ἐστιν «ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἕν, καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας, τὴν ἔχθραν ἐν τῇ σαρκί», ᾧ τῆς εἰρήνης ἕνεκα τὰ πάντα ἐπενοήθη, τί πρὸ τῆς εἰρήνης ἂν εἴη, τοῖς μελέτην ψυχῆς καὶ νοῦ σπουδὴν τἀκείνου ποιησαμένοις; Αὐτοί τε γὰρ διώξουσι τὴν εἰρήνην, ᾗ κελεύει Παῦλος, ὡς οὐδὲν ἄλλο, καὶ τοῖς ἄλλοις ἡγήσονται τοῦ πράγματος καὶ λύσουσι μῖσος ἀνόνητον καὶ παύσουσιν εἰκῇ πολεμοῦντας, εἰδότες εἰρήνην οὕτω τίμιον ὥστε τὸν Θεὸν αὐτὸν ἐπὶ τῷ ταύτην ἀνθρώποις ὠνήσασθαι καταλαβόντα τὴν γῆν, καὶ πλούσιον ὄντα καὶ πάντων Κύριον, μηδὲν εὑρεῖν ἄξιον τοῦ χρήματος, ἀλλ’ αὐτὸ τὸ αἷμα καταβαλεῖν.

83. Ἐπεὶ γὰρ τῶν ἤδη γεγενημένων καὶ ὄντων οὐδὲν ἑώρα τῆς ζητουμένης εἰρήνης καὶ τῶν διαλλαγῶν ὅπερ ἂν ἀντίρροπον ἦν, ἄλλην καινὴν ἔκτισε κτίσιν, αἷμα ἑαυτῷ, καὶ τοῦτο δοὺς διαλλακτὴς ἦν εὐθὺς καὶ ἄρχων εἰρήνης. Οἱ τοίνυν τὸ αἷμα ἐκεῖνο προσκυνοῦντες, τί ποτ’ ἂν κατορθοῦν ἄλλο ζητοῦντες τὰ ἑαυτῶν ἡγήσονται πράττειν, ἢ διαλλαγῶν καὶ εἰρήνης ἀνθρώποις ὄντες τεχνῖται;

84. Περὶ τοῦ ὀγδόου καὶ ἐνάτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ ὑπομένειν διωκομένους καὶ ὑβριζομένους ἕνεκεν δικαιοσύνης καὶ τοῦ Χριστοῦ διὰ τῆς μελέτης ταύτης κατορθοῦται. Εἰ δὲ τὴν καθόλου δικαιοσύνην, λέγω τὴν ἀρετήν, ἡλίκον ἐστὶν ἀγαθόν, καὶ οἷον αὐτῇ σύνεστι κάλλος, ἐπὶ τοῦ ἤθους μόνου πάρεστιν ἰδεῖν τοῦ Σωτῆρος, ἅτε μόνου τῶν ἐναντίων αὐτὸ καθαρὸν παντελῶς ἐπιδειξαμένου—καὶ γὰρ ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ ὁ τοῦ κόσμου ἄρχων ἐλθὼν εὗρεν οὗ διῶξαι δυνήσεται τὴν θείαν ἐκείνην ψυχήν, οὐδ’ ἐν ᾧ μέμψαιτο τὴν ὥραν, βασκάνοις περισκοπῶν ὀφθαλμοῖς— τὸν μὲν εἰς τὸν Χριστὸν καὶ τὴν ἀρετὴν ἔρωτα, δῆλον ὡς οὐδὲν ἄλλο ποιοῦντας ἢ μηχανωμένους ἢ τὰ Χριστοῦ μελετῶντας, ἔστι λαβεῖν· οὕτω γὰρ περιέσται καὶ τὸ τῆς ἀρετῆς καὶ τὸ τοῦ Σωτῆρος κάλλος καταμαθεῖν, καταμαθοῦσι δὲ καὶ φιλεῖν, ὡς αἴτιον ὂν πανταχοῦ τοῦ φιλεῖν τὸ καταμαθεῖν· ἐπεὶ καὶ τὴν Εὖαν ὁ τοῦ ξύλου καρπὸς καὶ ταῦτα ἀπειρημένου, τοῦτον εἶλε τὸν τρόπον· «Κατενόησε γάρ, φησίν, ὡς ὡραῖος ἦν εἰς ὅρασιν καὶ καλὸς εἰς βρῶσιν».

85. Περὶ τοῦ δεκάτου μακαρισμοῦ· ὅτι τὸ χαίρειν ὑπὲρ ἀρετῆς καὶ τοῦ Χριστοῦ διωκομένους καὶ ὑβριζομένους, ἀπὸ τῆς εἰρημένης περιγίνεται μελέτης. Ἔρωτα δὲ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς οὕτω λαβόντας, καὶ διωγμῶν ὑπὲρ αὐτῶν εἰκὸς ἀνασχέσθαι καὶ φυγεῖν ἑλέσθαι δεῆσαν καὶ τὰ δεινότατα πάντων ἀκοῦσαι καὶ τοῦτο χαίροντας, ὡς δὴ μεγίστων καὶ καλλίστων αὐτοῖς γερῶν ἀποκειμένων ἐν οὐρανοῖς.

86. Ὁ γὰρ περὶ τὸν ἀθλοθέτην τῶν ἀγωνιζομένων ἔρως, καὶ τοῦτο δύναται καὶ περὶ τῶν μήπω φαινομένων ἄθλων ποιεῖ πιστεύειν αὐτῷ, καὶ βεβαίας εἰς τὸ μέλλον ἐπὶ τοῦ παρόντος ἔχειν ἐλπίδας. Οὕτω τὰ Χριστοῦ τοὺς ἑκάστοτε λογιζομένους καὶ μελετῶντας καὶ μετρίους εἶναι ποιεῖ καὶ τῆς ἀνθρωπείας ἐπιγνώμονας ἀσθενείας ὥστε πενθεῖν, καὶ πρᾴους ἀποδείκνυσι καὶ δικαίους καὶ φιλανθρώπους καὶ σώφρονας καὶ διαλλαγῶν ἀνθρώποις ἐργάτας, καὶ οὕτω Χριστοῦ καὶ τῆς ἀρετῆς περιεχομένους ὥστε ὑπὲρ αὐτῶν οὐκ ἀνέχεσθαι μόνον, ἀλλὰ καὶ χαίρειν ὑβριζομένους καὶ ἥδεσθαι διωκομένους.

87. Καὶ ὅλως τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν καὶ ὅθεν ἐστὶ μακαρίους γενέσθαι τῶν ἐννοιῶν ἀπολαύειν ἔξεστι τούτων, καὶ οὕτω τηρῆσαι μὲν ἐν τῷ ἀγαθῷ τὴν γνώμην, τὴν δὲ γιγνομένην ὥραν καλὴν ἐργάσασθαι τὴν ψυχήν, καὶ τὸν ἀπὸ τῶν μυστηρίων φυλάξαι πλοῦτον καὶ τὸν βασιλικὸν μὴ ῥῆξαι μηδὲ ῥυπᾶναι χιτῶνα.

88. Διὰ τοῦτο καθάπερ τὸ νοῦν ἔχειν καὶ λόγῳ χρῆσθαι, τῆς τῶν ἀνθρώπων φύσεως ἴδιον, οὕτω τὰ Χριστοῦ θεωρεῖν ἔργον εἶναι χρὴ νομίζειν τοῦ λογισμοῦ· μάλιστα μὲν ὅτι τὸ παράδειγμα πρὸς ὃ δεῖ βλέπειν ἀνθρώπους, ἄν τέ τι δέῃ πράττειν ἐφ’ ἑαυτῶν αὐτούς, ἄν τε τοῖς ἄλλοις τῶν δεόντων ἡγεῖσθαι, μόνος ἐστὶν Ἰησοῦς, ὃς καὶ τῶν ἰδίων ἕνεκα καὶ τῆς πολιτείας, πρῶτος καὶ μέσος καὶ τελευταῖος τὴν ἀληθινὴν ὑπέδειξεν ἀνθρώποις δικαιοσύνην.

89. Ἔπειτα καὶ γέρας ἐστὶν ὁ αὐτὸς καὶ στέφανος, ὃν δεῖ λαβεῖν ἀγωνισαμένους. Οὐκοῦν εἰς ἐκεῖνον ὁρᾶν δεῖ, καὶ τἀκείνου σκοπεῖν ἀκριβῶς καὶ ὡς ἔνεστι πειρᾶσθαι καταμανθάνειν, ἵν’ εἰδῶμεν ὡς δεῖ πονεῖν. Τὰ γὰρ ἆθλα τοῖς ἀθληταῖς μετρεῖ τοὺς ἀγῶνας, καὶ ταῦτα ἀποσκοποῦντες τοὺς πόνους φέρουσι, τοσοῦτον εἰσάγοντες καρτερίας ὅσον ἐκεῖνα κάλλους ἔγνωσαν ἔχειν.

90. Παρὰ πάντα δὲ ταῦτα, τίς οὐκ οἶδεν ἀνθ’ ὧν ἡμᾶς αὐτὸς ἐκτήσατο μόνος, τοῦ αἵματος πριάμενος, ὡς οὐκ ἔστιν ἄλλος ᾧ χρὴ δουλεύειν καὶ πρὸς ὃν δεῖ χρήσασθαι ἡμῖν αὐτοῖς, καὶ σώμασι καὶ ψυχαῖς, καὶ ἔρωτι καὶ μνήμῃ, καὶ τῇ κατὰ νοῦν ἐνεργείᾳ. Διὰ τοῦτο καὶ Παῦλος «Οὐκ ἐστέ, φησίν, ἑαυτῶν· τιμῆς γὰρ ἠγοράσθητε.»

91. Καὶ γὰρ διὰ τὸν καινὸν ἄνθρωπον ἀνθρώπου φύσις συνέστη τὸ ἐξ ἀρχῆς, καὶ νοῦς καὶ ἐπιθυμία πρὸς ἐκεῖνον κατεσκευάσθη· καὶ λογισμὸν ἐλάβομεν ἵνα τὸν Χριστὸν γινώσκωμεν, ἐπιθυμίαν ἵνα πρὸς ἐκεῖνον τρέχωμεν· μνήμην ἔσχομεν ἵνα ἐκεῖνον φέρωμεν· ἐπεὶ καὶ δημιουργουμένοις, αὐτὸς ἀρχέτυπον ἦν.

92. Οὐ γὰρ ὁ παλαιὸς τοῦ καινοῦ, ἀλλ’ ὁ νέος Ἀδὰμ τοῦ παλαιοῦ παράδειγμα. Εἰ γὰρ καὶ καθ’ ὁμοιότητα τοῦ παλαιοῦ τὸν νέον λέγεται γεγενῆσθαι, ἀλλὰ διὰ τὴν φθορὰν ἧς ἀπήρξατο μὲν ἐκεῖνος, ἐκληρονόμησε δὲ οὗτος, ὡς ἂν τὴν τῆς φύσεως ἀρρωστίαν τοῖς παρ’ ἑαυτῷ φαρμάκοις ἀνέλῃ, καί, ᾗ φησι Παῦλος, «καταποθῇ τὸ θνητὸν ὑπὸ τῆς ζωῆς».

93. Ὡς ἕνεκά γε τῆς φύσεως αὐτῆς ἀρχέτυπον ὁ παλαιὸς Ἀδὰμ ἡμῖν ἂν εἴη, τοῖς πρότερον ἐκεῖνον ἐπισταμένοις· ᾧ δὲ πάντα πρὶν εἶναι πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν, ὁ πρεσβύτερος τοῦ δευτέρου μίμημα, καὶ κατὰ τὴν ἰδέαν ἐκείνου καὶ τὴν εἰκόνα πέπλασται μέν, οὐκ ἔμεινε δέ· μᾶλλον δὲ ὡρμήθη μὲν πρὸς ἐκείνην, οὐ κατείληφε δέ. Ὅθεν καὶ τὸν νόμον ἐδέξατο μὲν ἐκεῖνος, ἔσωσε δὲ οὗτος· καὶ τὴν ὑπακοὴν ἀπῃτήθη μὲν ὁ παλαιός, ἀπέδωκε δὲ ὁ νέος «μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ», φησὶ Παῦλος· καὶ ὁ μὲν παρανομῶν δῆλος ἦν, ὧν δέον ἄνθρωπον ἔχειν ἀτελῶς ἔχων· οὐ γὰρ παρῄει τὴν φύσιν ὁ νόμος ὃν ὑπερβάντα κολάζειν δίκαιον ἦν, ὁ δὲ τέλειος ἐν ἅπασιν ἦν, καί· «Τετήρηκα, φησί, τὰς ἐντολὰς τοῦ Πατρός μου.»

94. Καὶ ὁ μὲν τὴν ἀτελῆ ζωὴν εἰσήνεγκεν, ἣ μυρίων δεῖται βοηθημάτων· ὁ δὲ τῆς τελεωτάτης, λέγω δὴ τῆς ἀθανάτου, πατὴρ ἐγένετο τοῖς ἀνθρώποις. Καὶ πρὸς τὴν ἀθανασίαν ἡ φύσις ἠπείγετο μὲν ἐξ ἀρχῆς, ἀφίκετο δὲ ὕστερον ἐπὶ τοῦ Σωτῆρος σώματος, ὅπερ αὐτὸς εἰς τὴν ἀθάνατον ζωὴν ἀπὸ τῶν νεκρῶν ἀναστήσας, ἡγεμὼν ὑπῆρξε τῆς ἀθανασίας τῷ γένει. Καὶ ἵνα τὸ πᾶν εἴπω· τὸν ἀληθινὸν ἄνθρωπον καὶ τέλειον, καὶ τρόπων καὶ ζωῆς καὶ τῶν ἄλλων ἕνεκα πάντων, πρῶτος καὶ μόνος ἔδειξεν ὁ Σωτήρ.

95. Εἴ γε τοῦτό ἐστιν ὡς ἀληθῶς ὅρος ἀνθρώπου πρὸς ὃ βλέπων ἔσχατον ἔπλαττεν αὐτὸν ὁ Θεός, λέγω δὴ τὸν βίον τὸν ἀκήρατον, ἐπειδὰν φθορᾶς μὲν ᾖ καθαρὸν αὐτῷ τὸ σῶμα, γνώμη δὲ πάσης ἁμαρτίας ἀπηλλαγμένη· ἐνταῦθα γὰρ τέλειον ἂν εἴη τὸ κατ’ αὐτόν, ὅταν ὁ δημιουργὸς αὐτὸν ἃ δεῖν ᾠήθη πάντα ἐργάσηται, ἐπεὶ καὶ ἀγάλματος ἀποκαθίσταται κάλλος τῇ τελευταίᾳ τοῦ τεχνίτου χειρί· εἰ τοίνυν ὁ μὲν πολλοῦ τινος ἐδέησεν εἶναι τέλειος, ὁ δ’ ἦν ἐν ἅπασι, καὶ τῆς τελειότητος τοῖς ἀνθρώποις μετέδωκε καὶ τὸ γένος ἅπαν εἰς ἑαυτὸν ἥρμοσεν, πῶς οὐ τὰ δεύτερα τῶν προτέρων παραδείγματα, καὶ τὸν μὲν ἀρχέτυπον εἶναι χρὴ νομίζειν, τὸν δὲ ἐκεῖθεν εἰλῆφθαι; Τῶν γὰρ ἀτοπωτάτων πρὸς τὰ ἀτελῆ τὰ τελεώτατα πάντων ἐπείγεσθαι νομίζειν, καὶ τοῖς βελτίοσι παραδείγματα προκεῖσθαι τὰ χείρω, καὶ τοὺς τυφλοὺς ἡγεῖσθαι τοῖς βλέπουσιν.

96. Οὐ γὰρ ὅτι τὸν χρόνον πρότερα ἐκεῖνα δίκαιον ἂν εἴη θαυμάζειν, ἀλλ’ ὅτι τέλεια ταῦτα, τῶν ἀτελῶν ἀρχὰς εἶναι προσῆκε πιστεύειν, ἐκεῖνο ἐνθυμουμένους ὅτι καὶ πρὸς τὴν ἀνθρώπου χρείαν, πολλὰ κατεσκεύασται μέν, πρότερα δέ, καὶ ὁ πάντων τούτων κανὼν ἄνθρωπος ὕστατος ἁπάντων τῆς γῆς ἐξελήλυθεν.

97. Εἶεν. Ὑπὲρ τούτων τοίνυν ἁπάντων καὶ φύσει καὶ γνώμῃ καὶ λογισμοῖς ἄνθρωπος πρὸς τὸν Χριστὸν ἵεται, οὐ διὰ τὴν θεότητα μόνον, ἣ πάντων οὖσα τυγχάνει τέλος, ἀλλὰ καὶ τῆς φύσεως ἕνεκα τῆς ἑτέρας· καὶ οὗτος μὲν τὸ κατάλυμα τῶν ἀνθρωπίνων ἐρώτων, οὗτος δὲ τρυφὴ λογισμῶν, καὶ τὸ παρὰ τοῦτον ὁτιοῦν ἢ φιλεῖν ἢ λογίζεσθαι περιφανὴς τοῦ δέοντος ἁμαρτία καὶ τῶν ἐξ ἀρχῆς ὑποτεθέντων τῇ φύσει παρατροπή.

98. Ὡς ἂν δὲ πρὸς αὐτὸν ἔχειν ἀεὶ δυνώμεθα τὴν μελέτην καὶ ταύτης ὦμεν ἑκάστοτε τῆς σπουδῆς, αὐτὸν καλῶμεν ὅσαι ὧραι τῶν λογισμῶν τὴν ὑπόθεσιν. Πάντως δὲ οὐ παρασκευῆς πρὸς τὰς εὐχὰς δεῖ τόπων οὐδὲ βοῆς ἐκεῖνον καλοῦσιν. Οὐ γὰρ ἔστιν οὗ μὴ πάρεστιν, οὐδ’ ἔστιν ὅπως μὴ σύνεστιν ἡμῖν, ὅς γε τοῖς ζητοῦσι καὶ αὐτῆς ἔγγιόν ἐστι τῆς καρδίας.

99. Ἀκόλουθον δὲ καὶ τὰ παρὰ τῶν εὐχῶν ἡμῖν ὡς ἀπαντήσει μάλα πιστεύειν, καὶ μὴ ἐνδοιάζειν ὅτι πονηροὶ τὸν τρόπον ἡμεῖς, ἀλλὰ θαρρεῖν ὅτι «χρηστὸς» ὁ καλούμενος «ἐπὶ τοὺς ἀχαρίστους καὶ πονηρούς», ὅς γε τοσοῦτον ἀπέχει τοὺς προσκεκρουκότας τῶν δούλων δεομένους περιορᾶν, ὥστε μήπω καλέσαντας μηδὲ λόγον ὁντινοῦν ἐκείνου ποιησαμένους, αὐτὸς τὴν γῆν καταλαβὼν ἐκάλεσε πρῶτος· «Ἦλθον γάρ, φησί, καλέσαι ἁμαρτωλούς.»

100. Ὁ δὲ μηδὲ βουλομένους οὕτω ζητήσας, τίς ἂν εἴη καλούμενος; καὶ εἰ μισούμενος ἐφίλησε, πῶς ἀπώσεται φιλούμενος; Ὃ καὶ δηλῶν ὁ Παῦλος, «Εἰ ἐχθροὶ ὄντες κατηλλάγημεν τῷ Θεῷ διὰ τοῦ θανάτου τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ, φησί, πολλῷ μᾶλλον καταλλαγέντες σωθησόμεθα ἐν τῇ ζωῇ αὐτοῦ.»

101. Καὶ μήν, καὶ τὸ σχῆμα τῆς ἱκεσίας ἐνθυμηθῶμεν· οὐ γὰρ ἃ φίλους εἰκὸς αἰτεῖσθαι καὶ λαμβάνειν τούτων ἀξιοῦμεν τυγχάνειν, ἀλλ’ ὧν καὶ τοῖς ὑπευθύνοις καὶ προσκεκρουκόσιν ἐφεῖται δούλοις, καὶ μάλιστα τούτοις. Οὐ γὰρ ἵνα στεφανώσῃ τὸν Δεσπότην καλοῦμεν, οὐδ’ ἵνα ἄλλην τοιαύτην τινὰ κατάθηται χάριν, ἀλλ’ ἵν’ ἐλεήσῃ· ἔλεον δὲ καὶ συγγνώμην καὶ χρέους διάλυσιν καὶ τὰ τοιαῦτα, τοῦ φιλανθρώπου δεηθῆναι καὶ δεηθέντας μὴ κεναῖς ἀπελθεῖν, εἰ μὴ τοὺς ὑπευθύνους, τίνας εἰκός, εἴ γε «μὴ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες ἰατροῦ»; Εἰ γὰρ ὅλως ἀνθρώπους νενόμισται πρὸς τὸν Θεόν, ἔλεον ἐκκαλουμένην ἀφεῖναι φωνήν, τῶν ἀξίως ἐλέου πραττόντων, τῶν ἡμαρτηκότων ἐστὶν ἡ φωνή. Καλῶμεν δὲ τὸν Θεὸν καὶ γλώττῃ καὶ γνώμῃ καὶ λογισμοῖς, ἵνα πᾶσι δι’ ὧν ἁμαρτάνομεν τὸ φάρμακον τὸ μόνον σωτήριον ἐπιθῶμεν· «Οὐ γὰρ ἔστι, φησίν, ἕτερον ὄνομα ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς.»

102. Ἀρκέσει δὲ πρὸς ταῦτα πάντα καὶ τόνον παρέξει πρὸς τὴν σπουδὴν καὶ τὴν ἐπιφυομένην ἐξελεῖ τῆς ψυχῆς ῥᾳθυμίαν, ὁ τὴν ἀνθρώπου καρδίαν στηρίζων ἀληθῶς ἄρτος, ὃς τὴν ζωὴν ἡμῖν οὐρανόθεν ἧκε κομίζων, ὃν σιτεῖσθαι δεῖ ζητεῖν ἐκ παντὸς τρόπου· καὶ τὸ δεῖπνον τοῦτο συνεχὲς ποιουμένους ἔργον, φυλάττεσθαι τὸν λιμόν· καὶ μὴ τῷ μὴ σφόδρα προσήκειν τοῖς μυστηρίοις, πλέον ἢ προσῆκε τῆς τραπέζης ἀπεχομένους, ἀσθενεστέραν καὶ χείρω τοῖς ὅλοις ἐργάσασθαι τὴν ψυχήν, ἀλλὰ περὶ τῶν ἁμαρτημάτων προσιόντας τοῖς ἱερεῦσι, τῶν καθαρσίων πίνειν αἱμάτων.

103. Πάντως δὲ οὐχ οὕτω μεγάλων ὑπεύθυνοι γενοίμεθ’ ἂν ὥστε τῆς ἱερᾶς ἀποκεκλεῖσθαι τραπέζης, ἂν τούτοις ὦμεν συντραφέντες τοῖς λογισμοῖς. Καθάπερ γὰρ τῶν ἀθεμίτων εἴ τις τὰ πρὸς θάνατον ἁμαρτάνων ἔπειτα κατατολμῴη τῶν ἱερῶν, οὕτω τοῖς μὴ τὰ τοιαῦτα νοσοῦσι τὸν ἄρτον φεύγειν οὐκ ἐν καιρῷ· τοὺς μὲν γὰρ ἔτι τῇ γνώμῃ τοῖς ἄνθραξι πολεμοῦντας εὐλαβεῖσθαι προσήκει τὸ πῦρ καὶ μὴ σύνοικον αὑτοῖς λαμβάνειν πρὶν διηλλάχθαι· τοῖς δὲ τὴν μὲν γνώμην ὀρθῶς ἔχουσιν, ἑτέρως δὲ ἀρρωστοῦσι, τοῦ ῥωννύντος χρεία φαρμάκου, καὶ δεῖ βαδίζειν παρὰ τὸν τῆς ὑγείας τεχνίτην, ὃς «τὰς ἀσθενείας ἡμῶν ἔλαβε καὶ τὰς νόσους ἐβάστασε», καὶ μὴ τὸ νοσεῖν προϊσχομένους, ὑπὲρ οὗ ζητεῖν ἔδει, φεύγειν ἰασόμενον. Τὸ γὰρ αἷμα τοῦτο ταῖς αἰσθήσεσιν ἡμῶν ἐπιτίθησι θύρας καὶ διαβαίνειν οὐδὲν ἐᾷ τῶν λυμαίνεσθαι δυναμένων· μᾶλλον δὲ τὰς θύρας ἀποσημαινόμενον, τὸν ὀλοθρευτὴν ἀπωθεῖται· καὶ Θεοῦ νεὼν ἀπεργαζόμενον εἰς ἣν ἐχέθη καρδίαν, ἄμεινον ἢ τοὺς Σολομῶντος τοίχους τὸ αἷμα τὸ τυπικόν, συστῆναι παρ’ αὐτῇ πονηρὸν οὐ συγχωρεῖ, «τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως, φησίν, ἐν τόπῳ ἁγίῳ», ἀλλὰ «τῷ ἡγεμονικῷ Πνεύματι στηρίζων» τὸν λογισμόν, ὥσπερ ηὔξατο Δαβίδ, «τῆς σαρκὸς» ὑπ’ αὐτὸν ἄγει «τὸ φρόνημα», καὶ ὁ ἄνθρωπος βαθείας ἀπολαύει γαλήνης.

104. Καὶ τί ταῦτα περὶ τοῦ μυστηρίου μηκύνω, διὰ πολλῶν πρότερον εἰρημένων οἷα ποιεῖ τοὺς τελουμένους; Ἀλλ’ ἂν οὕτω Χριστῷ συνῶμεν τῇ τελετῇ, ταῖς εὐχαῖς, τῇ μελέτῃ, τοῖς λογισμοῖς, πρὸς πᾶσαν μὲν ἀρετὴν ἀσκήσομεν τὴν ψυχήν, «φυλάξομεν δὲ τὴν παρακαταθήκην», ᾗ κελεύει Παῦλος, καὶ τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων ἡμῖν ἐντεθεῖσαν σώσομεν χάριν. Ὥσπερ γὰρ αὐτὸς μέν ἐστιν ὁ τελῶν, αὐτὸς δὲ τὰ μυστήρια, τὸν ἴσον τρόπον ὁ φυλάττων ἐν ἡμὶν ἃ δίδωσι, καὶ μένειν ἐφ’ οἷς ἐλάβομεν παρασκευάζων μόνος ἐστίν· «Ὅτι χωρὶς ἐμοῦ, φησίν, οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν».

Λόγος ἕβδομος· ὁποῖος γίνεται ὁ μεμυημένος τὴν ἀπὸ τῶν μυστηρίων χάριν φυλάξας τῇ παρ’ ἑαυτοῦ σπουδῇ.

1. Ἐπεὶ δὲ εἴρηται τίς γενόμενος ὁ μυηθεὶς καὶ τίνα τὴν ὁδὸν ἐλθὼν ἃ παρὰ τῶν μυστηρίων ἔλαβε σώσοι, σκοπεῖν ἀκόλουθον τίς γένοιτο σεσωκὼς καὶ ποταπὸς ἂν ἀποβαίη τοὺς τρόπους, τοῖς τοῦ Θεοῦ τὰ παρ’ ἑαυτοῦ προσθείς. Ἐκεῖνα μὲν γὰρ συνάγει τὴν ζωήν, ἃ τῶν προτέρων λόγων ἡμῖν χωρὶς ἑκάτερον ὑπόθεσις ἦν, τοῦτο μὲν ἡ παρὰ τῶν τελετῶν χάρις, τοῦτο δὲ ἡ πρὸς τὸ συντηρῆσαι τὸ δῶρον παρὰ τῶν δεξαμένων σπουδή. Νῦν δὲ συστᾶσαν αὐτὴν ὑπόλοιπόν ἐστιν ὁλόκληρον θεωρῆσαι, καὶ τί τὸ συναμφότερον δεῖξαι, καὶ οἷόν ἐστι τὴν ἀνθρωπίνην ἀρετὴν ἅπασαν τῇ χάριτι συνελθεῖν.

2. Τοῦτο δὲ γένοιτ’ ἄν, ἐὰν αὐτὸν τὸν ἐξ ἀμφοτέρων συγκεκροτημένον σκεψώμεθα· καθάπερ οἶμαι καὶ ὑγείαν ὅ τί ἐστι καὶ ὅσον αὐτῆς ὄφελος εἴ τις δεικνύναι ἐθέλοι, τὸν μάλιστα αὐτῆς ἀπολαύοντα ἀγαγὼν εἰς μέσον, μάλιστ’ ἂν ποιῆσαι καταφανές. Καὶ δὴ τὸν οὕτω ζήσαντα πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν στήσαντες, μανθάνωμεν αὐτοῦ τὴν εὐεξίαν καὶ τὴν ὥραν, πανταχόθεν περισκοποῦντες· σκεψόμεθα δὲ τῶν μὲν ἄλλως αὐτὸν κοσμούντων οὐδέν, οὐδ’ εἰ θαύμασι λάμπει καὶ τοιαύτην εἴληφε χάριν· ἀλλ’ αὐτὸν τοῦτον καθαρῶς καὶ τὸν οἴκοι κόσμον τὴν τῆς ψυχῆς ἀρετήν. Ἐκείνως μὲν γὰρ εἰκάσαι τις ἂν τὸν σπουδαῖον, καὶ τοῦτ’ αὐτὸ μόνον ἀρετῆς ἂν εἴη τεκμήριον· τὸ δ’ αὐτῶν πειρᾶσθαι τῶν τρόπων, αὐτόν ἐστι γινώσκειν τὸν ἄνθρωπον.

3. Τί οὖν δεῖ, παρὸν αὐτόθεν μανθάνειν, τεκμαίρεσθαι καὶ σημεῖα ζητεῖν, ὅταν αὐτῶν ἐξῇ τῶν πραγμάτων ἅπτεσθαι; καίτοι οὐδὲ σημεῖον τοῦτο γένοιτ’ ἂν ἀποχρῶν ἀρετῆς. Οὔτε γὰρ πᾶσι ταῦτα τοῖς σπουδαίοις ἀκολουθεῖ, οὔθ’ οἷς ὑπῆρξεν, ἐργάται πάντες εἰσὶν ἀρετῆς. Καὶ γὰρ πολλοὶ τῶν μεγάλα παρὰ Θεῷ δυνηθέντων οὐδὲν ἐπεδείξαντο τοιοῦτον, καὶ αὖθις τῶν πονηρῶν ἐνίους ἐδέησε τοιαῦτά ποτε δυνηθῆναι· καὶ τὸν Χριστὸν καλοῦσιν οὐδὲν ἀμήχανον ἦν, οὐ τῶν τρόπων τοῦτο διδόντων ἀλλ’ ἵν’ ὁ καλούμενος φανῇ.

4. Καὶ διὰ τοῦτο τῆς μὲν ἀρετῆς ἕνεκα καὶ τελεταὶ καὶ πᾶς πόνος, πρὸς δὲ τὴν δύναμιν ἐκείνην οὐδεὶς οὐδὲν ἐμηχανήσατο τῶν ἐπισταμένων ὡς δεῖ πονεῖν. Καὶ τί λέγω; Μὴ παρόντων οὐδένα πόθον ἔλαβον οὐδ’ ἐζήτησαν ὧν παρόντων οὐδὲ χαίρειν ἔξεστι. «Μὴ χαίρετε γάρ, φησίν, ὅτι τὰ πνεύματα ὑμῖν ὑποτάσσεται, χαίρετε δὲ ὅτι τὰ ὀνόματα ὑμῶν ἐγράφη ἐν τοῖς οὐρανοῖς.» Ὃ τοίνυν μήτε ποιεῖ τὴν ἀρετὴν μήτε γοῦν δύναται μηνῦσαι παροῦσαν, περίεργον εἴ τις ἐκείνην ζητῶν τοῦτο πολυπραγμονεῖ. Ἀλλ’ οὐδ’ εἰ θεωριῶν τινων ἀπολαύοι καὶ ἀποκαλύψεων τυγχάνει καὶ τὰ μυστήρια πάντα οἶδεν, ἀπὸ τούτων αὐτὸν εἰσόμεθα καὶ θαυμάσομεν. Καὶ ταῦτα γὰρ ἐνίοτε ἀκολουθεῖ τοῖς ἐν Χριστῷ ζῶσιν, οὐ συνίστησιν οὐδ’ ἐργάζεται τὴν ζωήν· ὥστε μηδὲν πλέον εἰς ἀρετὴν εἶναι τῷ πρὸς ταῦτα μόνον ὁρῶντι. Καὶ τοῦτο δείκνυσιν ὁ μακάριος Παῦλος, ἐν οἷς Κορινθίοις γράφων· «Ἐὰν εἰδῶ, φησί, τὰ μυστήρια πάντα καὶ ἔχω πᾶσαν τὴν γνῶσιν, ἀγάπην δὲ μὴ ἔχω, οὐδέν εἰμι καὶ γέγονα χαλκὸς ἠχῶν ἢ κύμβαλον ἀλαλάζον.»

5. Ὅθεν τἄλλα παραδραμόντες, εἰς αὐτὴν ἴδωμεν τὴν θέλησιν τῆς ψυχῆς, ἐν ᾗ καὶ χρηστότης συνέστηκεν ἀνθρώπου καὶ πονηρία, καὶ τὸ ἀληθῶς ὑγιαίνειν καὶ τὸ νοσεῖν, καὶ καθόλου ζῆν ἢ τεθνάναι, ἣν τὸ ἀγαθὴν εἶναι καὶ πρὸς Θεὸν μόνον ἔχειν, ἡ μακαρία ἐστὶ ζωή.

6. Τοῦτο γὰρ καὶ μυστηρίων καὶ μελέτης ἔργον ἀνθρώπου, τὴν γνώμην μόνου γενέσθαι τοῦ ὡς ἀληθῶς ἀγαθοῦ. Καὶ γὰρ τῆς τοῦ Θεοῦ περὶ τὸ γένος ἐπιμελείας ἁπάσης, ἐκεῖνο μόνον τέλος ἔστιν ἰδεῖν· καὶ πρὸς τοῦτο πᾶσα μὲν ἀγαθῶν ἐπαγγελία φέρει, πᾶσα δὲ κακῶν ἀπειλή· καὶ τούτου χάριν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον ἡμῖν ᾠκοδόμησε τοῦτον καὶ νόμους ἔθηκε· καὶ μυρίοις μὲν ἧσεν ἀγαθοῖς, πολλοῖς δὲ μετῆλθεν ἀνιαροῖς, ἵν’ εἰς ἑαυτὸν ἐπιστρέψῃ καὶ πείσῃ θέλειν αὐτὸν καὶ μόνον φιλεῖν.

7. Τοῦτο δὲ δῆλον ἐξ ὧν ταύτην μόνην παρ’ ἡμῶν ὑπὲρ ὧν εὖ πεποίηκεν ἀπαιτεῖ τὴν φοράν, τὸ ἀγαθὸν βούλεσθαι καὶ τὴν γνώμην εἶναι χρηστούς. Καὶ μαρτυροῦσι μὲν ἐντολαὶ πᾶσαι, μαρτυροῦσι δὲ παραινέσεις, καὶ ἁπλῶς λόγος ἅπας ἀνθρώποις ὄφελος ἔχων εἰς τοῦτο φέρων. Καὶ γὰρ πλεονεξίαν ἀναιρῶν καὶ σωμάτων ἐπιθυμίαν κολάζων καὶ θυμὸν ἄγχων καὶ μνησικακίαν ἐκβάλλων, οὐδὲν ἢ γνώμης χρηστότητα καὶ ἐπιείκειαν ἀπαιτεῖ. Καὶ αὖθις ἡ ἐν πνεύματι πτωχεία καὶ τὸ πενθεῖν καὶ τὸ ἐλεεῖν καὶ τὸ πρᾷον εἶναι καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον ἃ τοὺς κατορθοῦντας ὁ Χριστὸς ἐκάλεσε μακαρίους, ἀτεχνῶς ἔργα θελήσεως.

8. Ἔτι δὲ τὸ συνθέσθαι τοῖς ὀρθοῖς τῶν δογμάτων καὶ περὶ Θεοῦ τὰ ὄντα πιστεῦσαι, τῶν εὐγνωμόνων γίνεται· καὶ καθόλου τῆς ἀγάπης ἕνεκα πάντα φησὶν ὁ Θεὸς τεθῆναι τὸν νόμον, ἡ δὲ ἀγάπη τῆς γνώμης ἐστὶν ἀρετή. Ὅτε τοίνυν μετὰ πᾶσαν παιδείαν καὶ πρόνοιαν, θελήσεως ἡμᾶς ὁ Θεὸς εἰσπράττει καρπούς, δῆλός ἐστιν εἰς ἐκείνην ἅπαντα σπείρων καὶ πᾶσαν ἐν αὐτῇ καταβαλλόμενος τὴν εἰς τἀγαθὸν δύναμιν καὶ παρασκευήν. Οὐκοῦν καὶ τὸ βάπτισμα διὰ τοῦτο δέδωκε καὶ τἄλλα ἡμᾶς ἐτέλεσεν, ἵν’ ἃ προσῆκεν ἀγαθὴν ποιήσῃ τὴν γνώμην, καὶ πᾶσα τῶν μυστηρίων ἡ δύναμις καὶ ἡ καινὴ ζωὴ παρ’ αὐτῇ.

9. Ὅλως δὲ τί ποτε ἡμῖν αἱ τελεταὶ δύνανται; Πρὸς τὸν μέλλοντα βίον παρασκευάζουσι· «Δυνάμεις γάρ εἰσι τοῦ μέλλοντος αἰῶνος», ᾗ φησι Παῦλος.

10. Τί δέ ἐστιν ᾧ μόνῳ παρασκευαζόμεθα; Τὸ τηρῆσαι τὰς ἐντολὰς τοῦ στεφανοῦν καὶ κολάζειν ἐπὶ τοῦ μέλλοντος δυναμένου· τοῦτο γὰρ τὸν Θεὸν αὐτὸν ἡμῖν εἰσοικίζει. «Ὁ γὰρ ἀγαπῶν με, φησί, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει καὶ ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλευσόμεθα καὶ μονὴν παρ’ αὐτῷ ποιήσομεν.»

11. Τὸ δὲ σῶσαι τοὺς νόμους τῆς γνώμης ἅπαν ἐστί. Καὶ γὰρ ἆθλα κεῖται τοῖς αἰδεσθεῖσι τὸν νομοθέτην, καθάπερ τιμωρίαι τοῖς ὑπερόπταις· τὸ δὲ τοιοῦτον ἐθελούσιον, τοῦτο γάρ ἐστι τῆς ψυχῆς τὸ μέρος τὸ τὰς εὐθύνας δεχόμενον πανταχοῦ, καὶ τῶν παντάπασιν ἀκουσίων οὔτε στέφανον οὔτε τιμωρίαν εὕροι τις ἄν. Οὐκοῦν εἰ τὴν γνώμην ἀναπτύξομεν τοῦ κατὰ Θεὸν ζῶντος, ἐν αὐτῇ λάμπουσαν εὑρήσομεν τὴν μακαρίαν ζωήν.

12. Ὡσὰν δὲ πᾶσαν αὐτῆς εἰδῶμεν τὴν δύναμιν, ἐπ’ αὐτῆς αὐτὴν σκεψόμεθα τῆς ὑπερβολῆς, καθάπερ καὶ σώματος ἰσχὺν ἐπὶ τῆς ἀκμῆς.

13. Ὑπερβολὴ δὲ θελήσεως, ἡδονὴ καὶ λύπη, τὸ μὲν προσιεμένης ὁτιοῦν, ἐκεῖνο δὲ ἐκτρεπομένης. Ὅθεν ἐν τούτοις ὁ ἄνθρωπος ὅ τί ἐστι φαίνεται καὶ ταῦτα τὸν ἑκάστου δείκνυσι τρόπον καὶ τοὺς πονηροὺς διΐστησι τῶν χρηστῶν. Καὶ οὕτω διττὸς ὁ τῶν ἀνθρώπων γίνεται βίος· τῶν μὲν πονηρῶν αἰσχροῖς καὶ ματαίοις, τῶν δὲ ἀγαθῶν χαιρόντων τοῖς ἀγαθοῖς· καὶ τῶν μὲν τοῖς δοκοῦσιν ἀηδέσι, τῶν δὲ τοῖς ὡς ἀληθῶς κακοῖς ἀχθομένων. Καὶ οὐ πονηρία καὶ χρηστότης μόνον, ἀλλὰ καὶ ῥᾳστώνη βίου καὶ δυσκολία καὶ τὸ δυστυχεῖν καὶ τὸ πράττειν εὖ, ἀπὸ τούτων κρίνεται.

14. Οἷς τοίνυν περὶ ζωῆς μακαρίας ὁ λόγος, πῶς οὐκ ἀναγκαία τούτων ἡ θεωρία παρ’ οἷς καὶ τὸ τῆς ζωῆς εἶδος ἁπλῶς καὶ τὴν εὐδαιμονίαν ἔστι μαθεῖν; Ἐπεὶ δὲ ἡδονῆς ἡ λύπη προτέρα, καθόσον ἐκείνου τοῦτο καρπός  -«Παρακληθήσονται γάρ, φησίν, οἱ πενθοῦντες»-, εἰκός ἐστι καὶ τὸν περὶ ταύτης λόγον ἡγήσασθαι.

15. Ἄλλως τε, τὸ μὲν οἷς προσῆκόν ἐστιν ἄχθεσθαι, φεύγειν ἐστὶ τὸ κακόν· τό γε μὴν χαίρειν δεόντως, ὁ πρὸς τἀγαθόν ἐστι δρόμος· ἐκεῖνο δὲ τούτου τῇ προόδῳ δεύτερον· «Ἔκκλινον γάρ, φησιν, ἀπὸ κακοῦ καὶ ποίησον ἀγαθόν».

16. Εἴρηται μὲν οὖν κἀν τοῖς ἔμπροσθεν λόγοις περὶ τῆς κατὰ Θεὸν λύπης, ὧν ὑπόθεσις ἃ λογιζομένους ἔνι πενθεῖν, ἀλλ’ ἐπ’ ἄλλα βλέπουσι, καὶ διὰ τοῦτο πρὸς ἅπαν ὃ προσήκει τῷ πάθει μὴ δυνηθεῖσι. Νῦν δὲ θεωρῆσαι δεῖ, Θεὸς δὲ ἄγοι τὸν λόγον, τί τέ ἐστιν ὃ λυπήσει τὸν σπουδαῖον, καὶ τίνα τρόπον, καὶ τἄλλα δήπουθεν ἐν οἷς πᾶσα τῆς ἐπαινουμένης λύπης πρὸς τὴν πονηρὰν ἡ διαφορά.

17. Ὅτι μὲν οὖν οἷς δεῖ καὶ πῶς δεῖ ἀκόλουθον τὸν ἐν Χριστῷ ζῶντα λυπεῖσθαι, πᾶσίν ἐστι φανερόν· τίνα δὲ τὰ δέοντα, καὶ τίς ὁ τρόπος ὁ προσήκων, καὶ τῶν τοιούτων, οὐ πᾶσι δήλων καθισταμένων, ἡ σκέψις οὐ μάτην γένοιτ’ ἂν ἡμῖν ὅση δυνατή. Ἡ μὲν οὖν λύπη τοῦ μίσους ἐξήρτηται, τὸ δὲ μῖσος, τοῦ λόγου τῆς πονηρίας. Καὶ γὰρ ἀποστρεφόμεθα μὲν ὃ δοκοῦμεν εἶναι πονηρόν· οἷς δέ τις ἐχθρῶς ἔχει καὶ πρὸς ἃ δυσχεραίνει, τούτοις ἀνιᾶται παροῦσιν· ὅθεν ὁ ζῶν ὀρθῶς καὶ τῆς ἀληθινῆς φιλοσοφίας ἐπειλημμένος οἶδε μὲν πρῶτον ὅπερ ἐστὶ κακὸν ἀληθῶς, οἶδε δὲ ὃ χρὴ μισεῖν, ἀνιᾶται δὲ οἷς ἄχθεσθαι δεῖ.

18. Διὰ τοῦτο ζητῶμεν τί τὸ ὡς ἀληθῶς ἀνθρώπῳ κακόν. Πολλῶν τοίνυν καὶ παντοδαπῶν ὄντων ἃ τοὔνομα δέχεται τοῦτο, καὶ τῶν μὲν ἀνθρώποις ἐν κοινῷ πᾶσι, τῶν δ’ ἐνίοις ὄντων δυσχερῶν, οὐδὲν οἷον ἡ τῆς ψυχῆς πονηρία καὶ τὸ τὴν γνώμην νοσεῖν.

19. Καὶ γὰρ καὶ ἀέρων φθοραὶ καὶ ὡρῶν ἀταξίαι καὶ χωρῶν ἀφορίαι καὶ γῆς διαστάσεις καὶ σεισμοὶ καὶ λοιμοὶ καὶ αὖθις πενία καὶ νόσος καὶ ὕβρις καὶ δεσμωτήριον καὶ πληγαὶ καὶ τῶν τοιούτων ἕκαστον, αὐτὸ μὲν ἂν εἴη κακόν, ἀνθρώπῳ δὲ κακὸν οὐδαμῶς. Ταῦτα μὲν γὰρ τοῖς ἔξω λυμαίνεται καὶ σώματος καὶ κτημάτων οὐδὲν περαιτέρω χωρεῖ. Ὁ δὲ ἄνθρωπος οὔτε τὸ σῶμά ἐστιν ἵνα νοσοῦντος αὐτὸς νοσῇ, οὔτε πολλῷ μᾶλλον τῶν ἃ δεῖ τῷ σώματι χορηγούντων, ὧν ἀφῃρημένων εἰς αὐτὴν βεβλάφθαι τὴν ἀνθρωπότητα δεήσει. Καὶ μὴν οὐδ’ αἱ τῶν πολλῶν ψῆφοι τὸν ἄνθρωπον πλάττουσιν, ὅπως ᾖ χείρων εἴ τις περὶ αὐτοῦ τὰ χείρω γινώσκει. Καὶ γὰρ εἰ τοῦτο θήσομεν, δεήσει καὶ κακῶς πράττειν καὶ βέλτιον ἔχειν κατὰ ταὐτόν, καὶ πονηρὸν μὲν εἶναι καὶ χρηστόν, ἄθλιον δὲ καὶ μακάριον τὸν αὐτόν, ἔστιν ἐφ’ ὧν τῶν μὲν ταῦτα, τῶν δ’ ἐκεῖνα ψηφιζομένων.

20. Εἰ δ’ ἔστιν ὡς ἀληθῶς ἄνθρωπος ἡ γνώμη καὶ τὸ λογίζεσθαι, ὧν τῶν ἄλλων οὐδὲν αὐτῷ κοινωνεῖ, τοῦτο μὲν ἀρετὴν ἀνθρώπου, τοῦτο δὲ κακίαν δύναται φέρειν· καὶ τὸ δυστυχεῖν ἂν εἴη κατὰ ταῦτα καὶ τὸ πράττειν καλῶς καὶ τὸ νοσεῖν καὶ τὸ ὑγιαίνειν καὶ τὸ στένοντα ζῆν καὶ τὸ τρυφᾶν, τὰ μὲν παρατραπέντων ἐκείνων, τὰ δ’ ἐν οἷς ἔδει μενόντων.

21. Ἐπεὶ δὲ παρατροπὴ μὲν λογισμοῦ τὸ ψεῦδος, τῆς δὲ γνώμης τὸ πονηρόν, ζητεῖν ὑπόλοιπον τίνι τούτῳ σαφεῖ τεκμηρίῳ ἑκατέρας εἰσόμεθα τὴν παρατροπήν. Πολλῶν δὲ γενομένων, τὸ πάντων ἱκανώτατον, ἡ κρίσις αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ· καὶ ἀγαθὸν μὲν καὶ ἀληθὲς ὅπερ ἐκείνῳ δοκεῖ, φαῦλον δὲ καὶ ψεῦδος ὃ μὴ τῶν ἐκεῖθεν ἔτυχε ψήφων· καὶ ἃ μὲν ἐκεῖνος μανθάνειν ἀξιοῖ τὸν ἄνθρωπον, ταῦτ’ ἀληθῆ· ἃ δὲ βούλεσθαι κελεύει, ταῦτα χρηστά· τὰ δὲ τούτοις πολεμοῦντα γέμει μὲν ἀπάτης, γέμει δὲ πονηρίας.

22. Τῶν δὲ θείων χρησμῶν οἱ μὲν ἀνθρώπων κομιζόντων εἰς τὴν γῆν ἦλθον, τῶν δὲ αὐτὸς ἦν ὁ Θεὸς ἄγγελος, ἀνθρώπου φύσιν ἐνδὺς καὶ ἄνθρωπος ἀνθρώποις φωνῇ συγγενεῖ τὰ δοκοῦντα μηνύσας. Τί οὖν ἢ χρηστότερον τῶν παραγγελμάτων ἢ ἀληθέστερον τῶν δογμάτων ἐφ’ ὧν ὁ Θεὸς αὐτὸς μὲν νομοθέτης, αὐτὸς δὲ διδάσκαλος, αὐτὸς δὲ δημαγωγὸς ἦν, εἴ γε μόνος μὲν ἀλήθεια, μόνος δέ ἐστιν ἀγαθός;

23. Εἰ τοίνυν χρὴ μαθεῖν ἃ παρατροπὴ τῆς φύσεως ὄντα λυπεῖ τὸν ἀληθινὸν ἄνθρωπον, τἀναντία τούτων προσήκει λαβεῖν. Ἐκεῖνο γὰρ ἀληθῶς κακὸν ὃ πρὸς τὴν γνώμην ἐκείνην ἵσταται, πονηρὸν δὲ ὂν καὶ μισεῖν εἰκὸς οἷς ἐμέλησε τοῦ ἀγαθοῦ, μισοῦντας δὲ ἀπεύχεσθαι μὲν ἀπόντος, παρόντος δὲ ἀνιᾶσθαι. Λυπήσει δὲ αὐτοὺς παρὸν τὸ κακὸν ἢ σφίσιν ἐστὶν οὗ τοῦ λόγου παρατραπεῖσιν, ἢ τοῖς ἄλλοις οἷς αὐτοὶ τὰ βελτίω συνεύχονται. Συνεύχονται δὲ πᾶσιν ἀνθρώποις, τῷ τε πρὸς τὴν θείαν ἁμιλλᾶσθαι φιλανθρωπίαν, τῷ τε τὴν τοῦ Θεοῦ δόξαν ἐπιθυμεῖν ὁρᾶν ἑκασταχοῦ λάμπουσαν.

24. Καὶ οὕτω μόνον ἀνιαρὸν τοῖς ἐν Χριστῷ ζῶσιν ἡ ἁμαρτία· πρῶτον μὲν ὅτι πονηρόν, αὐτοὶ δὲ τοὺς τρόπους χρηστοί· δεύτερον ὅτι τοῖς τοῦ Θεοῦ μάχεται νόμοις ᾧ τῆς γνώμης ἐπείγονται κοινωνεῖν· καὶ τρίτον ὅτι μάτην ἀνιᾶσθαι κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον ζῶντας, ἥκιστα πρέπον· ἐνταῦθα μόνον οὐ μάτην ἐστὶν ἀνιᾶσθαι, τῆς λύπης τὰ πάντων λυσιτελέστατα καρπουμένους.

25. Ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἄλλων οὐδὲν ἔσται πλέον εἴ τις ἀλγεῖ· καὶ πενία καὶ νόσος καὶ ὁτιοῦν τῶν τοιούτων οὐδὲν μᾶλλον ὑποχωρήσει δακρύουσι. Ψυχῆς δὲ πονηρίᾳ λύπη τὸ φάρμακον· ἣ καὶ μέλλουσαν προανεῖλε καὶ παροῦσαν ἔπαυσε καὶ τολμηθείσης τὰς εὐθύνας δύναται λύειν. Ὑπὲρ οὗ μοι δοκεῖ καὶ τὴν ἀρχὴν ἐντεθῆναι τῇ φύσει, πρὸς οὐδὲν ἄλλο βοηθεῖν ἡμῖν δυναμένη.

26. Τὴν γὰρ ἁμαρτίαν οὐ προῖκα, μισθοῦ δέ τινος τολμῶντες τῆς ἡδονῆς, καὶ τὸ τέρπον τοῦ κατὰ ψυχὴν εὖ ἔχοντος ἀλλαττόμενοι· οὐ γὰρ ἐφ’ ἑαυτῆς αὐτὴν ἑλοίμεθ’ ἂν ψυχῆς ὄλεθρον καὶ νοῦ πήρωσιν· καὶ τὰ τοιαῦτα σαφῶς εἰδότες, ἐπειδὰν μεταγνόντες ἐφ’ οἷς ἡμάρτομεν ἀνιώμεθα, τὴν ἐκεῖθεν ἀτιμάζοντες ἡδονὴν καὶ πάθει πάθος ἐκκρούοντες, δῆλοι καθέσταμεν, τῷ ῥίπτειν ἅπερ ἐλάβομεν, λαμβάνοντες ἅπερ ἐρρίψαμεν. Καὶ ἅμα τὸ ἀνιᾶσθαι τίμημα γίνεται ἡμῖν ἐφ’ οἷς ἐτολμήσαμεν, ᾧ καθῃραμένοις οὐ πληγῶν δεήσει δευτέρων. ᾯ καὶ Θεὸς ἐξ ἀρχῆς τοῖς αὑτοῦ τιμωρεῖ νόμοις ἠδικημένοις, λύπης καὶ πόνων τῷ παρανενομηκότι τιμήσας· οὐκ ἂν ταύτην εἰσπράττεσθαι νομίσας τὴν δίκην, εἰ μὴ τῶν ἐγκλημάτων ἄντικρυς ἦν καὶ λύειν εἶχεν εὐθύνης. Τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ καὶ αὐτὸς ὕστερον κατὰ τῆς ἁμαρτίας ἐχρήσατο, τὸν ἄνθρωπον εἰσελθών, καὶ δεῆσαν ἐκβαλεῖν τῆς φύσεως τῶν ἀνθρώπων τὴν ἁμαρτίαν, ἀλγήσας ἐξέβαλε.

27. Καὶ μὴν οὐ τοῦτο δὴ μάταιον μόνον εἴ τις ἐφ’ ὁτῳοῦν ἀνιᾶται τῶν εἰς σῶμα φερόντων, ἀλλὰ καὶ ζημία περιφανής· τοῦτο γάρ ἐστι Θεοῦ τι τῶν ἄλλων ἔμπροσθεν ἀγαγεῖν. Ταύτης τῆς πονηρίας ἔσχατον μὲν ἡ τοῦ Ἰούδα μανία, μικρὸν ἀργύριον τοῦ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἀλλαξαμένου, ἀρχὴ δὲ καὶ σπέρμα τὸ πρὸς τὴν ἐκείνου μνήμην τοῦτο παθεῖν καὶ τῆς ἐν αὐτῷ διατριβῆς ἐκκρουσθῆναι τῷ φιλεῖν ἄλλο τι τῶν πάντων.

28. Τούτου γὰρ ἐπιδεδωκότος τοῦ πάθους καὶ τῆς τοῦ Θεοῦ λήθης τὴν χώραν τῆς ψυχῆς κατασχούσης, ἡ περὶ αὐτὸν ἀγάπη μαραίνεται, ἐπεὶ καὶ τοὐναντίον τῇ συνεχεῖ μνήμῃ φύεται· τοῦ δὲ φίλτρου σβεσθέντος, ἡ περὶ τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ ῥᾳθυμία καὶ τὸ παρανομεῖν εὐθὺς ἀπαντᾷ, καθάπερ «Ὁ ἀγαπῶν με, φησί, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει». Τοῖς δὲ τοὺς τοῦ Θεοῦ νόμους πατοῦσι καὶ τὰ τοιαῦτα τολμηταῖς, καὶ τὸν τῆς πίστεως προδοῦναι λόγον, ἄν τι δέῃ κερδαίνειν, οὐδὲν ἀπᾷδον· «Τῆς γὰρ συνειδήσεώς τινες ἀστοχήσαντες, περὶ τὴν πίστιν ἐναυάγησαν», ὁ μακάριος ἔφη Παῦλος· «Νεκρὰ γάρ ἐστι, φησίν, ἡ πίστις» οἷς τῶν καταλλήλων οὐκ ἐμέλησεν ἔργων· ὅθεν εἰ διαφθείροιτο ῥᾳδίως, καινὸν οὐδέν.

29. Τριῶν γὰρ ὄντων ἃ τῷ Θεῷ παρ’ ἡμῖν φυλάττει τὸ σέβας, τοῦ φόβου τῶν κειμένων τοῖς ἀσεβέσι κακῶν, τῆς ἀγαθῆς τῶν εὐσεβούντων ἐλπίδος, τοῦ περὶ αὐτὸν τὸν Θεὸν καὶ τὸ καλὸν ἔρωτος, ἐνεργὸν οὐδὲν ταῖς τῶν παρανομεῖν ἐγνωκότων καταλείπεται ψυχαῖς· ἀλλὰ καθάπερ οἷς ὁ βίος τοῖς τοῦ Θεοῦ τάττεται νόμοις ἡ περὶ αὐτὸν αἰδὼς αὔξεται, τὸν ἴσον τρόπον τοὺς τῶν λογίων ὑπερόπτας κατὰ μικρὸν ἐπιλείπει· καὶ προϊοῦσι πρὸς τὸ καλὸν τοῦτο πάθος οὐδὲν κοινόν· τῷ δὲ ταύτην ἐκ μέσου γενέσθαι, πάντων τῶν ἐπισχεῖν ἂν δυνηθέντων τὴν πονηρίαν ἀνῃρημένων καὶ τοῦ τἀγαθὸν εἰσφέροντος λογισμοῦ τῷ πολλάκις ἐπιστομισθῆναι σεσιγηκότος, ἐπ’ ἔσχατα χωρεῖν αὐτοὺς τῶν κακῶν, οὐδὲν χαλεπόν.

30. Διὰ ταῦτα τὴν μέριμναν οἱ σπουδαῖοι φυλάττονται καὶ πρὸς τὴν ῥίζαν ἐξ ἀρχῆς ἵστανται τῶν κακῶν καὶ τὴν καρδίαν τῷ Θεῷ μόνῳ τηροῦσι καθάπερ ἄλλο τι τέμενος, τὴν μνήμην ἐξελόντες αὐτῷ. Καὶ γὰρ ἴσασι τῶν μὲν ἱερῶν οἴκων τοῖς πολλοῖς οὐδὲ ψαύειν ἐξεῖναι καὶ σκευῶν καὶ πέπλων τοῖς οὕτως ἀφωρισμένοις πρὸς ἄλλο τι χρῆσθαι τῶν ἀθεμίτων εἶναι· ψυχῆς δὲ Θεῷ καθιερωθείσης οὐδὲν ἴσον εἶναι τῶν ἱερῶν, ὅθεν καὶ χρῆναι παντὸς μᾶλλον ἄδυτον εἶναι τοῖς πωλοῦσι καὶ ἀγοράζουσι καὶ τραπεζῶν καὶ κολυβιστῶν καὶ τοιούτων ἀπηλλάχθαι πραγμάτων. Εἰ γὰρ τὸν τῆς προσευχῆς οἶκον οὕτως ἔχειν ἐχρῆν, ὅπως δεῖ νομίζειν αὐτὸν τὸν εὐχόμενον ὑπὲρ οὗ καὶ τὸ χωρίον ἐκεῖνο καθαρεύειν ἔδει θορύβων; καίτοι τῷ μὲν ἑκάστοτε τοὔνομα οὐκ ἦν ἐνεργὸν οὐδ’ ἦν ἀεὶ προσευχῆς οἶκος, τῶν εὐχομένων ἐνίοτε κενὸς ὤν· χριστιανοὺς δὲ τῇ τοῦ Θεοῦ συνουσίᾳ προσκεῖσθαι τὸν ἀεὶ χρόνον, «ἀδιαλείπτως προσευχομένους» ὁ τοῦ Παύλου κελεύει νόμος.

31. Κἀκεῖνο δὲ συνορῶμεν· τῶν γὰρ ἄλλων ὁ Σωτὴρ ἁμαρτημάτων λόγοις ἀπάγων, ἐνταῦθα καὶ γλώσσῃ κέχρηται καὶ ὀργῇ καὶ χειρὶ καὶ μάστιγι, λογίζεσθαι παρέχων, ὅσης ἀξιοῖ τὸ πρᾶγμα σπουδῆς. Ταῦτα γὰρ οὐ τὸν νεὼν τοσοῦτον ἐκεῖνον βουλομένου σεμνύνειν, ὃν κατασκαπτόμενον περιεῖδεν, ὅσο τῶν πιστῶν ἕκαστον, παρ’ οἷς ἐπηγγείλατο μένειν, μερίμνης ἀπηλλάχθαι καὶ φροντίδων, ὅσου τιμᾶται δεικνύντος ἦν· καὶ ἅμα ὡς ἰταμὸν τὸ πάθος, καὶ χρεία θυμοῦ καὶ ψυχῆς ἑστώσης καὶ νήφοντος λογισμοῦ καὶ πρό γε τούτων αὐτῆς τῆς χειρὸς τοῦ Σωτῆρος, ὃν ἔνδον μὴ λαβόντας, τὸν θόρυβον ἀμήχανον ἐκβαλεῖν.

32. Διὰ ταῦτα τὸν ἱερόσυλον θανάτῳ ζημιοῦσθαι νόμος ἔκειτο, καὶ τοῖς τῶν Ἁγίων Ἁγίοις παραπετάσματος ἐδέησε. Καὶ Ὀζᾶν ἀπέθνῃσκε τῇ κιβωτῷ περιτραπείσῃ χεῖρα βέβηλον ὑποσχών, καὶ Ὀζίας λέπραν τῶν ἱερῶν ἀπώνατο, καὶ πολλὰ δὴ τοιαῦτα τῇ βεβαπτισμένῃ ψυχῇ τὸ καθαρῶς ἄσυλον τῷ ἀληθινῷ Θεοῦ τεμένει νομοθετεῖ.

33. Διὰ ταῦτα τοῖς ἐν Χριστῷ ζῶσιν εἰλικρινῆ μερίμνης τὴν ψυχὴν ἔχειν πολλοῦ τινος εἶναι δοκεῖ. Κἄν τι τὴν γνώμην εἰσέλθῃ τῶν εἶναι προὔργου δοκούντων, οὐκ ἐπιστρέφει τὸν λογισμόν, καθάπερ τῷ Πέτρῳ τῶν ἐν χερσὶν οὐδὲν ἐμέλησεν, ἐπεὶ καλοῦντος τοῦ Σωτῆρος ἤκουσε. Καὶ γὰρ καὶ αὐτοὶ καλοῦνται κλῆσίν τινα συνεχῆ καὶ διηνεκῆ διὰ τῆς ἐνσημανθείσης ἀπὸ τῶν μυστηρίων τῇ ψυχῇ χάριτος, ἥτις ἐστί, Παῦλος εἶπε, «τὸ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν κράζον· Ἀββᾶ ὁ Πατήρ».

34. Καὶ οὕτως ἑκάστοτε πάντων ὑπερορῶσιν ἵν’ ἑκάστοτε τῷ Χριστῷ δυνηθῶσιν ἀκολουθεῖν, ὅτι «οὐ καλόν ἐστι, φησίν, ἀφέντας τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ διακονεῖν τραπέζαις»· πρῶτον μὲν ὅτι μηδὲν αὐτοῖς πρὸ τοῦ Θεοῦ, ἔπειθ’ ὅτι καὶ πάντα παρ’ αὐτῷ τἄλλα προσδοκῶσιν εὑρήσειν, τῶν ἀγαθῶν ὄντι πάντων ταμίᾳ. Καὶ γὰρ αἰτοῦσι πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀψευδοῦς ἐπαγγελίᾳ, πάντα τἄλλα ἀκολουθήσειν.

35. Ὑπὲρ τούτων μερίμνης τοὺς αὐτῷ προσκειμένους ὁ Σωτὴρ ἀπάγων ἁπάσης, πολὺν τοῦ νόμου τούτου ποιεῖται λόγον, ἵνα τε μὴ τῶν μειζόνων ἀποστερῶνται, καὶ ὅτι μάτην κόπτονται φροντίζοντες ὧν πρὸ αὐτῶν ἐκείνῳ μελήσει.

36. Εἰ δὲ τὸ μεριμνᾶν ὑπὲρ τούτων ζημία, τὸ ἀνιᾶσθαι ποῦ θήσομεν; ὃ μὴ μόνον ἐστὶ τοῦ Θεοῦ τῇ μνήμῃ τὴν ψυχὴν ἀφεστάναι, ἀλλὰ καὶ παντάπασιν ἐσκοτῶσθαι καὶ τυφλὸν εἶναι τὸν λογισμόν, ὡς καὶ πρὸς ὄλισθον παντοδαπὸν ἐντεῦθεν εὐχερῶς ἔχειν. Νοῦς γὰρ ἐπειδὰν ἀθυμίᾳ κάτοχος ᾖ, τῷ σεσεῖσθαι τοῖς ἐκεῖθεν ἰλίγγοις καὶ καταπεσεῖν, τὰ φαυλότατα πάντων ἑαυτῷ χρῆται· τὴν μὲν ἐνέργειαν τὴν ἑαυτοῦ καὶ τὴν ἀξίαν ἑτοίμως ἄγαν προϊέμενος καὶ ὃ πέφυκε, καθάπερ οἱ μακρῷ κάρῳ κατασχεθέντες τὰ ἐν χερσί, πάθεσι δὲ ῥᾳδίως εἴκων, ἀνδραπόδων δίκην οἷς ἐπιτάττειν δίκαιος ἦν. Καὶ οὕτως οὐδὲν κωλύει τὴν ψυχὴν ἀποθανεῖν, μυρίας λαβοῦσαν πληγάς, τῶν μὲν «ἀφ’ ὕψους αὐτῇ πολεμούντων πολλῶν ὄντων», ᾗ Δαβὶδ εἶπε, τοῦ δ’ ἐπικουρῆσαι δυναμένου κειμένου. Διὰ τοῦτο Παῦλος· «Ἡ λύπη, φησί, τοῦ κόσμου θάνατον κατεργάζεται».

37. Πρὸς δὴ ταῦτα βλέποντες οἳ περιεῖναι καὶ ζῆν αὑτοῖς βούλονται τὴν ψυχήν, οὐ λύπην φεύγουσι μόνον, ἀλλὰ καὶ μερίμνης ἀπέχονται, πόρρωθεν ἐκτρεπόμενοι τὸ κακόν. Εἰ δὲ πολλοῖς τῶν σπουδαίων πόλεων καὶ συνοικιῶν ἐπιμελουμένοις, καὶ πραγμάτων ἅψασθαι συνέβη, ἀλλὰ μερίμναις οὐδὲν μᾶλλον προσέσχον οὐδ’ ἐξέστησεν αὐτῶν τοῦ καθεστηκότος τὸν λογισμόν.

38. Μεριμνῶμεν γὰρ ἐπειδάν, περὶ ὧν ζητοῦμεν καὶ ὧν ὅπως ἔσται τυχεῖν σκοποῦμεν, πρὸς ταῦτα πόθον τινὰ κεκτημένοις, ἔπειτα τυχεῖν εἰ γένοιτ’ ἂν ἡμῖν ὧν ἐπιθυμοῦμεν ἄδηλον ᾖ. Ταῦτα γὰρ τὴν μέριμναν συνίσταται καὶ κατατείνειν δύναται τὴν ψυχήν, τό τε περὶ τὸ ζητούμενον φίλτρον, τό τε περὶ τοῦ τέλους τῆς περὶ αὐτὸ σπουδῆς μηδὲν εἰδέναι σαφές. Ἄν τε γὰρ ἢ περὶ ὧν φιλοῦμεν οὐδὲν εἰδῶμεν, ἢ περὶ ὧν φιλοῦμεν τὰ κατ’ εὐχὴν εἰδῶμεν, οὐδὲν ἡμῖν δυσχερὲς οὐδὲ μέριμνα· ἄν τε ζητοῦντες ὃ φιλοῦμεν ὡς οὐ ληψόμεθα σαφῶς εἰδῶμεν, τοῦ μεριμνᾶν οὐδεὶς καταλείπεται τόπος, οὐδεμία γὰρ ἐνταῦθα φροντὶς οὐδὲ φόβος ἐν οἷς ὁ τῆς μερίμνης ἕστηκεν ὅρος· ἀλλ’ ἀτεχνῶς ὡς ἤδη τοῦ κακοῦ παρόντος λύπη τὸ πάθος.

39. Τῶν δὴ μεριμνᾶν ποιούντων τῶν ἐν Χριστῷ ζώντων οὐδετέρου ταῖς ψυχαῖς ἐνοχλοῦντος, ἀνάγκη τῶν ἀπὸ τῆς μερίμνης αὐτοὺς ἀπηλλάχθαι κακῶν. Οὔτε γὰρ οὐδενὶ προστετήκασι τῶν παρόντων, καὶ εἴ τι πρὸς τὴν τοῦ σώματος ἐργάζονται χρείαν, τὸ τέλος ἑκάστοτε τῆς σπουδῆς ἴσασι τρόπον δή τινα. Τὸ γὰρ τῷ Θεῷ δοκοῦν τοῖς πόνοις εὔχονται πέρας καὶ ὡς ἀπαντήσει τὰ παρὰ τῶν εὐχῶν αὐτίκα μάλα σαφῶς γινώσκουσι.

40. Μεριμνῷεν γὰρ ἄν, ἢ τῶν πενήτων οἳ τρυφῆς ἐπιθυμοῦντες μείζω τῶν ὄντων τὴν πρὸς τὸν βίον ζητοῦσι παρασκευήν, ἢ τῶν πλουτούντων οἷς πρὸ τῶν χρημάτων οὐδέν, οἳ μενόντων τε παρ’ αὐτοῖς τρέμουσι μὴ φυγόντα λάθωσι καὶ ἀναλουμένων ἀλγοῦσι, κἂν εἰς ἃ δεῖ μάλιστα τῷ σώματι δαπανῶσι. Μάλιστα μὲν ὡς ἂν αὐτῶν ἀτόπως ἐρῶντες, ὥστε βούλοιντ’ ἂν μᾶλλον μηδὲν ἐκεῖθεν ὠφελουμένους τὸν ἀεὶ χρόνον ἔνδον κατέχειν, ἢ προεμένους ἃ δεῖ κερδαίνειν τῶν θησαυρῶν, ἔπειθ’ ὅτι περὶ τῆς δαπάνης δεδοίκασι μὴ μάτην αὐτοῖς ᾖ, περὶ τοῦ τῶν πόνων τέλους ἥκιστα θαρρεῖν δυναμένοις, ἐπεὶ μὴ τῆς τοῦ Θεοῦ χειρὸς τὰς ἐλπίδας ἐξῆψαν, ἑστῶτος καὶ βεβαίου πράγματος, ἀλλ’ ἑαυτοῖς καὶ τοῖς ἑαυτῶν λογισμοῖς ἐν οἷς πράττουσι τὸ πᾶν ἐπιτρέπουσιν, οἳ «δειλοί τέ εἰσι καὶ ἐπισφαλεῖς», φησὶ Σολομῶν.

41. Ἐκείνοις δὲ πᾶσαν μὲν τρυφὴν μισοῦσι, πάντων δὲ τῶν ὁρωμένων ὑπερορῶσι, πάντων δὲ ὧν ἑαυτοῖς ἢ περὶ τῶν ἄλλων πονοῦσι, τῷ λύχνῳ τῶν τοῦ Θεοῦ νόμων ἡγεμόνι χρωμένοις, μετὰ δὲ τῆς εἰς αὐτὸν ἐλπίδος πάντα ποιοῦσι ὡς τὸ συνοῖσον αὐτοῖς ἀπαντήσει, τίς ἀνάγκη μερίμνης; ἀνθ’ ὁτοῦ δὲ ἀγρυπνήσουσι περὶ ὧν ὡς ἤδη κατωρθωμένων γινώσκουσι; Οὐ γὰρ τὸ ταῖς σπουδαῖς ἀκόλουθον τέλος ἐκ παντὸς τρόπου ζητοῦντες ἀλλ’ ὅπερ ἂν συνενέγκοι, οὔτε μέλλοντος μεριμνῶσι, μάλα σαφῶς εἰδότες ὅτι τεύξονται τῶν εὐχῶν, καὶ στέργουσιν ἀπαντῆσαν, τὸ πάντων λυσιτελέστατον καὶ ὅπερ ηὔξαντο, τοῦτ’ αὐτὸ πιστεύοντες εἶναι. Καὶ ὅλως καθάπερ ὁδοὶ πόροις ἐπειδὰν ἀγωγοῦ τύχωσιν ἡγεῖσθαι καλῶς αὐτοῖς οἷ δεῖ βαδίζειν ἐπισταμένου, πλάνης οὐδεὶς ἂν γένοιτο φόβος, οὐδ’ ἔστι περὶ τοῦ καταλύματος αὐτοῖς φροντὶς οὐδεμία, τὸν ἴσον τρόπον καὶ αὐτοὶ τῷ πάντα μὲν εἰδότι, πάντα δὲ δυναμένῳ, τῶν περὶ αὐτοὺς φροντίδων ἐκστάντες, καὶ τοῦτον βίου καὶ τῆς περὶ τοῦτον σπουδῆς προστησάμενοι μόνον, μερίμνης αὐτοὶ καθαρὰν ἔχουσι τὴν ψυχήν, ἵνα τοῦ ὡς ἀληθῶς ἀγαθοῦ μόνου ποιούμενοι λόγον, «τὰ τοῦ Κυρίου μεριμνῶσιν» ὥσθ’ ὑπὲρ μόνων τῶν ἐκείνῳ δοκούντων, ἄν τι δέῃ, φοβηθῆναι καὶ ἀνιαθῆναι καὶ ὁτιοῦν τοιοῦτον παθεῖν.

42. Ἐνταῦθα γὰρ οὐχ ἑαυτοῖς μόνον ἀλλὰ καὶ τοῖς ἄλλοις λυσιτελεῖς καθεστᾶσιν ὑπὲρ ὧν δακρύουσιν· ὃ καὶ θαυμάσαι τις ἂν τῆς τοῦ Θεοῦ χρηστότητος, εἰ νόσον μὲν οὐδεὶς ἂν φύγοι τὸ φάρμακον ἄλλου πίνοντος, εὐθύνης δὲ λύοιτ’ ἂν ἀλγούντων ἑτέρων. Ὃ μὲν οὖν ἀνιᾷ τοὺς ἐν Χριστῷ ζῆν βουλομένους, φανερὸν ἐκ τῶν εἰρημένων. Πῶς δὲ καὶ τίσι χρωμένους τοῖς λογισμοῖς προσθεῖναι λοιπόν.

43. Οὐ γὰρ τῶν αὐτῶν ἕνεκα πάντες περὶ τῆς ἁμαρτίας ἀλγοῦσιν· ἀλλὰ τοὺς μὲν δακρύειν ἀλαζονεία τὸ πεῖθον, ὅτι τῶν μεγίστων σφᾶς αὐτοὺς ἀξιοῦντες παρὰ τὰς ἐλπίδας πράττουσι· τοῖς δὲ ἀνιαρὸν ἡ τῶν ἄθλων οἶμαι ζημία· τοῖς πλείοσι δὲ ὁ τῆς εὐθύνης φόβος· τοῖς δέ γε πάντων ἀρίστοις ὁ περὶ τὸν νομοθέτην ἔρως ἀφόρητον ἐργάζεται τὸ παρανομεῖν.

44. Καθάπερ γὰρ τῶν κατορθούντων τὴν ἀρίστην ἔχουσι τάξιν οἷς οὔτε φόβος κακῶν οὔτε μισθῶν ἐλπίδες ἀλλ’ ὁ τοῦ Θεοῦ μόνον ἔρως τοὺς περὶ ἀρετῆς εἰργάσατο πόνους, οὕτω τῶν ἁμαρτανόντων καὶ διὰ τοῦτο κοπτομένων, οἷς τὸ πένθος τὸ περὶ τὸν Θεὸν ἐξέκαυσε φίλτρον, οἱ βέλτιστοι τῶν ἄλλων εἰσίν. Ἐκεῖνοι μὲν γὰρ αὐτοὶ ἑαυτοῖς τὸ πάθος ἐργάζονται καὶ παρ’ ἑαυτῶν ἐπὶ τὸ πενθεῖν ἔρχονται καὶ ὅτι σφᾶς αὐτοὺς φιλοῦσι δακρύουσι· τούτους δὲ ὁ κινῶν αὐτός ἐστιν ὁ Θεός· ὅθεν ἐπεὶ τῷ κινοῦντι τὴν φορὰν ἀνάγκη συμβαίνειν, τοσοῦτο τῆς λύπης ἐκείνη ταύτης βελτίων ὅσο τῶν κινούντων τὸ μέσον· καθάπερ καὶ βέλει δρόμος ἄριστος καὶ πρὸς τὸν σκοπὸν ἀτεχνῶς ἀπὸ χειρῶν μάλιστα τοξεύειν ἐπισταμένων.

45. Ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐφ’ οἷς δεῖ μόνον ἀνιᾶσθαι καὶ ὅπως, ἀλλὰ καὶ ὅσον εἰδέναι χρή, καὶ γὰρ ἔστι μὲν ἔλαττον ἢ τοῖς ἡμαρτημένοις ἐστὶ προσῆκον ἀλγεῖν, ἔστι δὲ τῷ πάθει μᾶλλον τοῦ δέοντος συγχωρεῖν, οἱ μετὰ τούτων πενθοῦντες τῶν λογισμῶν τὸ μέτρον τῶν δακρύων εἴσονται. Καθάπερ γὰρ ἐν πληγῇ σώματος, ἕως μὲν ἔτι νοσεῖ τὸ μέλος, τῆς ἐκτριβείσης σαρκὸς ἀντεισενεγκεῖν δύναιτ’ ἂν ἢ τὸ παράπαν οὐδὲν ἢ τοῦ φυσικοῦ καὶ τεταγμένου μείζω τὸν ὄγκον, ἐπειδὰν δὲ ἡ φύσις ἑαυτῆς γένηται καὶ νόσου καθαρὰ χωρῇ, πρὸς τὴν συμμετρίαν εὐθὺς εἶδε καὶ τῶν ἐλλειφθέντων οὐδὲν πλέον ἀναδοῦσα παύεται· τὸν ἴσον τρόπον κἀπὶ τῶν τῆς ψυχῆς ἀρρωστημάτων ἂν ἔχοι. Τῆς γὰρ ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασι λύπης καὶ κακοπαθείας καὶ δακρύων καὶ τῶν τοιούτων ἁπάντων ἐκεῖνο ζητούντων τὴν ἁμαρτίαν ἐξελεῖν, ἀποκαταστῆσαι δὲ τῶν τῆς ψυχῆς καλῶν ὅσον ἀπενήνεκται, ἡ τῶν θείων ἐρώτων προϊοῦσα λύπη, μόνη τῶν ἄλλων ὑγιὴς οὖσα, μόνη μὲν σὺν λόγῳ χωρεῖ, μόνη δὲ τῶν ἄλλων τὸ μέτρον ἐπίσταται. Εἰ γὰρ προσέκοψαν, ἀλλ’ οὐχ ἑτέραν ἦλθον οὐδ’ ἤμειψαν τὴν ὁρμὴν οὐδ’ ἠγνόησαν τοὺς ὅρους καὶ ὅποι χρὴ καταλύειν, οἷς τὸ τοῦ Θεοῦ φίλτρον ἐνέμεινε.

46. Τοῦτο γάρ ἐστι πρὸς τὸν Θεὸν ὀρθῶς βαδίζειν, τὸ σὺν ἀγάπῃ βαδίζειν ἣ «τῶν ἀμώμων ἐστὶν ὁδός», ὁ μελῳδὸς εἶπεν· «ἐν ὅλῃ γάρ, φησί, καρδίᾳ ἐκζητήσουσιν αὐτόν», τὴν ἐπιτεταγμένην ἐπιθυμίαν διὰ τούτου δηλῶν· οὗτοι γὰρ «οἱ πορευόμενοι ἐν νόμῳ κυρίου», οἱ σὺν ἀγάπῃ ζῶντες, οἷς ὁ πᾶς ἐξήρτηται νόμος· ἄλλως τε τὴν ἁμαρτίαν εὐθὺς ἅπασαν ἀποδῦσιν ἣ μόνη σκοτοῖ τὸν τῆς ψυχῆς ὀφθαλμόν, οὐδὲν ἐμποδὼν αὐτοῖς, κἀν ταῖς ἀθυμίαις πρὸς τὸν ὀρθὸν λόγον ὁρᾶν, καὶ ὅσον δεῖ πενθεῖν εἰδέναι σαφῶς.

47. Ἐπεὶ γὰρ τῆς ἀρετῆς ὅρος τῆς ἀνθρωπίνης, ᾗ πρόσθεν ἔφην, Θεῷ κοινωνῆσαι γνώμης, κακίας δὲ τοὐναντίον, καὶ τοῦτο μέν ἐστι τοῦ σκοποῦ τυγχάνειν τὸν ἄνθρωπον, ἐκεῖνο δὲ ἁμαρτάνειν, οἳ μὲν μισθοῦ φιλοσοφοῦσιν, οὔτε κατορθοῦντες αὐτὴν αὐτῆς ἕνεκα φιλοῦσι τὴν ἀρετήν, οὔτε πταίσαντες αὐτῆς λόγον ὀδύρονται τὴν κακίαν· ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὁ τῶν ἄθλων ἔρως αὐτοὺς ἐποίησεν, ἐκεῖνο δὲ ἡ ζημία· ὅθεν τὴν οὐσίαν αὐτὴν ὡς εἰπεῖν τῆς ἁμαρτίας ἥκιστα μισοῦντες, οὐ φεύγουσι καθαρῶς ἔν γε τῷ διακειμένῳ τῆς γνώμης, κἂν τῆς ἐνεργείας τύχωσι πεπαυμένοι. Καθάπερ γὰρ τὸν τοὺς πονηροὺς τῶν ἀνθρώπων μισοῦντα διὰ τὸν τρόπον, οὐκ ἔστι προσειπεῖν μισάνθρωπον, ὡς δὲ καὶ τὸ πρὸς τὴν ἁμαρτίαν δυσχερῶς ἔχειν οὐχ ὅτι τοῖς τοῦ Θεοῦ πολεμεῖ νόμοις, ἀλλ’ ὅτι ζημίαν ἔχει τοῖς τολμῶσι, τὴν ζημίαν ἐστὶ φευγόντων ἀληθῶς, οὐκ αὐτὴν ἀποστρεφομένων τὴν πονηρίαν· οἳ καὶ δῆλοι πάντως εἰσίν, οὐκ ἂν φυλαξάμενοι τὴν κακίαν, εἰ χωρὶς κινδύνων ἁμαρτάνειν ἐξῆν.

48. Οὓς δὲ πρὸς τὴν φιλοσοφίαν τὸ τοῦ Θεοῦ φίλτρον ἀνέστησεν καὶ τιμῶσι τὸν νόμον ὅτι τὸν νομοθέτην στέργουσιν, ἐπειδὰν τῷ Θεῷ προσκεκρουκότες ἑαυτῶν καταγνῶσιν, αὐτὴν τὴν ἁμαρτίαν ἑαυτοῖς μέμφονται, καὶ δακρύουσι οὐχ ὅτι τῶν ἐπ’ ἀρετῇ μισθῶν ἐψεύσθησαν, ἀλλ’ ὅτι μὴ τῷ Θεῷ τῇ γνώμῃ συνέβησαν.

49. Ὅθεν ἐκεῖνοι μὲν καὶ μετεγνωκότες ἐφ’ οἷς ἥμαρτον, κακίας οὐ παντελῶς καθαρὰν ἔχουσι τὴν ψυχήν, καὶ διὰ ταῦτα ταλαιπωρίας τινὸς καὶ δακρύων καὶ πόνων ὑπὲρ τῶν ἡμαρτημένων δεῆσαν, παρὰ τοῖς ὑγιαίνουσι τὸ μέτρον ζητήσουσι. Οὗτοι δὲ τὴν νόσον ἅπασαν ἐκβαλόντες ἑαυτοῖς ἀρκέσουσι. Διττῆς γὰρ οὔσης τῆς ἁμαρτίας, ἀμφοτέρας φεύγουσι τὰς μερίδας· τῆς τε γὰρ ἐνεργείας αὐτῆς ἐπαύσαντο μεταμεληθέντες, καὶ πάθος πονηρὸν καὶ διάθεσις ἡτισοῦν οὐκ ἐνέμεινε, τοῦ πρὸς τἀγαθὸν καὶ τὸν Θεὸν ταῖς ψυχαῖς ἐντακέντος αὐτοῖς πάθους μὴ συγχωροῦντος. Καὶ περὶ μὲν τῆς λύπης τοσαῦτα.

50. Χαίρειν δὲ συμβαίνει μὲν παρόντων ἡμῖν ἃ φιλοῦμεν, συμβαίνει δὲ ἐλπιζομένων, καὶ γὰρ «τῇ ἐλπίδι χαίρομεν», Παῦλος εἶπεν, ὡς ἂν τῆς ἀγάπης τῇ χαρᾷ περὶ τὰ αὐτὰ συνεστώσης. Καὶ δὴ χαίρομεν ἡμῖν αὐτοῖς καθόσον φιλοῦμεν καὶ ἄλλοις ἡμῶν αὐτῶν χάριν. Εἰσὶ δὲ οἳ καὶ δι’ ἑαυτοὺς ἡδεῖς εἰσὶν ἐπειδὰν αὐτοί τε ἀγαθοὶ ὦσι τοὺς τρόπους καὶ εὐγνωμόνων τύχωσι τῶν ἐπιτηδείων. Ὁ τοίνυν σπουδαῖος φιλητὸν μόνον ἐπιστάμενος τἀγαθόν, δι’ ἐκεῖνο μὲν ἑαυτῷ χαίρει, δι’ ἐκεῖνο δὲ καὶ τοῖς ἄλλοις· τοῦτο μὲν εἰ τοὺς τρόπους ἐοίκασι, τοῦτο δὲ εἰ πρὸς τἀγαθὸν βοηθοῦσι. Καὶ ἄλλως δὲ τούτων χωρὶς τοῖς ἀλλοτρίοις ἀγαθοῖς ὁ ἀγαθὸς ἄνθρωπος χαίρει, καὶ τῶν εὐχῶν αὐτῷ καὶ τῆς ἐπιθυμίας καὶ τοῦτο πέρας εἴ τις εὖ πράττοι.

51. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὁ ἐλευθεριώτατος τῆς ἡδονῆς τρόπος· ὅταν κοινὴν ποιῆται τὴν τῆς ψυχῆς ἡδονὴν καὶ οὐχ ἑαυτὸν μόνον καὶ τὰ ἑαυτοῦ θέλῃ οὐδὲ φιλοτιμῆται τοῖς αὑτοῦ μόνον οὐδ’ ἀγαπᾷ κερδαίνων, ἀλλ’ ἡγῆται στεφανοῦσθαι νικώντων ἑτέρων. Ἐν τούτῳ γὰρ τὴν φύσιν ὁ ἄνθρωπος ὑπερβαίνει καὶ Θεῷ ἔοικεν ὃς κοινόν ἐστιν ἀγαθόν. Ἄλλως τε τοῦτον τὸν τρόπον δῆλος γίνεται δι’ ἑαυτὸ φιλῶν τἀγαθὸν καὶ οὐ διὰ τὴν αὑτοῦ χρείαν, ὅταν καὶ παρ’ ἄλλοις ὁρῶν, οὐδὲν ἧττον ἥδηται· καὶ ἄλλου μὲν ἄλλο τι καρπός, τῶν δὲ ἀγαθῶν ἀνδρῶν τὸ τἀγαθὸν βούλεσθαι πᾶσι καὶ χαίρειν εὐδοκιμούντων· καὶ τοῦτο σημεῖον ἄν τις θεῖτο τοῦ τελείως εἶναι χρηστούς, καθάπερ ἡ φορὰ τοῦ προενεγκόντος φυτοῦ δήλην καθίστησι τὴν ἀκμήν.

52. Οὔτε γὰρ ἂν ἡ φύσις ἐκεῖνο μὴ πρότερον ἐφ’ ἑαυτοῦ τελειωθὲν ἐπὶ τὸν τῶν ὁμοίων ἐνέγκοι τόκον, οὔτε τῶν ἀνθρώπων οὐδεὶς ἄλλοις ἂν εἴη χρηστὸς μὴ τοῦτ’ αὐτὸ πρότερον γενόμενος ἑαυτῷ. Ἑαυτῷ μὲν γὰρ πρὸ τῶν ἄλλων σύνεστιν, ἑαυτῷ δὲ συνήθης ἐστὶ καὶ πρὸ πάντων ἑαυτῷ χρῆται καὶ τὰ χρηστὰ βούλεται καὶ εὔχεται. Τί οὖν κωλύει πρότερον ἑαυτὸν ὠφελεῖν, εἴπερ ὁ μὲν τοῖς ἀγαθοῖς χαίρει, ἡ δὲ φύσις εἰς ἑαυτὸν πρότερον αὐτὸν ἐπιστρέφει καὶ τὴν αὑτοῦ πρόνοιαν, καθάπερ καὶ τῶν ὄντων ἕκαστον; Ἑαυτῷ μὲν γὰρ ὅλως ἐστίν, ἑαυτῷ δὲ πρώτως ἀγαθόν ἐστι καὶ τοῦ αὐτὸ ἕκαστον εἶναι καὶ εὖ εἶναι πρώτη καὶ κοινοτάτη πᾶσιν ἐπιθυμία.

53. Διὰ ταῦτα δῆλός ἐστιν, εἰ τῆς τῶν ἄλλων εὐδοκιμήσεως ἐρῴη καὶ χαίροι τυχόντων, οὐκ αὐτὸς τῶν τοιούτων ἄμοιρος ὢν οὐδ’ ἐλλειπῶς ἔχων. Οὐδὲ γὰρ αὑτὸν ὑπερβὰς καὶ τὴν αὑτοῦ χρείαν ὧν αὐτὸς ἐδέησε, περὶ τῶν ἄλλων ἐφρόντιζε. Πῶς γὰρ ἂν ἐν ταῖς τῶν ἄλλων χερσὶν ἐπιθυμήσειεν ἰδεῖν ὧν τὴν ἑαυτοῦ οἰκίαν ἔγνω κενήν;

54. Εἰ δ’ ἔνιοι τῶν πρὸς τἀγαθὸν καὶ τὴν ἀρετὴν φαύλως ἐχόντων τῶν ἀρίστων περιτιθέντες ἑαυτοῖς προσωπεῖον, πρὸς ἀρετὴν ἀλείφουσι καὶ ὧν αὐτοὶ παντελῶς ἠγνόησαν ἄλλοις ἡγεῖσθαι ζητοῦσιν, ἀλλὰ φήμης τινὸς ἐφιέμενοι τυχεῖν αὐτοὶ καὶ δόξης ψευδοῦς, οὐ τῆς ἀρετῆς καὶ τἀγαθοῦ χάριν. Ὡς τούς γε κατὰ τὸν ὀρθὸν λόγον τοῦτο ζητοῦντας ἀμήχανον μὴ τελείως εἶναι χρηστούς· τοῦτο γάρ ἐστι φθόνου μὲν καὶ βασκανίας ἁπάσης ἀπηλλαγμένων ἀνδρῶν, ἀγάπην δὲ πρὸς τὸ ὁμόφυλον εἰλικρινῆ καὶ τελείαν παρασχομένων, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἐσχάτης ἐπιλαβέσθαι φιλοσοφίας. Ἀνάγκη τοίνυν οἷς μὲν ταύτης μέτεστι τῆς ἡδονῆς, τοῦς πάντων ἀρίστους εἶναι καὶ φιλοσοφωτάτους, τοῖς δὲ πάντων ἀρίστοις καὶ φιλοσοφωτάτοις, καὶ ταύτης μετεῖναι τῆς ἡδονῆς. Ἀκόλουθον γὰρ τοῦ ἀγαθοῦ μετασχόντας τὴν τοῦ ἀγαθοῦ δεικνύναι φύσιν ἐν τῇ ψυχῇ· ἐκεῖνο δὲ τοῦ ἀγαθοῦ φύσις, ἐκχεῖσθαι καὶ μεταδίδοσθαι. Καθάπερ γὰρ αὐτοῦ πάντα ἐφίεται, οὕτω καὶ αὐτὸ πέφυκε πρὸς πάντα χωρεῖν· οὐδὲ γὰρ ἂν πάντα αὐτοῦ τυγχάνειν ἐπεθύμουν εἰ μὴ πᾶσιν ἑαυτὸ παρεῖχεν ἐκεῖνο· ματαίαν γὰρ εἶναι τὴν ἐπιθυμίαν οὕτω κοινοτάτην οὖσαν, πῶς εὔλογον; Ὅθεν καὶ τὸν ἀγαθὸν ἄνθρωπον, ὥσπερ ἑαυτῷ, οὕτω καὶ πᾶσι παρέχειν ἑαυτόν, ὁ τῆς χρηστότητος ἀπαιτεῖ λόγος, καὶ ἀνιᾶσθαι καὶ ἥδεσθαι καὶ ὁτιοῦν πάσχειν τὴν ψυχὴν πρὸς τὰ τῶν ἄλλων οὐδὲν ἧττον ἢ τὰ αὑτοῦ. Καὶ ἄλλως δὲ τὸ τοῦ Θεοῦ φίλτρον ταύτην αὐτὸν ἐργάζεται τὴν χαράν· οὐ γὰρ αὐτῷ τῷ φιλουμένῳ μόνον ἀλλὰ καὶ οἷς αὐτὸς χαίρει χαίρειν ἀνάγκη τὸν ἐραστήν.

55. Ἥκομεν δὲ ἐπ’ αὐτὴν τὴν τελεωτάτην καὶ καθαρὰν ἡδονήν. Ἐπεὶ γὰρ τὸν Θεὸν φιλεῖ πρὸ πάντων ὁ ζῶν ἐν αὐτῷ, καὶ χαίρει τὴν ἀκόλουθον τοσῷδε φίλτρῳ χαράν, μᾶλλον δὲ ἀκριβέστερον ἂν εἴη θεωρητέον αὐτὴν ἡλίκη τίς καὶ ὅπως ἔχει σκοποῦντας.

56. Πρῶτον μὲν γὰρ οὐχ ἑαυτὸν αἰτίαν ποιεῖται τῆς ἐπ’ ἐκείνῳ χαρᾶς οὐδ’ ἡδύς ἐστιν ὁ Θεὸς αὐτῷ ὅτι αὐτῷ ἐστιν ἀγαθός. Τοῦτο γάρ ἐστιν οὐ τὸν Θεὸν αὐτὸν ἀληθῶς φιλοῦντος καὶ ἑαυτὸν μᾶλλον φιλοῦντος καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἐν οἷς ποιεῖ καθάπερ τέλος ὁρῶντος. Ποῦ δὲ εὐγνώμονος ἀνδρὸς μὴ φιλεῖν αὐτὸν κυρίως τὸν εὐεργέτην; ποῦ δὲ δικαίου τῷ μεγίστῳ τῶν ἐφετῶν τῆς ἀγάπης τὴν ἐλάττω νέμειν μερίδα; ποῦ δὲ σοφοῦ τοῦ ἐσχάτου τέλους ἄλλο τι περαιτέρω τιθέναι; Ἐπεὶ δὲ καὶ εὐγνώμονα αὐτὸν εἰκὸς εἶναι καὶ δίκαιον καὶ σοφόν, ἀνάγκη καὶ φιλεῖν τὸν Θεὸν καὶ χαίρειν αὐτῷ τὸν ἄριστον τρόπον.

57. Ἔπειτα συνεχῆ καὶ βεβαίαν τὴν χαράν, ἔτι δὲ καὶ ὑπερφυᾶ τινα καὶ θαυμαστὴν ἀκόλουθον εἶναι. Συνεχῆ μὲν ὅτι τοῖς τοῦ ποθουμένου σύνεστιν ἑκάστοτε καὶ οἷς ἐντυγχάνει τὸν ἀεὶ χρόνον καὶ ἃ τῷ σώματι χρῆται καὶ ἃ λογίζεται καὶ δι’ ὧν ὑφέστηκε καὶ οἷς ζῇ καὶ περίεστι καὶ ἐνεργεῖ καὶ ὁπωσοῦν ἔχει καὶ γίνεται. Πάντα μὲν οἶδεν ἔργα Θεοῦ, πάντα δὲ αὐτῷ συνεχῆ· ὅθεν πάντα μὲν αὐτῷ τὴν ἐκείνου συντηρεῖ μνήμην, πάντα δὲ τὸ φίλτρον ἄσβεστον φυλάττει, πάντα δὲ τέρπει· καὶ οὔτε αὐτὸς ἂν ἑαυτὸν ἀπολίποι οὐδὲ παύσαιτ’ ἂν ἑαυτῷ συνών, οὔτε τὴν χαρὰν ταύτην διακοπῆναί ποτε δυνατόν. Οὐ γὰρ τοῖς φιλουμένοις ἐπειδὰν συνῶμεν χαίρομεν μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἔργοις τοῖς ἐκείνων καὶ πᾶσιν οἷς καθ’ ὁντινοῦν τρόπον ἐστί τι κοινὸν πρὸς ἐκείνους.

58. Ἄλλως τε καὶ οἷς παρ’ ἑαυτῶν πολλή τις ἔπεστι χάρις, καὶ σφόδρα τέρπειν οἴκοθεν δύναται, καὶ βεβαία δέ. Οὔτε γὰρ ἂν ὁ χαίρων ἀπείποι τοιαύτῃ συνὼν ἡδονῇ, οὔτε τὸ χαρίεν παύσαιτο χαρίεν ὄν. Ἐκεῖνος μὲν γὰρ οὐδὲν ἐγκαλέσει τῷ πάθει, οὐδ’ ἑαυτῷ μέμψαιτ’ ἂν ὑπὸ τοιαύτης κατούμενος ἡδονῆς ἣν οὔτε ἄδικόν ἐστιν εἰπεῖν οὔτε παρὰ τὴν τοῦ λόγου φύσιν, ἥ γε αὐτὸν σῴζει τὸν λόγον· τὸ δὲ χαρίεν ἕστηκε καὶ τὴν ἡδονὴν οἷς σύνεστιν ἀκμάζουσαν ἔχει καὶ οὐκ ἔστι δεῖσαι περὶ αὐτοῦ οὐδ’ ὑποπτεῦσαι παραλλαγὴν ἢ τροπῆς ἀποσκίασμα.

59. Τὸ δὲ μέγεθος τῆς ἡδονῆς συνίδοι τις ἂν εἰ πρὸς αὐτὸ τὸ χαρίεν ἴδοι· ἀνάγκη γὰρ προσήκειν τὴν χαρὰν τοῦ ἡδέος τῷ τοσῷδε μεγέθει. Καὶ ὥσπερ ἐκείνῳ παραβαλεῖν οὐκ ἔστιν οὐδέν, οὕτως οὐδὲ τῆς ἐπ’ ἐκείνῳ χαρᾶς γένοιτ’ ἂν ἀνθρώποις ὅμοιον, ἐπεὶ καὶ ἡ τῆς ἐπιθυμίας δύναμις τῷ ἐφετῷ συμβαίνει.

60. Οὐ γὰρ τὸ μὲν ἐπιθυμητὸν οὕτω μέγα, τὸ δ’ ἐπιθυμητικὸν φαύλως ἔχει καὶ οἷον μὴ πρὸς τοσοῦτον ἀρκέσαι πλοῦτον χρηστότητος· ἀλλὰ καὶ τοῦτο πρὸς τὴν ἀπειρίαν ἐκείνην ἔχει καὶ παρεσκεύασται. Εἰ γὰρ καὶ ὥρισται τῇ φύσει σύμμετρον ὄν, ἀλλ’ ὁρῶμεν ἐφαρμόζον αὐτῷ τῶν πεπερασμένων καλῶν οὐδέν, ἀλλ’ ἔστιν αὐτοῦ πάντα ἐλάττω καὶ εἴσω πίπτει, καὶ πάντων ὧν ἄν τις τύχοι καλῶν, κἂν πάντων τύχῃ, περαιτέρω βλέπει καὶ ζητεῖ τὸ μὴ παρόν, τῶν ἀεὶ παρόντων ὑπερορῶν, καὶ τὴν ἐπιθυμίαν οὐδὲν μᾶλλον ἀνέπαυσεν οὐδ’ ἥσθη καθαρῶς καὶ τὴν ἐν τῇ ψυχῇ δύναμιν τῆς χαρᾶς οὐ τελείως ἐνεργὸν ἔσχεν.

61. Ὅθεν δῆλον πεπεράνθαι μὲν αὐτῷ τὸ ἐπιθυμητικόν, παρεσκευάσθαι δὲ πρὸς ἄπειρον ἀγαθόν, καὶ τὴν μὲν φύσιν ὡρίσθαι, τῆν δὲ ἐνέργειαν οὐκέτι καὶ τὴν ὁρμήν, καθάπερ καὶ πᾶσαν ἁπλῶς ἴσμεν τὴν τῆς ψυχῆς ζωὴν ἀτελεύτητον οὖσαν πεπερασμένου πράγματος. Αἴτιον δὲ ὅτι καὶ τὴν ζωὴν τῆς ψυχῆς ὁ Θεὸς καὶ τὴν ἐπιθυμίαν καὶ τὴν χαρὰν καὶ τὸ καθ’ ἡμᾶς ἅπαν εἰς ἑαυτὸν ἥρμοσε· καὶ ἡ μὲν ἀθάνατός ἐστιν ἵνα θανάτῳ συζῶμεν αὐτῷ, ἡ δὲ ὅρον οὐκ οἶδεν ἵν’ ἐπ’ αὐτῷ μόνῳ δυνώμεθα χαίρειν τὴν ὁλόκληρον ἡδονήν. Ὅτε τοίνυν ἄμφω ταῦτα συνελήλυθεν, ἀπείρου ἀγαθοῦ τεῦξις οὗ μηδεὶς ὅρος καὶ πλήρωσις ἐπιθυμίας ἀπείρου, ἡλίκον τι τὸ χρῆμα τῆς ἡδονῆς.

62. Καίτοι οὐδὲ τοσαύτην ἴδοι τις ἂν τὴν ὑπερβολὴν μόνον. Οὐ γὰρ χαίρει τῷ τυχεῖν ὧν ἐπεθύμησεν· ἦ γὰρ ἂν τοσοῦτον ἔχαιρεν ὅσον ἐδυνήθη τυχεῖν, καὶ καθόσον ἀπελείπετο, τοσοῦτον ἀφῄρει τῆς ἡδονῆς. Νῦν δὲ πάσης ἕνεκα τῆς περὶ Θεὸν μακαριότητος χαίρει καὶ πᾶν ὅ τι σύνοιδε τῷ Θεῷ τὴν ἡδονὴν αὐτῷ ποιεῖ· θέλει γὰρ οὐχ ἑαυτὸν ἀλλ’ ἐκεῖνον. Ὥσπερ γὰρ τὴν ζωὴν ἁπλῶς οὐκ εἰς ἑαυτόν, οὕτω καὶ τὴν θέλησιν οὐ πρὸς τὸ οἰκεῖον ἀγαθὸν ἀλλ’ εἰς ἐκεῖνον ἐνεργὸν ἔχων, χαίρει τοῖς θείοις ἀγαθοῖς οὐ καθόσον ἂν αὐτὸς αὐτῶν ἀπολαύοι ἀλλὰ καθόσον ὁ Θεὸς ἐν τούτοις ἐστί· καὶ μακάριον ἑαυτὸν ἡγεῖται οὐχ ὧν ἔλαβεν αὐτὸς ἀλλὰ πάντων ὧν ὁ ποθούμενος ἔχει. Καὶ ἑαυτὸν μὲν ἀπολείπει, πρὸς δὲ τὸν Θεὸν ἐκδημεῖ πάσῃ θελήσει· καὶ τῆς μὲν πενίας ἐπιλανθάνεται τῆς ἑαυτοῦ, πρὸς δὲ τὸν πλοῦτον κέχηνεν ἐκεῖνον· καὶ τὴν μὲν ὡς ἀλλοτρίαν ὁρᾷ τύχην, τὸν δὲ ὡς οἰκεῖον ἡγεῖται κτῆμα· καὶ οὐ δι’ ἐκείνην ἐνόμισε δυστυχεῖν ἀλλὰ διὰ τοῦτον πλούσιον ἔγνω καὶ μακάριον ἑαυτόν.

63. Ἡ γὰρ τῆς ἀγάπης δύναμις τοῖς ἐρῶσιν οἰκεῖα τὰ τῶν φιλουμένων οἶδε ποιεῖν· ἐπεὶ δὲ ἡ τῆς θελήσεως καὶ τῆς ἐπιθυμίας δύναμις τοῖς ἁγίοις εἰς τὸν Θεὸν ἀνάλωται πᾶσα, μόνον ἐκεῖνον ἀγαθὸν οἰκεῖον ἡγοῦνται. Καὶ οὔτε σῶμα αὐτοὺς δύναται τέρπειν οὔτε ψυχὴ οὔτε τὰ τῆς ψυχῆς ἀγαθά, οὐκ ἄλλο τι τῶν φύσει συγγενῶν καὶ οἰκείων, ὅτι τούτων οὐδὲν αὐτοῖς ἐστι δι’ ἑαυτὸ φιλητὸν ἀλλ’ ὡς ἂν καθάπαξ ἑαυτῶν ἐξεληλυθότες καὶ μετενεγκόντες ἑτέρωθι τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἐπιθυμίαν ἅπασαν ἑαυτοὺς ἠγνόησαν.

64. Καὶ οὐδὲν ἄπιστον· ὁ μὲν γὰρ τῶν ἀνθρώπων ἔρως χρημάτων καὶ σωμάτων πείθει καταφρονεῖν καὶ ἴδοις ἂν τοὺς μανικῶς φιλοῦντας οὔτ’ ἂν εὐεκτῶσι τῆς ὑγείας αἰσθανομένους, ἐπειδὰν χεῖρον ἔχοντας ταύτῃ τοὺς ἐπιτηδείους ὁρῶσιν, οὔτε νοσοῦντας πρὸς τὴν ἀρρωστίαν ἐπιστρεφομένους, ἂν ἐκείνοις ἄμεινον ἔχῃ τὰ σώματα· καὶ πολλοὶ τοῖς ἐρωμένοις ἀμύνοντες ἡδέως ἀπέθνῃσκον, ἑλόμενοι τὰ σώματα προδοῦναι μᾶλλον ἢ κατακοπτομένους ἐκείνους ἰδεῖν. Ὁ δὲ πρὸς Θεὸν ἔρως τοσοῦτον τοῦ τῶν ἀνθρώπων ἔρωτος μείζων ὅσῳπερ τῶν φιλουμένων τὸ μέσον.

65. Τί οὖν ὑπόλοιπον ὃ δι’ αὐτὸν ἀναλώσομεν ἢ τί μεῖζον ἐκείνῳ δώσομεν, εἰ μὴ καὶ ψυχῆς αὐτῆς ὁ κατασχεθεὶς ὑπερίδοι; Περιορᾷ δὲ τὴν ψυχὴν ἀληθῶς, οὐχ ὁ τὸ σῶμα ἀποκτείνας ἀλλ’ ὃς αὐτὴν ἐκείνην προδίδωσι καὶ τὰ αὐτῆς ἀγαθά. Προδίδωσι δὲ καθάπερ ὁ μοχθηρὸς εἰς τὰς τοῦ σώματος ἡδονὰς πάντα ἑαυτὸν ἀναλίσκων, οὕτως ὁ φιλόθεος πᾶσαν ψυχῆς ἐνέργειαν καὶ ἐπιθυμίαν εἰς τὸν Θεὸν ἐνεγκὼν καὶ μηδὲν τῇ ψυχῇ καταλείψας. Εἰ γὰρ καὶ ὅπως εὖ ἔχει ποιεῖται λόγον, ἀλλ’ οὐ τῷ ζητεῖν ἐκείνην καὶ τὰ αὐτῆς ἀγαθὰ ἀλλὰ τῷ φιλεῖν τὸν Θεὸν καὶ τῶν ἐκείνου κήδεσθαι νόμων ὅπως σῴζοιντο· καθάπερ καὶ ὀργάνου ποιούμενοι λόγον διὰ τὸ ἔργον, τῆς περίγρας διὰ τὴν ἅμαξαν, οὐ τὴν περίγραν ἀλλὰ τὴν ἅμαξαν ζητοῦμεν.

66. Καὶ μὴν καὶ ὧδε γένοιτ’ ἂν δῆλον. Τί γὰρ ὃ πείθει περιέχεσθαι τῆς ψυχῆς καὶ σφοδρῶς φιλεῖν; οὐδὲν ἢ τὸ εἶναι βούλεσθαι. Εἶναι δὲ βουλόμεθα διὰ τὸ εὖ εἶναι· οὐ γάρ τις ἂν εἶναι ἀνάσχοιτο δυστυχῶς ὤν· καὶ πολλοί γε τούτου χάριν ἑαυτοὺς ἐξήνεγκαν, καὶ ὁ Σωτήρ· «Καλὸν ἦν αὐτῷ, φησίν, εἰ οὐκ ἐγεννήθη». Ἐπεὶ δὲ τὸ εἶναι καλῶς οὐκ ἔστιν ἕτερον ἢ τὸ φιλεῖν τὸν Θεόν, δῆλοι πάντως ἐσμὲν διὰ τὸ φιλεῖν τὸν Θεὸν φύσει καὶ τῆς ψυχῆς ἐρῶντες αὐτῆς. Τοῖς μὲν οὖν πολλοῖς ἀγνοοῦσιν ὅθεν ἂν αὐτοῖς γένοιτο τὸ εὖ εἶναι, ἄλλων ἄλλοις ἔρως ἐστί· καὶ τῆς ἐπὶ τὸν σκοπὸν φορᾶς ἁμαρτάνοντες, αἱροῦνται πολλάκις ἀφ’ ὧν ἔσονται χείρους, καὶ τὴν ψυχὴν οὔτε τιμῶσιν οἷς ἐχρῆν οὔτε κατὰ λόγον περιορῶσιν.

67. Οἱ δὲ σπουδαῖοι πρὸς τὸν Θεὸν ἑαυτοὺς τάξαντες ὡς ἂν εἰδότες ὅποι τὸ εὖ εἶναι ζητήσουσι καὶ ὅπως ἑαυτοῖς χρήσονται, μόνον μὲν ἔρωτος αἴτιον τίθενται τὸν Θεόν, μόνον δὲ δι’ ἑαυτὸν στέργουσι, καὶ τὴν ψυχὴν δι’ ἐκεῖνον καὶ τὸ εἶναι καὶ τἄλλα πάντα φιλοῦσιν· οὕτω δὲ φιλοῦντες τὴν ψυχήν, οὐκ αὐτὴν ἀληθῶς φιλοῦσιν ἀλλ’ ἐκεῖνον δι’ ὃν φιλοῦσιν.

68. Εἰ δὲ καὶ ὡς οἰκεῖόν τι τὴν ψυχὴν φιλοῦμεν, οἰκειότερος ἡμῖν καὶ τῆς ψυχῆς αὐτῆς ὁ Σωτήρ. Καὶ οἳ τοῦτο διὰ βίου σκοποῦσι μόνον ἴσασι τὸν Σωτῆρα πρὸς πᾶσαν αὐτοῖς συγγένειαν ἡρμοσμένον καὶ δι’ ἐκεῖνον αὐτοῖς καὶ τὴν ψυχὴν καὶ αὐτὸ τὸ εἶναι φίλον καὶ συγγενὲς ὄν· καὶ γὰρ σπεύδεταί τις πρὸς ἑαυτὸν ὅτι καὶ στασιάζει καὶ οὐκ ἂν τύχοι γαλήνης εἰ μὴ τοῦ Θεοῦ τύχοι· χωρὶς δὲ τούτων τοὺς ὀρθοὺς τῶν πραγμάτων διαιτητάς, οὓς εἶναι χρὴ νομίσαι τοὺς ἐν Χριστῷ ζῶντας, μὴ τὸν Θεὸν τῶν αὐτῷ προσηκόντων ἀποστερεῖν· τοῦτο δέ ἐστιν εἰ τέλειον ἀγαθὸν ὂν ἀτελεῖ τῇ παρ’ ἡμῖν φιλοῦμεν ἀγάπῃ· ἀτελῶς δ’ ἂν φιλοῖμεν εἴ τι καὶ ἄλλο φιλοῦμεν, τὸ φίλτρον μερίζοντες. Ἐπεὶ καὶ ὁ νόμος· «Ἐξ ὅλης, φησί, τῆς ψυχῆς καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας τὸν Θεὸν ἀγαπήσεις».

69. Ἐπεὶ τοίνυν πᾶσαν εἰς ἐκεῖνον φέροντες τιθέασι τὴν ἀγάπην καὶ φιλίας μέρος οὐδὲν οὔτε ἄλλοις καταλείπουσι οὔτε σφίσιν αὐτοῖς, τῇ γνώμῃ σφῶν αὐτῶν ἀποδημοῦσι καὶ πάντων· τὸ γὰρ συνάπτον ἑκασταχοῦ τὸ φίλτρον ἐστίν. Οὕτω δὲ πρὸς τὸν Θεὸν μόνον ἑαυτοὺς πανταχόθεν μετενεγκόντες, μόνῳ μὲν ζῶσι, μόνον δὲ φιλοῦσι, μόνῳ δὲ χαίρουσι.

70. Ἐπεὶ καὶ τοῖς ἡμῶν αὐτῶν τοῖς οἰκειοτάτοις βούλεσθαι καὶ συνεῖναι καὶ χαίρειν, οὐ τοῦτ’ αὐτὸ ποιεῖ τὸ ἡμέτερα εἶναι ἀλλ’ ὅτι αὐτὰ φιλοῦμεν· ὡς, ἂν μὴ τοῦτο ᾖ, τῆς οἰκειότητος ταύτης δι’ ἑαυτὴν συνάγειν ἡμᾶς αὐτοῖς ἢ ποιῆσαι χαίρειν μὴ δυναμένης. Πολλὰ γὰρ τῶν ἡμετέρων ἡμᾶς ἀνιᾷ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς ἔστιν ὧν ἐπιτιμῶμεν. Ἔνιοι δὲ σφᾶς αὐτοὺς ἤδη καὶ μισοῦσι λαμπρῶς καὶ φεύγειν ἐπιθυμοῦσι καὶ θανατῶσιν· εἰσὶ δὲ οἳ καὶ ἐτόλμησαν καὶ πρὸ μοίρας ἀπῆλθον, βιασάμενοι ξίφεσιν ἢ βρόχῳ τὴν τελευτήν. Ὅθεν δῆλον ὅτι πᾶσιν οἷς σύνεσμεν καὶ χαίρομεν, καὶ τῇ ψυχῇ καὶ τοῖς οἰκειοτάτοις καὶ ἡμῖν αὐτοῖς τὸ φιλεῖν ποιεῖ καὶ συνεῖναι καὶ χαίρειν. Οὐκοῦν εἴ τις τἀγαθὰ τῶν ἄλλων ἐθέλοι καὶ φιλοίη μηδὲν ἧττον ἢ τὰ αὑτοῦ, τοῦτον ἀνάγκη καὶ συνεῖναι τῇ γνώμῃ καὶ συγχαίρειν τῶν ἀγαθῶν τοῖς ἄλλοις ἢ ἑαυτῷ τῶν αὑτοῦ.

71. Διὰ ταῦτα τῷ φιλοθέῳ τῆς μὲν φύσεως πρὸς τὰ θεῖα μὴ μετασκευασθείσης μηδ’ ἀμειφθείσης ὥστε αὐτῷ φύσει ταῦτα προσγενέσθαι, τῆς δὲ θελήσεως καὶ τῆς ἀγάπης εἰς τὸν Θεὸν ἀπὸ τῶν οἰκείων μετενεχθείσης, οὐδὲν κωλύει τὴν ἐπ’ αὐτῷ χαρὰν ὁλόκληρον εἶναι καὶ ὥσπερ εἰ μετεσκεύαστο. Εἰ γὰρ καὶ τὴν φύσιν ἔτι φέρει τὴν ἀνθρωπίνην καὶ φύσει τοῖς θείοις ὡς οἰκείοις οὐ σύνεστιν, ἀλλὰ τήν γε θέλησιν ἐκεῖ πᾶσαν ἔχει, ἣ κυρία ἐστὶν οὕτως ἢ ἐκείνως χαίρειν καὶ ταύτην ἐν ἡμῖν κρατεῖν ἢ ἐκείνην τὴν ἡδονήν. Καὶ τοίνυν καθάπερ ὁ φιλῶν ἑαυτὸν χαίρει τὰ παρόντα αὐτῷ λογιζόμενος ἀγαθά, οὕτως οἱ τὸν Θεὸν μόνον φιλοῦντες ἀπὸ τῶν ἀγαθῶν τῶν ἐκείνου τὴν ἡδονὴν ἑαυτοῖς συνάγουσι καὶ τοῖς ἐκείνου πλουτοῦσι καὶ φιλοτιμοῦνται καὶ πρὸς τὴν ἐκείνου μεγαλαυχοῦσι δόξαν καὶ στεφανοῦνται προσκυνουμένου καὶ θαυμαζομένου σεμνύνονται.

72. Καὶ οἱ μὲν ἑαυτοῖς ζῶντες, κἂν ἐπὶ τοῖς ἀληθέσι χαίρωσιν ἀγαθοῖς, ἄμικτον οὐκ ἂν καρποῖντο τὴν ἡδονήν, ἀλλ’ ὥσπερ χαίρουσι τῶν ἀγαθῶν τοῖς παροῦσιν, οὕτως ἀλγεῖν αὐτοὺς εἰκὸς ὑπὲρ τῶν ἀπόντων ἢ τῶν παρόντων κακῶν. Τοῖς δ’ ἐν τῷ Θεῷ τὴν ζωὴν μεταθεῖσιν ἡδονὴ μέν ἐστιν εἰλικρινής, λύπη δὲ οὐδεμία, πολλῶν μὲν ὄντων τῶν ἐκεῖνο ποιούντων, ἀνιῶντος δὲ οὐδενός. Οὔτε γὰρ τῷ Θεῷ σύνεστιν οὐδὲν ἀηδὲς ᾧ ζῶσιν οὔτε τῶν αὐτοῖς παρόντων αἴσθησίς ἐστιν εἴ τι καὶ δύναται λυπεῖν· τὰ γὰρ ἑαυτῶν ζητεῖν αὐτοὺς ὁ τῆς τελείας ἀγάπης λόγος οὐ συγχωρεῖ· «οὐ γὰρ ζητεῖ, φησί, τὰ ἑαυτῆς»· ἀλλ’ ἀγαπῶσιν ὅτι μακάριος ὁ φιλούμενος καὶ τὸ πάθος ἄτοπον καὶ ὑπερφυές. Γῆ καὶ σποδὸς τὰ τοῦ Θεοῦ τῶν οἰκείων ἀλλάττονται καὶ γίνονται παραπλήσιον· ὥσπερ εἰ πένητες ἄνδρες καὶ δυστυχεῖς εἰς βασιλικὴν εἰσπεπαικότες οἰκίαν ἀθρόον μὲν τὴν σύνοικον ἀποτρίψοιντο πενίαν, περίθειντο δὲ τὴν ἐκεῖ λαμπρότητα πᾶσαν.

73. Ὑπὲρ οὗ καὶ νομίζω καὶ βιαστὰς αὐτοὺς λέγεσθαι καὶ τὴν βασιλείαν ἁρπάζειν· ὅτι μὴ τοὺς δώσοντας ἀναμένουσι οὐδὲ τοὺς αἱρησομένους ἀποσκοποῦσιν, ἀλλ’ αὐτομάτοι τοῦ θρόνου δράττονται καὶ ταῖς παρ’ ἑαυτῶν ψήφοις περιτίθενται τὸ διάδημα. Εἰ γὰρ καὶ λαμβάνουσιν, ἀλλ’ οὐκ ἐν τούτῳ νομίζουσιν εὐδαιμονεῖν οὐδ’ ἐνταῦθα τὴν ἡδονὴν ἔχουσιν ἀλλ’ ἐν τῷ τῷ φιλουμένῳ συνεγνωκέναι τὴν βασιλείαν· καὶ χαίρουσιν οὐχ ὅτι αὐτοῖς κοινωνεῖ τῶν ἀγαθῶν, ἀλλ’ ὅτι ἐκεῖνος ἐν ἀγαθοῖς, τοῦτο δὲ παρ’ ἑαυτῶν ἔχουσι καὶ τῆς οἰκείας εὐγνωμοσύνης· ὥστε εἰ μηδὲν αὐτοῖς ἦν κοινὸν πρὸς βασιλείαν μηδὲ μερίτας αὐτοὺς τῆς μακαριότητος ὁ φιλούμενος ἐποιεῖτο, μηδὲν ἧττον εὐδαιμονεῖν αὐτοὺς καὶ βασιλεύειν καὶ στεφανοῦσθαι καὶ πάντα τῆς βασιλείας ἀπολαύειν ἐκείνης. Ὅθεν ἅρπαγες εἰκότως ἂν διὰ τοῦτο καλοῖντο καὶ βιασταὶ τῶν θείων ἀγαθῶν, εἰς τὴν ἀπόλαυσιν αὐτῶν ἑαυτοὺς εἰσωθοῦντες. Οὗτοί εἰσιν οἱ τὰς ψυχὰς μισοῦντες καὶ ἀπολλύντες καὶ τούτων τὸν τῶν ψυχῶν Δεσπότην ἀντιλαμβάνοντες.

74. Τί οὖν τῆς χαρᾶς ταύτης ἢ μεῖζον ἢ βεβαιότερον; Τοῖς μὲν γὰρ ἑαυτοῖς χαίρουσι, τὸ χαρίεν ἀποβαλεῖν οὐ τῶν ἀδοκήτων· ἐν οὐδενὶ γὰρ ἐπὶ τοῦ παρόντος τἀγαθὸν ἀκίνητον, ὅθεν οὐ δι’ ὧν ἀπολαύουσι χαίρουσι μᾶλλον ἢ δι’ ὧν περὶ τοῦ πλούτου τρέμουσιν ἀνιῶνται. Τοῖς δὲ καὶ ὁ θησαυρὸς τῶν ἀγαθῶν ἄσυλος καὶ ἡδονὴ λύπης ἄμικτος καὶ φόβος οὐδεὶς ὑπὲρ ἑστῶτος καὶ βεβαίου πράγματος. Καὶ οἱ μὲν καὶ αὐτοὶ εἰκότως ὑποπτεύουσι τὴν χαρὰν μὴ πρὸς ὑπερηφανίαν αὐτοὺς ἐξαγάγῃ, σφόδρα πρὸς ἑαυτοὺς βλέποντας, ὃ τὸ πλεῖστον ἂν τῆς ἡδονῆς ὑποτέμοι. Τοῖς δὲ τοιοῦτον οὐδὲν ἐνοχλεῖ, ἑαυτῶν μὲν οὐκ ἐπιστρεφομένοις, ἐν τῷ Θεῷ δὲ τὴν δύναμιν ποιουμένοις, ἐν ἐκείνῳ δὲ καυχωμένοις· καὶ ὅλως οὐχ ὅσον αὐτοὶ χωροῦσιν οὐδ’ ὥσπερ ἀνθρώπους χαίρειν εἰκός, ἀλλ’ ὑπερφυᾶ τινα καὶ θείαν καρποῦνται τὴν ἡδονήν.

75. Οἰκίαν μὲν γὰρ οἰκίας εἴ τις ἀλλάξαιτο καλλίονα φαυλοτέρας, καὶ ἡδονῆς ἀντείληφεν ἡδονήν, ἧς ἥδετο τὴν προτέραν οἰκῶν ἣν εἰκὸς ἥδεσθαι τὸν ἀπολαύοντα τῆς δευτέρας. Ὡς δὲ καὶ σώματος εἰ μηχανῇ τινι τύχοι καλλίονος, τὸ παρὸν ἀποβαλών, καὶ τὴν ἐπ’ αὐτῷ χαρὰν ἤμειψεν καὶ τοσοῦτο χαίρει μᾶλλον ὅσον ἀμείνονι χρῆται σώματι. Οὐκοῦν ὅταν οὐ μόνον σῶμα καὶ οἰκίαν, ἀλλ’ ἑαυτὸν ἀπορρίψας, τὸν Θεὸν κομίσηται, καὶ οὗτος αὐτῷ καὶ σώματος καὶ ψυχῆς καὶ οἰκείων καὶ φίλων καὶ πάντων ἀντικαταστῇ, καὶ ἡδονὴν ἀνάγκη τὴν μὲν ὑπερβῆναι πᾶσαν τὴν τῶν ἀνθρώπων, τὴν δὲ λαβεῖν ἣ πρὸς τὴν θείαν ἥρμοσται μακαριότητα καὶ τοιᾷδε προσήκει μετασκευῇ.

76. Διὰ τοῦτο καὶ τὴν τοῦ Χριστοῦ χαρὰν αὐτοὶ λέγονται χαίρειν· ᾧ γὰρ ἐκεῖνος χαίρει, τοῦτο καὶ αὐτοῖς ποιεῖ τὴν χαράν. Χαίρει γὰρ ἑαυτῷ, τῶν δὲ τέρπειν δυναμένων τῶν αὐτῶν ὄντων, ἀκόλουθον καὶ ἡδονὴν τὴν αὐτὴν εἶναι.

77. Καὶ τοῦτο οὐκ εἰκάσαι καὶ λογίσασθαι μόνον ἔστιν ἀλλ’ αὐτοῦ σαφῶς λέγοντος τοῦ Σωτῆρος μαθεῖν ἀκριβῶς· ἐπεὶ γὰρ τοὺς περὶ τῆς ἀγάπης εἰσήγαγε νόμους καὶ παρῄνει τοῖς μαθηταῖς φυλάττειν αὐτῷ διὰ τέλους τὸ φίλτρον ἀκίνητον, «Ταῦτα λελάκηκα ὑμῖν, φησίν, ἵνα ἡ χαρὰ ἡ ἐμὴ ἐν ὑμῖν μείνῃ καὶ ἡ χαρὰ ὑμῶν πληρωθῇ». Διὰ τοῦτο, φησί, κελεύω ὑμῖν φιλεῖν ἵνα τῆς φιλίας πάντα τἀμὰ κοινὰ καὶ ὑμῶν ποιούσης, τὴν ἐπ’ ἐμοὶ καὶ τοῖς ἐμοῖς τὴν αὐτὴν ἦτε χαίροντες ἡδονὴν ἐμοί. «Ἀπεθάνετε γὰρ καὶ ἡ ζωὴ ὑμῶν, φησί, κέκρυπται ἐν τῷ Χριστῷ ἐν Θεῷ»· τὸν ἴσον τρόπον καὶ ἡ χαρὰ καὶ τἄλλα πάντα, καὶ οὐδὲν ἀνθρώπινον παρ’ αὐτοῖς.

78. Καὶ πάντα λόγῳ βραχεῖ δηλῶν ὁ μακάριος Παῦλος, «Οὐκ ἔστε, φησίν, ἑαυτῶν, ἠγοράσθητε γὰρ τιμῆς». Ὁ δὲ πεπραμένος οὐ πρὸς ἑαυτὸν ἀλλὰ τὸν ἐωνημένον ὁρᾷ καὶ πρὸς τὴν ἐκείνου ζῇ γνώμην. Καίτοι τοῖς μὲν ἀνθρώποις ὁ δουλεύων τὸ σῶμα δέδεται μόνον πρὸς τὸ τῷ δεσπότῃ δοκοῦν, τὴν δὲ γνώμην καὶ τὸν λογισμὸν ἐλεύθερός ἐστιν ὅ τι ἂν βούλοιτο χρῆσθαι. Ὃν δὲ ὁ Χριστὸς ἠγόρασεν οὐκ ἔστιν ὅπως ἐστὶν ἑαυτοῦ· ἐπεὶ καὶ τὸν ἄνθρωπον ὁλόκληρον, ἀνθρώπων μὲν οὐδεὶς ὠνήσατο οὐδ’ ἔστιν οὗ τιμήματος ψυχὴν λαβεῖν δυνατὸν ἀνθρωπίνην· ὅθεν οὐδεὶς ἔλυσεν ἄνθρωπον ἢ ἐδουλώσατο τοῦ σώματος περαιτέρω. Ὁ δὲ Σωτὴρ ἅπαντα τὸν ἄνθρωπον τυγχάνει πριάμενος, ὅτι καὶ ἄνθρωποι μὲν ὑπὲρ ἀνδραπόδου χρήματα καταβάλλουσι μόνον, ἐκεῖνος δὲ ἑαυτὸν εἰσήνεγκε καὶ τὸ σῶμα προὔδωκε καὶ τὴν ψυχὴν ὑπὲρ τῆς ἡμετέρας ἐλευθερίας· καὶ τὸ μὲν ἀποθανεῖν ἐποίησε, τὴν δὲ τὸ οἰκεῖον ἀφείλετο σῶμα· καὶ τὸ μὲν ὠδυνήθη πληττόμενον, ἐκείνη δὲ ἠνιάσθη οὐ σφαττομένου τοῦ σώματος μόνον ἀλλὰ καὶ πρὸ τῆς πληγῆς· «Περίλυπός ἐστι, φησίν, ἡ ψυχή μου ἕως θανάτου».

79. Καὶ οὕτως ὅλον δοὺς ἑαυτὸν ὅλον ὠνεῖται τὸν ἄνθρωπον, οὐκοῦν καὶ τὴν θέλησιν ἐπρίατο καὶ μάλιστα ταύτην. Τὰ μὲν γὰρ ἄλλα δεσπότης ἦν καὶ τῆς φύσεως ἡμῶν ἁπάσης ἐκράτει· ᾧ δὲ τὴν δουλείαν ἐφεύγομεν ἡ θέλησις ἦν, καὶ ἵνα ταύτην ἕλοι πάντα εἰργάσατο. Διὰ τοῦτο γὰρ ὅτι γνώμην ἐζήτει βίαιον οὐδὲν ἐποίησεν οὐδ’ ἥρπασεν ἀλλ’ ἠγόρασεν. Ὅθεν τῶν πεπραμένων οὐδεὶς εἰς ἑαυτὸν χρώμενος τῇ θελήσει τὰ δίκαια ποιήσει, ἀλλὰ τὸν ἐωνημένον ἀδικήσει, τοῦ κτήματος ἀποστερῶν· χρῷτο δ’ ἄν τις πρὸς ἑαυτὸν τῇ θελήσει ἑαυτὸν θέλων καὶ τοῖς ἑαυτοῦ χαίρων. Λείπεται δὴ μηδένα τῶν χρηστῶν καὶ δικαίων ἀνδρῶν ἑαυτὸν φιλεῖν ἀλλὰ τὸν ἀγοράσαντα μόνον, ἐπεὶ καὶ πᾶσα ἀνάγκη τοιούτους εἶναι τῶν ἀγορασθέντων ἐνίους, εἰ καὶ μὴ πάντας· μάτην γὰρ γενέσθαι τὴν ὠνὴν ἐκείνην τὴν φρικώδη, πῶς εὔλογον;

80. Φιλοῦντας δὲ ἐκεῖνον μόνον ἑπόμενον ἂν εἴη καθαρὰν μὲν ἀνίας αὐτοὺς ἁπάσης ἥδεσθαι ἡδονήν, ὅτι οὐδὲν παρὰ τὰς εὐχὰς αὐτῶν ὁ φιλούμενος πράττει, μεγίστην δὲ καὶ ὑπερφυᾶ καὶ θείαν, ὅτι τε ὁλόκληρον ἐνταῦθα κενοῦσι τὴν δύναμιν τῆς χαρᾶς καὶ ὅτι τὸ τέρπον αὐτοὺς πᾶσαν ὑπερβαίνει χαρίτων ὑπερβολήν.

81. Καὶ ἄλλως δέ, καθάπερ ἀνάγκη τὸν ἀνθρώποις δουλεύοντα λυπεῖσθαι, οὕτως ἀνάγκη τὸν τῷ Χριστῷ δουλεύοντα χαίρειν. Οὐ γὰρ ἔτι τὴν αὑτοῦ ἀλλὰ τὴν τοῦ πριαμένου χωρῶν, ὁ μὲν διὰ πόνων ἔρχεται καὶ ὀδυνῶν, τῷ καὶ λύπης καὶ πόνων ὑπευθύνῳ μυρίων ἀκολουθῶν· ἐκεῖνος δὲ πῶς ἀνιαθήσεται, τῆς ἀληθινῆς χαρᾶς ἡγουμένης; Ἐκεῖ μὲν γὰρ ὁ καταβαλὼν ὑπὲρ ἀνδραπόδου χρήματα οὐ τοῦτο ζητῶν κατέβαλεν ἵν’ εὖ ποιήσῃ τὸν πεπραμένον, ἀλλ’ ἵν’ αὐτὸς ἐκεῖθεν εὖ πάθοι καί τι τῶν ἐκείνου κερδάνῃ πόνων· ὅθεν ὁ δουλεύων, ὡς ἂν εἰς τὴν τῶν κεκτημένων ἀναλούμενος χρείαν καὶ δι’ ὧν αὐτὸς ταλαιπωρεῖται συνάγων ἐκείνοις ἡδονάς, διηνεκέσι σύνεστι λύπαις.

82. Ἐνταῦθα δὲ τοὐναντίον· πάντα γὰρ πρὸς τὴν τῶν δούλων εὐδοκίμησιν εἴργασται· καὶ τὸ λύτρον ἔδωκεν οὐχ ἵνα αὐτὸς ἀπολαύῃ τι τῶν λυθέντων ἀλλ’ ἵνα αὐτῶν τἀκείνου γένηται πάντα, καὶ κέρδος ὁ Δεσπότης ᾖ καὶ οἱ τοῦ Δεσπότου πόνοι τοῖς δούλοις, καὶ τὸν ἐωνημένον ὅλον αὐτὸς ὁ πεπραμένος ἔχῃ λαβών.

83. Διὰ ταῦτα τοὺς μὴ πρὸς ταύτην ἀποπηδήσαντας τὴν δουλείαν ἀλλὰ πρὸ πάσης ἐλευθερίας τἀκείνου ποιησαμένους δεσμὰ χαίρειν ἀνάγκη, πλοῦτον πενίας καὶ βασιλείαν δεσμωτηρίου καὶ δόξαν τὴν ἀνωτάτω τῆς ἐσχάτης ἀτιμίας ἀλλαξαμένους· ὅπερ γὰρ τῶν ἀνθρώπων τοῖς δεσπόταις ἔξεστι ποιεῖν εἰς τοὺς δούλους παρὰ τῶν νόμων, τοῦτο τοῖς δούλοις ἐφεῖται πρὸς τὸν κοινὸν δεσπότην διὰ τὴν τοῦ Δεσπότου φιλανθρωπίαν.

84. Ἐκείνους μὲν γὰρ τῶν δούλων καὶ τῶν ὄντων τοῖς δούλοις ὁ νόμος κυρίους καθίστησιν, ἂν μὴ πρόωνται τὴν δεσποτείαν μηδ’ ἀφῶσιν αὐτοὺς τῆς δουλείας· οὗτοι δὲ τὸν ἑαυτῶν Δεσπότην ἔχουσι καὶ τῶν ἐκείνου κληρονομοῦσιν, ἂν τὸν ζυγὸν ἐκείνου στέρξωσι καὶ τὴν ὠνὴν αἰδεσθῶσι.

85. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὃ Παῦλος ἐκέλευσεν, «Χαίρετε ἐν Κυρίῳ» λέγων, τὸν ἀγοράσαντα διὰ τοῦ Κυρίου δηλῶν. Καὶ ὁ Σωτὴρ ἐναργέστερον τὸ τῆς χαρᾶς αἴτιον σημαίνων ἡμῖν τὸν τῆς χαρᾶς αὐτῷ κοινωνήσοντα «δοῦλον ἀγαθὸν» ὀνομάζει καὶ «Κύριον» ἑαυτόν, «Εἴσελθε, λέγων, ἀγαθὲ δοῦλε, εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου σου»· ὅτι δοῦλος ἔμεινας καὶ τὸ τῆς ὠνῆς οὐ διέρρηξας γραμματεῖον, αὐτὴν κομίζου τὴν τοῦ κτησαμένου χαράν.

86. Ἔστι γὰρ ἡ αὐτὴ χαρὰ οὐ μόνον διὰ τὸ χαρίεν ταὐτὸν ὂν ἀλλ’ ὅτι καὶ τῆς εὐγνωμοσύνης ὁ αὐτὸς τρόπος. Καθάπερ γὰρ ἐκεῖνος «οὐχ ἑαυτῷ ἤρεσεν», ἀλλὰ τοῖς δούλοις ἔζησε καὶ ἀπέθανε καὶ γεγέννηται τὴν ἀρχὴν καὶ εἰς ἑαυτὸν ἐπανελθὼν καὶ τὸν θρόνον ἔχων τὸν πατρικόν, ἡμῖν ἐκεῖ κάθηται καὶ παράκλητός ἐστι πρὸς αὐτὸν ὑπὲρ ἡμῶν δι’ αἰῶνος· οὕτω καὶ τῶν δούλων οἷς ὁ Δεσπότης πρὸ τῶν ψυχῶν ἐγένετο, ἑαυτῶν οὐκ ἐπιστρεφόμενοι, μόνον φιλοῦσιν ἐκεῖνον.

87. Τοιοῦτος ἦν Ἰωάννης, καὶ διὰ τοῦτο παρευδοκιμηθεὶς ἐκείνου φανέντος, τοσοῦτον ἀπεῖχε δυσχεραίνειν ὥστε αὐτὸς ἦν ὁ τοῖς ἀγνοοῦσιν αὐτὸν κηρύττων καὶ προδεικνύς, καὶ τῆς γλώττης ἐκείνης ἀφ’ ἧς συνέβαινεν αὐτῷ τὴν ἐλάττω φέρεσθαι δόξαν οὐδὲν ἥδιον ἦν αὐτῷ. Καὶ ἠξίου τὸν μὲν εἰς ἑαυτὸν ἀναρτήσασθαι τὸ θέατρον καὶ καταδημαγωγῆσαι τὸ γένος ἅπαν καὶ πάντας αὐτῷ προσέχειν τὸν νοῦν, καθάπερ τῷ νυμφίῳ τὴν νύμφην, αὐτὸς δὲ ἀγαπᾶν εἰ παρεστὼς ἀκούοι λέγοντος, καὶ τοῦτο τῆς σπουδῆς ἀπόναιτο πάσης, τὴν τοῦ φιλουμένου φωνήν.

88. Παῦλος δὲ τἀκείνου ζητῶν οὐ περιεῖδεν ἑαυτὸν μόνον, ἀλλ’ ἤδη καὶ προὔδωκε. Καὶ γὰρ εἰς γέενναν ἐνέβαλε τό γ’ ἐπ’ αὐτῷ, καὶ γὰρ ηὔξατο τὸ πάθος. Καὶ ἦν ὥσπερ αἴνιγμα· ὅτι γὰρ σφοδρῶς ἐφίλησεν, αὐτὸν ὃν ἐφίλησεν ἐπεθύμει ζημιωθῆναι· καὶ ἔοικεν ὡς οὐ γεέννης μόνον σφοδρότερον ἀνέφλεγεν αὐτὸν ὁ ἔρως ἐκεῖνος, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς τῆς ἐν τῷ συνεῖναι τῷ φιλουμένῳ χαρᾶς ἐπικρατέστερον εἶχε. Καθάπερ γὰρ ταύτης καταφρονεῖν ἔπειθεν, οὕτως ἐκείνην ῥᾳδίως περιορᾶν, καίτοι σαφῆ πεῖραν ἤδη τοῦ κάλλους αὐτοῦ λαβόντα καὶ γεγευμένον. Ἀλλ’ ὅτι τὸ μὲν ἐκείνῳ συνεῖναι καὶ συζῆν καὶ συμβασιλεύειν, πρὸς αὑτοῦ καὶ τῆς εὐδοκιμήσεως ἦν τῆς αὑτοῦ· ὁ δὲ οὐκ ἐζήτει τὰ ἑαυτοῦ, ὑπὲρ τῆς ἐκείνου δόξης καὶ τοῦτο προέσθαι πρόθυμος ἦν. Οὐκοῦν καὶ ἐπιθυμῶν οὐ δι’ ἑαυτὸν ἐπεθύμησεν ἀλλὰ δι’ ἐκεῖνον ὑπὲρ οὗ καὶ φυγεῖν δεῆσαν ἔφυγεν ἄν. Εἰ τοίνυν τὸ μόνον θελητὸν οὐκ ἤθελεν ἑαυτοῦ χάριν, τί λοιπὸν ἄλλο τῶν πάντων; Εἰ γὰρ ὑπὲρ οὗ πάντα εἰργάσατο, πάντων δὲ ἠνέσχετο, οὐ πρὸς ἑαυτὸν βλέπων ἐζήτησεν οὐδ’ ἵν’ αὐτὸς ἀπολαύῃ, σχολῇ γέ τι τῶν ἄλλων ὧν κατεφρόνησεν. Ὅθεν δῆλος ἦν ἑαυτὸν παντελῶς φυγὼν καὶ τὴν γνώμην ἅπασαν ἐξαγαγὼν μὲν ἑαυτοῦ, πρὸς τὸν Χριστὸν δὲ μόνον ἐνεργὸν ἔχων. Ἐπεὶ δὲ οὐδὲν ἀπευκτὸν οὐδὲ τῇ θελήσει πολέμιον παρ’ ἐκείνῳ, συνέβαινε θαυμαστὴν μὲν εἶναι τὴν ἡδονὴν ᾗ συνῆν ἀεὶ καὶ συνέζη, ἀηδίαν δὲ οὐδεμίαν τῆς ψυχῆς ἐκείνης κρατεῖν.

89. Εἰ γὰρ καὶ ἔστιν ὑπὲρ ὧν ὠδυνᾶτο καὶ ἔστενεν ἀλλ’ οὐκ ἐκράτει τῆς ἡδονῆς τὸ λυποῦν οὐδ’ ἐξέκρουεν αὐτὸν ἐκείνης οὐδέν, ἐπεὶ καὶ τῆς ἀθυμίας ταύτης τὸ σχῆμα χαρᾶς ἔγεμε· καὶ γὰρ ἀγάπης καὶ μεγαλοψυχίας ἦν ἡ λύπη καρπός, ὅθεν οὐδὲν αὐτῷ πικρὸν ἢ ἄγριον ἢ μικρόψυχον εἰς τὴν καρδίαν εἰσῆγεν.

90. Ὅτι γὰρ ἔχαιρεν ἑκάστοτε δῆλος ἦν ἐξ ὧν τοῖς ἄλλοις παρῄνει πάντοτε χαίρειν· «Χαίρετε γάρ, φησίν, ἐν Κυρίῳ πάντοτε, πάλιν ἐρῶ, χαίρετε», οὐκ ἂν ἄλλοις ὑποτιθεὶς ὃ μὴ πρότερον ἔδειξεν ἐπὶ τῶν ἔργων αὐτός.

91. Τοιαύτη τῶν ἁγίων ἡ ζωὴ καὶ οὕτω μακαρία, νῦν μὲν ὥσπερ ἀκόλουθον τοὺς ἐλπίδι καὶ πίστει τὴν μακαριότητα καρπουμένους· ἐπειδὰν δὲ ἀπαλλαγῶσιν, οὕτως ἀμείνων ὅσο τοῦ μὲν ἐλπίζειν τελεώτερον αὐτῶν τῶν πραγμάτων λαβέσθαι, τοῦ δὲ πιστεύειν ἡ καθαρὰ τοῦ ἀγαθοῦ θεωρία.

92. Ταύτης τῆς ζωῆς τὰ μὲν παρὰ τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα υἱοθεσίας, ὅθεν ἡ τελεία ἀγάπη, καθ’ ἣν ἡ μακαρία ζωή. Τὰ μὲν γὰρ μυστήρια τοῦ Χριστοῦ παρέχει λαβέσθαι· «τοῖς δὲ ἐκεῖνον λαβοῦσιν ἔδωκε, φησίν, ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι»· τῶν τέκνων δὲ ἡ τελεία ἀγάπη ἧς ἅπας ἀπελήλαται φόβος. Οὔτε γὰρ μισθῶν ἀποτυχίαν οὔτε πληγὰς ἔστι δεδιέναι τὸν ἐκείνως ἐρῶντα· τὸ μὲν γὰρ δούλων, ἐκεῖνο δὲ μισθωτῶν, τὸ δ’ οὕτω καθαρῶς φιλεῖν μόνων γίνεται τῶν υἱῶν. Καὶ οὕτω τὴν ἀγάπην ἀληθινὴν ἡ χάρις ἐντίθησι ταῖς ψυχαῖς τῶν μεμυημένων· ὅ τι μὲν εἰς αὐτοὺς δρῶσα καὶ ἥντινα παρεχομένη πεῖραν, εἰδεῖεν ἂν οἱ μαθόντες· ὡς δ’ ἔνεστιν ὁλοσχερῶς εἰπεῖν, τῶν θείων ἀγαθῶν αἴσθησιν ἐνιεῖσα, καὶ τῷ γεῦσαι μεγάλων περὶ μειζόνων ἐλπίζουσα, καὶ βεβαίαν ἐντιθεῖσα πίστιν ἀπὸ τῶν ἤδη παρόντων περὶ τῶν μήπω φαινομένων.

93. Τὰ δὲ παρ’ ἡμῶν τὸ διασῶσαι τὴν ἀγάπην. Οὐ γὰρ ἀρκεῖ τὸ φιλῆσαι μόνον καὶ δέξασθαι τὸ πάθος, ἀλλὰ δεῖ καὶ συντηρῆσαι καὶ τῷ πυρὶ προσθεῖναι τὴν ὕλην ὥστε κατασχεῖν.

94. Τοῦτο γάρ ἐστι τὸ μένειν ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν ᾧ πᾶσα μακαριότης· τὸ μένειν μὲν ἐν τῷ Θεῷ, μένοντα δὲ ἔχειν αὐτόν· «ὁ γὰρ μένων, φησίν, ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ». Τοῦτο δὲ γίνεται καὶ πεπηγυῖαν ἐν τῇ γνώμῃ τὴν ἀγάπην ἔχομεν, ἐπειδὰν διὰ τῶν ἐντολῶν ἀφικώμεθα καὶ τοὺς τοῦ φιλουμένου σώσωμεν νόμους. Ἀπὸ μὲν γὰρ τῶν ἐνεργειῶν ἡ ψυχὴ διατίθεται πρὸς ταύτην ἢ ἐκείνην τὴν ἕξιν ὅπως ἂν ἔχωσιν ἐκεῖναι χρηστότητος ἢ πονηρίας, ἐπεὶ καὶ τῶν τεχνῶν ἐκείνας κτώμεθα καὶ μανθάνομεν ὧν ἂν ταῖς ἐνεργείαις συνεθισθῶμεν.

95. Οἱ δὲ τοῦ Θεοῦ νόμοι περὶ τῶν ἐνεργειῶν κείμενοι τῶν ἀνθρωπίνων καὶ ταύτας ὁρίζοντες καὶ πρὸς ἐκεῖνον τάττοντες μόνον, τὴν ἀκόλουθον τοῖς κατορθοῦσιν ἐντιθέασιν ἕξιν, ἥτις ἐστὶ τὸ βούλεσθαι τὰ δοκοῦντα τῷ νομοθέτῃ καὶ μόνῳ πᾶσαν ὑποτάττειν τὴν γνώμην καὶ πλὴν ἐκείνου θέλειν οὐδέν· ὅπερ ἐστὶ μόνον ἀκριβῶς εἰδέναι φιλεῖν. Καὶ διὰ τοῦτό φησιν ὁ Σωτήρ· «Ἐὰν τὰς ἐντολάς μου τηρήσητε, μενεῖτε ἐν τῇ ἀγάπῃ μου».

96. Ταύτης δὲ τῆς ἀγάπης ἔργον ἡ μακαρία ζωή· τὴν γὰρ θέλησιν πανταχόθεν συνάγουσα καὶ τῶν ἄλλων ἀπάγουσα πάντων καὶ αὐτοῦ τοῦ θέλοντος, τῷ Χριστῷ συνίστησι μόνῳ. Τῇ θελήσει δὲ τὰ ἡμέτερα πάντα ἀκολουθεῖ καὶ ὅποι φέρει χωροῦσι, καὶ σώματος ὁρμὴ καὶ λογισμοῦ κίνησις καὶ πᾶσα πρᾶξις καὶ πᾶν ὁτιοῦν ἀνθρώπινον, καὶ ὅλως ἡ θέλησις τὸ καθ’ ἡμᾶς ἄγει καὶ φέρει· κἂν ἐκείνη κατασχεθῇ που, πάντα ἐκεῖ δέδεται, καὶ ὁ ταύτης κρατήσας ὁλόκληρον ἔχει τὸν ἄνθρωπον.

97. Οὐκοῦν οἷς ἡ γνώμη τοῦ Χριστοῦ κατ’ ἄκρας ἑάλω καὶ μόνῳ πρόσκειται, καὶ πάντα ὅσα βούλονται καὶ ὧν ἐρῶσι καὶ ἃ ζητοῦσιν ἐκεῖνός ἐστι, τούτοις ὅλον τὸ εἶναι καὶ ἡ ζωὴ παρ’ αὐτῷ, ἐπεὶ καὶ τὴν θέλησιν αὐτὴν οὐκ ἔστι ζῆν καὶ ἐνεργὸν εἶναι μὴ ἐν τῷ Χριστῷ μένουσαν ὅτι πᾶν ἀγαθὸν ἐκεῖ, καθάπερ ὀφθαλμὸς τὰ αὑτοῦ ποιεῖν οὐκ ἂν ἔχοι μὴ τῷ φωτὶ χρώμενος· ἐκείνῳ τε γὰρ μόνον ἐργάζεται τὴν ὄψιν τὸ φῶς, ἥ τε θέλησις πρὸς ὃ δύναται ἐνεργεῖν μόνον ἐστὶ τἀγαθόν.

98. Ὅθεν ἐπεὶ ταμίας τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων ἐκεῖνος, εἰ μὴ πᾶσαν τὴν γνώμην ἐν αὐτῷ φέροντες θήσομεν ἀλλά τι τῆς θελήσεως ἔξω τοῦ θησαυροῦ τούτου πέσοι, ἀργόν ἐστι καὶ νεκρόν· «Ἐὰν μή τις μείνῃ γάρ, φησίν, ἐν ἐμοί, ἐβλήθη ἔξω ὡς τὸ κλῆμα καὶ ἐξηράνθη καὶ συνάγουσιν αὐτὰ καὶ εἰς τὸ πῦρ βάλλουσι καὶ καίεται».

99. Εἰ δὲ καὶ τὸ τὸν Χριστὸν μιμήσασθαι καὶ ζῆν κατ’ ἐκεῖνον ἐν Χριστῷ ζῆν ἐστι, καὶ τοῦτο τῆς γνώμης ἔργον ὅταν τοῖς τοῦ Θεοῦ βουλήμασι ὑπακούσῃ, καθάπερ ἐκεῖνος τῶν ἑαυτοῦ θελήσεων ὑπέταξε τῇ θείᾳ τὴν ἀνθρωπίνην· καὶ ἵνα τοῦτο διδάξῃ καὶ τῆς ὀρθῆς ζωῆς παράδειγμα ἡμῖν καταλίποι, τὸν ὑπὲρ τοῦ κόσμου θάνατον ὅτε μὲν ἀποθανεῖν ἐδέησεν οὐ παρῃτήσατο· πρὶν δὲ ἥκειν τὸν καιρὸν ἀπηύξατο, δεικνὺς ὡς οὐχ ἑαυτῷ ἤρεσεν ἐν οἷς ἀπέθνῃσκεν, ἀλλ’ ὅ φησιν ὁ Παῦλος, «ὑπήκοος γενόμενος» ἐπὶ τὸν σταυρὸν ἦλθεν, ὡς ἂν οὐ θέλημα ἔχων ἓν ἢ ἐκ δυοῖν ἓν ἀλλὰ δύο θελημάτων ὁμολογίαν.

100. Οὕτω φαίνεται διὰ πάντων ἐν τῇ τελειότητι τῆς θελήσεως συνεστάναι τὴν μακαρίαν ζωήν, λέγω δὲ ἐν τῷ παρόντι. Δυοῖν γὰρ ὄντοιν ἐν οἷς ὁ ἄνθρωπος, τοῦ νοῦ καὶ τῆς γνώμης, ἀνάγκη μὲν κατ’ ἄμφω ταῦτα συνελθεῖν τῷ Θεῷ καὶ συναφθῆναι τὸν ἐξ ὁλοκλήρου μέλλοντα μακάριον εἶναι, τῷ μὲν νῷ καθαρῶς αὐτὸν θεωροῦντα, τῇ γνώμῃ δὲ τελείως φιλοῦντα.

101. Συμβαίνει δὲ οὐδενὶ τῶν ἐν φθαρτῷ σώματι ζώντων δι’ ἑκατέρων εὐδαιμονεῖν, ἀλλὰ τοιούτους ἀνθρώπους μόνος ὁ φθορᾶς ἀπηλλαγμένος δέξεται βίος· ἐπὶ δὲ τοῦ παρόντος τῆς μὲν θελήσεως ἕνεκα τέλειοι τὰ πρὸς τὸν Θεὸν οἱ μακάριοι, τῆς δὲ κατὰ νοῦν ἐνεργείας οὐκέτι. Ἀγάπην μὲν γὰρ παρ’ αὐτοῖς τελείαν εὑρήσεις, Θεοῦ δὲ θεωρίαν καθαρὰν οὐδαμῶς. Εἰ γὰρ καὶ πάρεστιν αὐτοῖς ἔτι καὶ μετὰ σώματος ζῶσι τὸ μέλλον καὶ πεῖραν ἔσχον ἤδη τῶν ἄθλων, ἀλλ’ οὐ συνεχῶς οὐδὲ διηνεκῶς οὐδὲ τελείως, τοῦ βίου τούτου μὴ συγχωροῦντος. Καὶ διὰ τοῦτο· «Τῇ ἐλπίδι χαίρομεν», φησὶ Παῦλος, καὶ «διὰ πίστεως περιπατοῦμεν, οὐ διὰ εἴδους», καὶ «ἐκ μέρους γινώσκομεν»· καίτοι τὸν Χριστὸν εἶδεν, ἀλλ’ οὐχὶ ἑκάστοτε τῇ θεωρίᾳ ταύτῃ συνῆν. Τὸ γὰρ ἀεὶ τοῦτο τὸ μέλλον ὄψεται μόνον, καὶ τοῦτο αὐτὸς ἔδειξεν ἐπεὶ περὶ τῆς παρουσίας ἐκείνης διεξῆλθεν ἐπαγαγών· «Καὶ οὕτω πάντοτε σὺν Κυρίῳ ἐσόμεθα».

102. Ὅθεν εἴ τις ἐν Χριστῷ μετὰ τοῦ σώματος ζῇ καὶ τῆς αἰωνίου ζωῆς ᾗ Παῦλος ἐκέλευσεν ἐνθένδεν ἠδυνήθη λαβέσθαι, ἐν τῇ γνώμῃ ταύτην ἔχει, δι’ ἀγάπης ἐπὶ τὴν χαρὰν ἀφικνούμενος τὴν ἀπόρρητον—τῆς μὲν τοῦ νοῦ καθαρᾶς ὄψεως εἰς τὸ μέλλον ταμιευομένης αὐτῷ, τῆς δὲ πίστεως ἐπὶ τὴν ἀγάπην χειραγωγούσης. Ὃ δεικνὺς ὁ μακάριος Πέτρος, «Εἰς ὃν ἄρτι μὴ ὁρῶντες, φησί, πιστεύοντες δὲ ἀγαλλιᾶσθε χαρᾷ ἀνεκλαλήτῳ καὶ δεδοξασμένῃ».

103. Ἐν ταύτῃ δὲ τῇ ἀγάπῃ καὶ τῇ χαρᾷ ἡ μακαρία ἐστὶ ζωή· αὕτη ἡ ζωὴ τὰ μὲν κρύπτεται κατὰ τὸν Παύλου λόγον· «Κέκρυπται γάρ, φησίν, ἡ ζωὴ ὑμῶν», τὰ δὲ φαίνεται· καὶ ᾗ φησιν ὁ Κύριος· «Τὸ Πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ καὶ τὴν φωνὴν αὐτοῦ ἀκούεις ἀλλ’ οὐκ οἶδας πόθεν ἔρχεται καὶ ποῦ ὑπάγει· οὕτως ἐστὶ πᾶς ὁ γεγεννημένος ἐκ τοῦ Πνεύματος».

104. Ἃ μὲν γὰρ εἰς αὐτὴν τὴν γεννῶσαν καὶ πλάττουσαν ἥκει χάριν, ὅ τι τέ ἐστιν αὐτὴ καὶ ὃν ἀναπλάττει τρόπον, ἀφανής ἐστιν ἡ ζωή· φαίνεται δὲ τῷ μέρει τῶν ζώντων, ὅπερ ἐστὶν ὁ πρὸς τὸν Θεὸν ἀπόρρητος ἔρως καὶ ἡ ἐπ’ αὐτῷ χαρά. Ταῦτα γὰρ αὐτά τε δῆλα καθέστηκε καὶ τὴν ἀφανῆ μηνύει χάριν. Πρῶτον μὲν ὅτι καρπὸς ταῦτα τῆς χάριτος· «Ὁ καρπὸς γάρ, φησί, τοῦ Πνεύματος ἀγάπη, χαρά», «ἀπὸ δὲ τοῦ καρποῦ τὸ δένδρον γινώσκεται»· ἔπειθ’ ὅτι Πνεῦμα μὲν υἱοθεσίας ἡ χάρις, ἡ δὲ ἀγάπη τὴν συγγένειαν ταύτην αὐτοῖς μαρτυρεῖ καὶ ὡς εἶεν υἱοὶ Θεοῦ, μηδὲν ἔχοντες μισθαρνικὸν μηδὲ δουλικόν.

105. Τοῦτον δὲ τὸν τρόπον καὶ Σολομὼν εὗρε τὴν μητέρα τοῦ ζῶντος παιδίου καὶ σημεῖον ἐνόμισεν ἱκανὸν παρασχεῖν αὐτὴν τοῦ τεκεῖν τὸ σφόδρα φιλεῖν. Ὅθεν οὐδὲν ἀπεικὸς καὶ τοὺς υἱοὺς τοῦ ζῶντος Θεοῦ τῷ τεκμηρίῳ τούτῳ μανθάνειν. Καθάπερ γὰρ ἐκείνην ὡς οὐδὲν εἶχε κοινὸν πρὸς τὸ τεθνηκὸς παιδίον ἡ περὶ τὸ ζῶν φιλοστοργία καὶ πρόνοια σαφῶς ἐδήλωσεν, οὕτω καὶ τούτοις ἡ περὶ τὸν ζῶντα Θεὸν αἰδὼς καὶ τὸ φίλτρον ἀπόδειξίς ἐστιν ἐναργὴς ὅτι οὐ νεκρῶν ἐγένοντο πατέρων, οὓς οὐδὲ θάπτειν τοὺς οὕτω ζῶντας συνεχώρησεν ὁ Σωτήρ· «Ἄφες γάρ, φησί, τοὺς νεκροὺς θάψαι τοὺς ἑαυτῶν νεκρούς».

106. Ἐπεὶ οὐδὲ κατὰ τοῦτο μόνον ἀπὸ τῆς ἀγάπης τὴν υἱότητα βεβαιοῦσιν ἑαυτοῖς ὅτι ὡς πατρὶ τῷ Θεῷ πρόσκεινται καὶ φιλοῦσιν, ἀλλ’ ὅτι καὶ ἐοίκασι διὰ τὴν ἀγάπην αὐτῷ, ὅτι τε οἱ μὲν ἀγαπητικοί εἰσιν, ὁ δὲ Θεὸς ἀγάπη ἐστί, καὶ ὅτι ζῶντος ἐκείνου καὶ αὐτοὶ τῆς ἀγάπης ἕνεκα ζῶσιν. Οἱ γὰρ ἀληθῶς ζῶντες οὗτοί εἰσι παρ’ οἷς τὸ καλὸν τοῦτο τρέφεται πάθος, καθάπερ ὧν ἄπεστιν ἐκεῖνο πάντα νεκρά. Διὰ τοῦτο γὰρ ὅτι υἱοί, δι’ ὧν ποιοῦσι τὸν Πατέρα τιμῶσι, καὶ ζῶντες αὐτοὶ ζῶντα κηρύττουσι τὸν Θεὸν παρ’ οὗ γεγέννηνται, καὶ τὴν ἀνεκλάλητον γέννησιν ἣν ἐκεῖθεν ἐγεννήθησαν «τῇ καινότητι τῆς ζωῆς» ἐν ᾗ κατὰ τὸν Παύλου λόγον «περιπατοῦσι» πιστούμενοι, τὸν ἐν οὐρανοῖς Πατέρα δοξάζουσιν· οὕτως ἀπορρήτως καὶ φιλανθρώπως γεννῶνται. Καὶ ὡς ἔοικε διὰ τοῦτο «Θεὸς οὐ νεκρῶν ἀλλὰ ζώντων ἐστὶν ὁ Θεός», ὅτι παρ’ ἐκείνοις τὴν οἰκείαν εὑρίσκει δόξαν· ὅθεν καὶ πρὸς τοὺς πονηροὺς ἔλεγεν· «Εἰ Θεός εἰμι ἐγώ, ποῦ ἐστιν ἡ δόξα μου;» Τοῦτο δηλῶν ὁ Δαβὶδ «Οὐχὶ οἱ νεκροὶ αἰνέσουσί σε, Κύριε, φησίν, ἀλλ’ ἡμεῖς οἱ ζῶντες».

107. Τοιαύτη ἡ ἐν Χριστῷ ζωὴ καὶ οὕτω κρύπτεται καὶ οὕτω φαίνεται τῷ φωτὶ τῶν καλῶν ἔργων ὅπερ ἐστὶν ἡ ἀγάπη. Ἐν ταύτῃ γὰρ ἡ λαμπρότης ἁπάσης ἐστὶν ἀρετῆς καὶ τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴν ὅσον εἰς τὴν ἀνθρωπίνην φέρει σπουδήν, ἐκείνη συνίστησιν. Ὅθεν οὐκ ἄν τις ἁμάρτοι ζωὴν αὐτὴν προσειπών· καὶ γὰρ ἕνωσίς ἐστι πρὸς τὸν Θεόν, τοῦτο δὲ ζωή, καθάπερ θάνατον ἴσμεν τὸν ἀπὸ Θεοῦ χωρισμόν. Διὰ τοῦτο γὰρ «ἡ ἐντολὴ αὐτοῦ, φησί, ζωὴ αἰώνιός ἐστι», τὴν ἀγάπην λέγων. Καὶ αὐτὸς ὁ Σωτήρ· «Τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λαλῶ ὑμῖν Πνεῦμά εἰσι καὶ ζωή εἰσιν», ὧν τὸ κεφάλαιον ἡ ἀγάπη. Καὶ «ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ», ᾧ ταὐτόν ἐστιν ἐν τῇ ζωῇ μένειν καὶ τὴν ζωὴν ἐν αὐτῷ· «Ἐγὼ γάρ εἰμι, φησίν, ἡ ζωή».

108. Εἰ δὲ καὶ ζωή ἐστιν ἡ κινοῦσα τὰ ζῶντα δύναμις, τί τὸ κινοῦν τοὺς ὡς ἀληθῶς ζῶντας ἀνθρώπους ὧν θεός ἐστιν ὁ Θεὸς ὃς «οὐ νεκρῶν ἀλλὰ ζώντων ἐστὶ Θεός»; οὐδὲν ἂν εὕροις ἢ τὴν ἀγάπην αὐτήν, ἣ μὴ μόνον αὐτοὺς ἄγει καὶ φέρει ἀλλὰ καὶ ἑαυτῶν ἐξάγει ῥᾳδίως, καὶ οὕτω ζωῆς μᾶλλον ἁπάσης εἰς αὐτοὺς δύναται δρᾶν ὥστε καὶ ζωῆς ἐπικρατέστερον ἔχει. Καὶ γὰρ ζωῆς πείθει καταφρονεῖν οὐ τῆς ῥεούσης μόνον ἀλλ’ ἤδη καὶ τῆς ἑστώσης.

109. Τί οὖν δικαιότερον ἂν τῆς ἀγάπης καλοῖτο ζωή; χωρὶς δὲ τούτων ὁ πάντων περιῃρημένων μόνον περιλειφθὲν τοὺς ζῶντας ἀποθανεῖν οὐκ ἐᾷ, τοῦτό ἐστιν ἡ ζωή· τοιοῦτον δὲ ἡ ἀγάπη. Πάντων γὰρ τῶν ἄλλων ἐπὶ τοῦ μέλλοντος καταργουμένων, ᾗ φησὶ Παῦλος, ἡ ἀγάπη μένουσα μόνον πρὸς τὸν βίον ἐκεῖνον ἀρκεῖ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα αἰώνιος. Ἀμήν.